Η «Ζώνη της επικείμενης ανάπτυξης» του L.S. Vygotsky

Όπως αναφέρει ο ίδιος: «Η ζώνη αυτή (zone of proximal development) αντιστοιχεί στην απόσταση ανάμεσα στο πραγματικό αναπτυξιακό επίπεδο, όπως αυτό καθορίζεται από την ανεξάρτητη  επίλυση προβλημάτων, και στο επίπεδο δυνάμει ανάπτυξης, όπως αυτό καθορίζεται από την επίλυση προβλημάτων κάτω από την καθοδήγηση των ενηλίκων ή σε συνεργασία με πιο ικανούς συνομήλικους.

Αυτό που καθορίζει η ζώνη της επικείμενης ανάπτυξης, σύμφωνα με τον Vygotsky, είναι εκείνες οι λειτουργίες που δεν έχουν ωριμάσει ακόμα αλλά βρίσκονται στη διαδικασία ωρίμανσης: «πρόκειται για λειτουργίες που θα ωριμάσουν κι αύριο ακόμη, αλλά που προς το παρόν βρίσκονται σε εμβρυονική κατάσταση. Αυτές οι λειτουργίες θα μπορούσαν να ορισθούν ως τα «μπουμπούκια»  ή τα «λουλούδια» της ανάπτυξης μάλλον, κι όχι ως τα «φρούτα» της ανάπτυξης. Ενώ το πραγματικό αναπτυξιακό επίπεδο χαρακτηρίζει αναδρομικά τη νοητική ανάπτυξη, η ζώνη της επικείμενης ανάπτυξης χαρακτηρίζει προοπτικά τη νοητική ανάπτυξη».

O Kοhler με τα πειράματά του προσπάθησε να καθορίσει αν τα πρωτεύοντα θηλαστικά (primates) μπορούσαν να αναπτύξουν εικονική σκέψη. Όπως αναφέρει ο Vygotsky :    «Η κύρια ερώτηση ήταν αν τα πιθηκοειδή έλυναν τα προβλήματα ανεξάρτητα, ή αν απλώς μιμούνταν τις λύσεις που είχαν εκτελέσει νωρίτερα κάποια άλλα ζώα ή άνθρωποι, όπως για παράδειγμα η χρήση μπαστουνιών και άλλων εργαλείων. Τα ειδικά πειράματα τον Kohler για τη δυνατότητα μίμησης στα πιθηκοειδή αποκαλύπτουν ότι αυτά μπορούν να χρησιμοποιήσουν τη μίμηση για να λύσουν μόνον όσα προβλήματα έχουν τον ίδιο βαθμό δυσκολίας μ’ ό,τι μπορούν να λύσουν από μόνα τους. Ο Kohler όμως δεν πήρε υπόψη του ένα σημαντικό γεγονός: ότι δηλαδή τα πιθηκοειδή δεν μπορούν να διδαχτούν (με την ανθρώπινη έννοια της γλώσσας) μέσω της μίμησης· ούτε ακόμη μπορούν ν’ αναπτύξουν τη νόησή τους, καθώς στερούνται μιας ζώνης επικείμενης ανάπτυξης. ‘Ένα πιθηκοειδές μπορεί να μάθει πολλά μέσα από την εκπαίδευση χρησιμοποιώντας τις μηχανικές και νοητικές τον δεξιότητες. Δεν μπορεί όμως να γίνει πιο έξυπνο· δεν μπορεί δηλαδή να διδαχτεί για να λύσει μόνο του ανεξάρτητα μια ποικιλία από πιο σύνθετα προβλήματα. Γι’ αυτό το λόγο, τα ζώα δεν μπορούν να μάθουν με την ανθρώπινη έννοια του όρου».

Στα παιδιά  η ζώνη επικείμενης ανάπτυξης καθορίζεται από τις ενέργειες που μπορούν να πετύχουν κάτω από καθοδήγηση, ομαδικά και σε συνεργασία μεταξύ τους, αλλά όχι ανεξάρτητα. Όλες αυτές οι λειτουργίες αντιστοιχούν στο επόμενο πραγματικό αναπτυξιακό επίπεδο. Η Αμερικανίδα ερευνήτρια Dorothea McCarthy σε κάποια μελέτη της αναφέρει: «οτιδήποτε μπορούσαν να κάνουν τα παιδιά ηλικίας 3-5 χρόνων με καθοδήγηση, σε συνεργασία ή σε ομάδες, ήταν σε θέση να το κάνουν ανεξάρτητα όταν γίνονταν 5-7 χρόνων».

Είναι πολύ σημαντικό το να μπορούμε να ανιχνεύουμε τη ζώνη επικείμενης ανάπτυξης, έτσι ώστε να έχουμε τη δυνατότητα να καθορίζουμε με ακρίβεια την «τροφή» που θα δώσουμε στους μαθητές μας, δηλαδή να καθορίσουμε και να οριοθετήσουμε με παιδαγωγική ευθύνη το δικό μας αλληλεπιδραστικό χώρο, τη δική μας θέση και στάση απέναντι στους μαθητές μας, έτσι ώστε να έχουμε το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα, το μέγιστο βαθμό αλληλεπικάλυψης.

Κώστας Σιμωτάς