ΣΕΙΡΑ ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ: 36-37. Ταξίδι στη Ζιμπάμπουε και στη Μοζαμβίκη

του Δρ Δημητρίου Κουτάντου – Εκπαιδευτικού, Διδάκτορα Ειδικής Αγωγής

Στη Ζιμπάμπουε η Δρ. Beauty Tsverukayi Madziwachado, υπεύθυνη σε προγράμματα αγωγής υγείας για την αντιμετώπιση του AIDS, μας μιλάει για την ανάγκη η εκπαίδευση να πλησιάσει τον «ευάλωτο» μαθητή που έχει πληγεί από το HIV/AIDS. O ιός της ανθρώπινης ανοσοανεπάρκειας ή HIV (ακρωνύμιο Human Immunodeficiency Virus) είναι ο ιός που προκαλεί τη νόσο AIDS (Acquired ImmunoDeficiency Syndrome, Σύνδρομο Επίκτητης Ανοσολογικής Ανεπάρκειας) και έχει πάρει διαστάσεις πανδημίας στην υποσαχάρια Αφρική. Επίσης έχοντας γεννηθεί και μεγαλώσει μέσα στο ρατσιστικό καθεστώς των «Λευκών Βρετανών», μας αφηγείται μνήμες και εικόνες της δουλείας. Στα δύο φιλμ για τη Ζιμπάμπουε και τη Μοζαμβίκη διάρκειας 16’ και 10’ λεπτών αντίστοιχα, μπορείτε να παρακολουθήσετε την πτήση μας με ελικόπτερο πάνω από τους καταρράκτες «Βικτώρια» του Ζαμβέζη και το Καταφύγιο Άγριας Ζωής (Niassa Reserve) με μια έκταση διπλάσια της Πελοποννήσου ή όση είναι η έκταση της Ουαλίας ή της Δανίας.

36. ΤΑΞΙΔΙ στη Ζιμπάμπουε, μετά το ρατσισμό… το AIDS

«Λευκοί – Δεκασύλλαβος/ Το προνόμιο να έχεις μουστάκι/ με ταιριαστά μπλε μάτια,/ και επιδερμίδα επιρρεπής στον καρκίνο,/ μακριά μύτη και λεπτά χείλια,/ επέστρεψε για μια ακόμη φορά στη Ζιμπάμπουε./ Ποιος άλλος θα μπορούσε να παίξει τους ρόλους των δεσμοφυλάκων και των αστυνομικών/ στις αγαπημένες ταινίες των σκηνοθετών από τις Η.Π.Α. και τη Μεγάλη Βρετανία/ όπως «Κλάψε Ελευθερία» και «Η Εξουσία του Ενός»;/ Υπήρχαν και άλλοι ρόλοι καλά πληρωμένοι, αλλά εσύ το μόνο που μπορούσες να κάνεις/ είναι να βλέπεις τον εαυτό σου υποδεέστερο,/ ή να λες λίγες λέξεις όπως στα Αφρικάνικα κινούμενα σχέδια/ «Ναι» και «Τι θέλετε;» και «Μελαψός υπηρέτης»./ Από τις μεθυστικές ημέρες της Μαύρης Επανάστασης,/ τα ύψη της Ανεξαρτησίας στη δεκαετία του εβδομήντα,/ παρατήρησα με ανακούφιση το παραμέρισμα/ των λευκών προνομίων: την πρόσβαση στη δημοσίευση,/ τις υποτροφίες, την προαγωγή στο δημόσιο τομέα/ Μόλις άρχισα να σκέφτομαι: είμαστε ίσοι/  Όχι άλλες απολογίες, περιμένοντας παράμερα,/ με το κεφάλι σκυμμένο, μουρμουρίζοντας, όχι άλλα «μετά από εσάς»/ στις ουρές για το ψωμί και τα διαβατήρια, όχι άλλα –ισμός και –ιστής/ Τα τελευταία κρύσταλλα της ενοχής στις αρθρώσεις μου διαλύθηκαν,/ Η ενοχή ανήκει μόνο στους λευκούς άνδρες με τα εγκληματικά πρόσωπα» (John Eppel, Sonata for Matabeleland, Ζιμπάμπουε).

Συνέντευξη με την Δρ. Beauty Tsverukayi Madziwachado, Υπεύθυνη σε Προγράμματα Αγωγή Υγείας για το AIDS

Ποια είναι τα ιδιαίτερα στοιχεία της Αφρικής και της Ζιμπάμπουε;

Στην Αφρική βλέπεις πολλά δάση, ποτάμια και εικόνες της άγριας φύσης. Αυτή είναι η άγρια φυσική και πολιτισμική μας κληρονομιά. Η Ζιμπάμπουε έχει έντεκα εκατομμύρια πληθυσμό, αλλά μειώνεται συνεχώς και ανησυχητικά από την επιδημία του AIDS. Υπάρχουν περίπου 2.000 χιλιάδες νεκροί την εβδομάδα από το AIDS! Η επιδημία έχει πάρει δραματικές διαστάσεις μετά το 1991. Δεν υπάρχουν φάρμακα και συμβουλευτική… Είμαστε μια χώρα κλεισμένη στην ξηρά, αλλά καταπράσινη με τα περίφημα δέντρα Μπαομπάμπ, που μοιάζουν αναποδογυρισμένα με τις ρίζες στον ουρανό. Στα εθνικά μας πάρκα συναντάς τους «πέντε μεγάλους»: τον ελέφαντα, το λιοντάρι, τη λεοπάρδαλη, το ρινόκερο και το βουβάλι. Μοναδικό φυσικό μνημείο αποτελούν οι «Καταρράκτες Βικτόρια» του Ζαμβέζη, οι ντόπιοι τους ονομάζουμε «Musi-Watonya» δηλαδή «Ο Καπνός Που Βροντά». Επίσημη γλώσσα είναι η αγγλική, αν και μόλις το 2% τη μιλούν ως μητρική, ενώ το 76%, μιλούν Shona και Sindebele.
Η φυλή San ήταν από τις πρώτες που κατοίκησαν στη νότια Αφρική 30 χιλιάδες χρόνια πριν και είχαν αρχίσει να χρησιμοποιούν την πέτρα για να χτίζουν. Έβαζαν φωτιά πάνω στις πέτρες και αυτές όταν ήταν καυτές έσπαγαν εύκολα. Αν δεν επισκεφτείς αυτά τα ερείπια, δεν μπορείς να πεις ότι επισκέφτηκες τη Ζιμπάμπουε. Στη γλώσσα Shona «Ζιμπάμπουε» σημαίνει «Τα Σπίτια της Πέτρας». Στη σημαία μας υπάρχει ένα πουλί που συμβολίζει την ιστορική μας καταγωγή γιατί καθόταν στα ψηλότερα σημεία αυτών των πέτρινων ερειπίων… Σταδιακά οι αγρότες που μιλούσαν Bantu απέκτησαν δύναμη, ακολούθησαν οι Shona, οι Torwa και οι Rozni. Επίσης ασχολήθηκαν με την κτηνοτροφία και το εμπόριο του χρυσού και του ελεφαντόδοντου μαζί με τους Άραβες ιδρύοντας τη Ροδεσία. Τότε άρχισαν να φτάνουν Άγγλοι μεταλλωρύχοι χρυσού και μαζί τους ο αποικισμός το 1890. Οι φυλές αγνοήθηκαν, καταπιέστηκαν και σφαγιάστηκαν. Το 1964, το βόρειο τμήμα της Ροδεσίας έγινε ανεξάρτητο κράτος ως Ζάμπια, όμως εμείς μείναμε υπόδουλοι στους Άγγλους ως το 1980. Με ρώτησες για το ιδιαίτερο στοιχείο της Αφρικής. Η αυθαίρετη διαίρεση της Αφρικής προκάλεσε μια πολιτισμική καταστροφή. Η τεχνητή χάραξη των συνόρων χώρισε οικογένειες, έθιμα, πολιτισμούς και ακολουθήσουν οι εμφύλιοι πόλεμοι.

«Ταξίδι στη Ζιμπάμπουε», Βίντεο και Φωτογραφία διάρκειας 16’ λεπτών): Δύο κύκλοι με ελικόπτερο πάνω από το Ζαμβέζη, Οι “Καταρράκτες Βικτώρια”, “Ο καπνός που βροντά” (“Mosi-oa-Tunya”)

Εσύ τι θυμάσαι από τη βρετανική κατοχή;

Γεννήθηκα και μεγάλωσα κάτω από τον βρετανικό ζυγό. Υπήρχαν πράγματα για τους μαύρους και τους λευκούς. Εμείς οι μαύροι δεν επιτρεπόταν να έχουμε ανώτερη εκπαίδευση. Στις τουαλέτες υπήρχαν πινακίδες που έλεγαν ποια τουαλέτα είναι για τους λευκούς και ποια για τους μαύρους, το ίδιο και στις βρύσες με το πόσιμο νερό. Αν δεν ακολουθούσες το «Νόμο», σε συλλάμβαναν και σε έστελναν στη φυλακή. Οι λευκοί είχαν ειδικούς νόμους, που τιμωρούσαν τις σχέσεις ανάμεσα στους ντόπιους και τους αποίκους, και έτσι δεν υπήρξε μεγάλη ανάμειξη πληθυσμών. Επέτρεψαν στοιχειώδη εκπαίδευση μόνο σε λίγους μαύρους για να τους υπηρετούν. Υπήρχε διάκριση, δεν υπήρχαν ευκαιρίες. Εμείς οι «αράπηδες» όπως μας αποκαλούσαν, δεν μπορούσαμε να διασχίσουμε τους λευκούς συνοικισμούς. Είχαν τα δικά τους σπίτια, τα δικά τους σχολεία και τα δικά τους νοσοκομεία που μας απαγόρευαν να πάμε, αλλά μας επέτρεπαν να τους υπηρετούμε! Οι άνθρωποι ήθελαν να αλλάξουν και άρχισαν να διαμαρτύρονται. Είμαστε η τελευταία χώρα της Αφρικής που αποκτήσαμε την ανεξαρτησία μας μόλις το 1980.

Τι άλλαξε όταν διώχτηκαν οι Βρετανοί;

Τα πάντα άλλαξαν. Κάνουμε αυτό που θέλουμε. Είμαστε Αφρικανοί. Έχουμε εκπαίδευση για όλους. Υπάρχει ισότητα και όχι διάκριση. Η εκπαίδευση είναι υποχρεωτική και δωρεάν για όλους τους πολίτες. Ακόμη και οι διαφορετικές θρησκευτικές ομάδες έχουν εκπαίδευση την οποία οργανώνουν οι ίδιες και ενισχύονται από το κράτος για δωρεάν και υποχρεωτική παιδεία που βρίσκεται σε υψηλά επίπεδα για τα δεδομένα της Αφρικής, όπως αναφέρουν και τα Ηνωμένα Έθνη. Σήμερα στη χώρα μου υπάρχουν τριανταπέντε χιλιάδες εκπαιδευτικοί, 4.500 σχολεία, 1.500 γυμνάσια και λύκεια, ιδιωτικά σχολεία και λίγα σχολεία μόνο για λευκούς. Υπάρχουν βέβαια πολλά πολιτικά προβλήματα γιατί ο πρόεδρος Robert Mugabe (1980-έως σήμερα) αν και αρχικά υπήρξε ένας θρυλικός αρχηγός των Αφρικανών επαναστατών, σήμερα έχει διαφθαρεί από τη μακροχρόνια εξουσία. Στις πρόσφατες εκλογές αλλοίωσε το αποτέλεσμα. Η γη που επιστράφηκε από τους λευκούς δεν πήγε στο λαό αλλά σε κυβερνητικούς αξιωματούχους. Την  ίδια στιγμή στην ύπαιθρο υπάρχουν μέρη που δεν έχει φτάσει ακόμα ο ηλεκτρισμός. Καταναλώνουν μόνο ότι μπορούν να παράγουν, καίνε ξύλα, έχουν λαχανικά, χτίζουν σπίτια από το χώμα, έχουν την αφρικάνικη θρησκεία. Πιστεύουμε ότι οι νεκροί μας θα έρθουν και πάλι πίσω μέσα σε κάποιον άλλο. Στην ύπαιθρο θα δεις ανθρώπους να καλούν τα πνεύματα πίσω.

Τι το ιδιαίτερο έχει η κουλτούρα σας, για παράδειγμα πώς γίνεται μια κηδεία ή ένας γάμος;

Εξαρτάται πού πεθαίνεις! Στην πρωτεύουσα είναι όπως στις μεγάλες πόλεις της Ευρώπης. Όμως στην ύπαιθρο, μέσα σε κάθε σπίτι υπάρχει ένα ιδιαίτερο μέρος χτισμένο με πηλό που τοποθετείται ο νεκρός. Μαζεύεται η κοινότητα και τον θρηνεί. Δεν τους καίμε, αλλά δεν είναι ασυνήθιστο κάποιοι που το επιθυμούν να θαφτούν σε διάφορα μέρη εκτός του νεκροταφείου. Για το γάμο, αν θέλεις να παντρευτείς ο γαμπρός πληρώνει στους γονείς της νύφης χρήματα, τη «Ρομπόλα». Διεξάγεται μια περίπλοκη παραδοσιακή διαδικασία όπου ανακατεύονται όλοι μέχρι να φτάσουν τα νέα στους γονείς, που είναι και οι τελευταίοι που τα μαθαίνουν.  Στη τελετή σφάζουν αγελάδες, τρώνε, γιορτάζουν και τραγουδούν. Υπάρχουν στενοί δεσμοί στην ευρύτερη οικογένεια. Αν πεθάνουν οι γονείς, αναλαμβάνουν οι θείοι και ορίζεται μια νέα «μητέρα». Οι μεγαλύτεροι δέχονται το σεβασμό μας. Αν έρθει κάποιος ηλικιωμένος σπίτι αναμένεται να τον χαιρετίσεις πρώτος. Αν υπάρχουν κάποια νέα, ένας επισκέπτης, το «Πρωτόκολλο» πάει από τον νεότερο προς τον γεροντότερο. Είμαστε σε κύκλο και ο νεότερος θα αναφέρει στον επόμενο σε χρονολογική ηλικία το όνομά σου μέχρι να φτάσει στο γηραιότερο της οικογένειας. Χαρακτηριστικό στη Ζιμπάμπουε είναι ότι σχεδόν όλοι έχουν δύο σπίτια, ένα στην πόλη και ένα στην ύπαιθρο. Τα πατρικά σπίτια παλιότερα μεταβιβάζονταν μόνο στους γιους, σήμερα όμως κληρονομούνται και στις κόρες.

Η ιστορία σας επέδρασε στην εκπαίδευσή σας;

Κοίταξε να δεις. Υπάρχει ένα αίσθημα καταπίεσης ακόμη στις καρδιές μας. Όμως τα πράγματα αλλάζουν. Παλιότερα στα σχολεία υπήρχε μόνο το δυτικό πιάνο, σήμερα όμως επανήλθαν τα παραδοσιακά αφρικάνικα τύμπανα, η δική μας μουσική. Παλιότερα διδασκόμασταν στα αγγλικά, σήμερα διδασκόμαστε και στις μητρικές μας γλώσσες. Από την άλλη, ο πρόεδρος κατάγεται από τη φυλή Shona και αυτοί έχουν ειδική μεταχείριση. Δούλεψα αρκετά χρόνια σε σχολεία και στις κοινωνικές υπηρεσίες. Τώρα βλέπω ότι το σχολείο ως δομή δεν μπορεί να λύσει σημαντικά κοινωνικά προβλήματα και εργάζομαι σε άλλες κοινωνικές υπηρεσίες.

Πώς είναι το εκπαιδευτικό σας σύστημα;

Στον αποικισμό είχαμε επτά χρόνια σχολείο, αυτό ήταν όλο. Αντίθετα, οι λευκοί είχαν εξετάσεις για να προχωρήσουν στα κολέγια και στα πανεπιστήμια. Πάντα βέβαια πηγαίναμε σε διαφορετικά σχολεία. Η εκπαίδευση δίνει τη δυνατότητα της ελευθερίας και του διαφωτισμού, αλλά αυτό εξαρτάται και από άλλες κοινωνικές συνθήκες. Οι φτωχοί άνθρωποι παλεύουν περισσότερο. Επίσης ζούμε σε μια πατριαρχική κοινωνία και οι γυναίκες έχουν περισσότερα προβλήματα.

Μίλησέ μας για την έρευνά σου.

Στην τελευταία μου έρευνα ασχολήθηκα με τα ορφανά παιδιά, οι γονείς των οποίων ήταν θύματα του AIDS. Συχνά, όταν και οι δύο γονείς έχουν πεθάνει, τα παιδιά συνεχίζουν να φοιτούν στο σχολείο. Όμως οι εκπαιδευτικοί δεν έχουν την εκπαίδευση, ή πιέζονται από το αναλυτικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα και δεν μπορούν να στηρίξουν αυτούς τους «τραυματισμένους» μαθητές. Για αυτούς τους μαθητές ο θάνατος είναι παντού, τι μαθήματα να κάνουν; Χρειάζεται λοιπόν εκπαιδευτική παρέμβαση για να βοηθηθούν πρώτα στη ζωή και μετά στο σχολείο. Αν και οι εκπαιδευτικοί στο σχολείο μπορούν να αισθανθούν την απώλεια και το παιδικό πένθος, όμως οι μαθητές αποφεύγουν να το εκδηλώσουν. Έτσι περιμένουμε να πάνε στο σχολείο, να συνεχίσουν να είναι μαθητές. Δεν είναι όμως ο καλύτερος τρόπος. Συχνά κανένας δεν πρόκειται να τα ρωτήσει για τους γονείς τους που πέθαναν. Ο αδελφός μου πέθανε από AIDS και έχω προσωπικό βίωμα. Αν μάλιστα τα ίδια τα παιδιά μεταφέρουν τη νόσο, που την κληρονόμησαν από τους γονείς τους, συχνά έχουν έντονο το αίσθημα του δικού τους θανάτου. Χρειάζονται μια άλλη εκπαιδευτική σχέση αλλά και βοήθεια για ην επίλυση των πρακτικών τους δυσκολιών, αν έχουν πεθάνει και οι δυο τους γονείς ίσως να μην έχουν τίποτα για να επιβιώσουν.

Πώς βλέπεις το μέλλον στον κόσμο μας;

Δεν υπάρχει ανθρωπότητα, οι πλούσιες χώρες εκμεταλλεύονται τις φτωχότερες. Μετά την 11η Σεπτεμβρίου το ενδιαφέρον για τα εκατομμύρια των φτωχών Αφρικανών έπεσε κατακόρυφα. Γιατί; Οι νεκροί της Αμερικής, του Ισραήλ, του Ιράκ δεν διαφέρουν από τους νεκρούς της Κένυας, της Ουγκάντας, της Ζιμπάμπουε.

Θα ήθελες να πεις λίγα λόγια στους Έλληνες αναγνώστες;

Τι θα έλεγα… θα σας πω. Αν θέλετε να γνωρίσετε τον πολιτισμό της Ζιμπάμπουε μπορείτε να έρθετε, σας προσκαλώ. Και αυτό είναι το μήνυμα που στέλνει ένας πολίτης της Ζιμπάμπουε προς τους Έλληνες. Βρείτε ένα εισιτήριο και θα βρείτε ένα σπίτι να σας περιμένει, μπορείτε εύκολα να κάνετε φίλους. «Masikati» (καλή μέρα).

37. ΤΑΞΙΔΙ στη Μοζαμβίκη

Η πορτογαλική λέξη «Mocambique» προέρχεται από το Νησί της Μοζαμβίκης και το όνομα του Άραβα εμπόρου «Mossa Al Bique» που έζησε εκεί. Πόσες πληροφορίες αποκαλύπτει η ετυμολογική μελέτη των ονομάτων για την ιστορία και τον πολιτισμό μιας χώρας! Οι πρώτοι κάτοικοι της περιοχής σχετίζονταν με τους Βουσμάνους. Οι πληθυσμοί που μιλούσαν τη γλώσσα Μπαντού εγκαταστάθηκαν τον 1-4ο αιώνα, για να ακολουθήσουν οι άραβες έμποροι τον 8ο αιώνα και οι Πορτογάλοι από το 1507. Το 1964 άρχισε ο ένοπλος αγώνας κατά των αποικιοκρατών από το Μέτωπο για την Απελευθέρωση της Μοζαμβίκης (FRELIMO). Η ανεξαρτησία ήρθε το 1975. Ο νέος Πρόεδρος, Σαμόρα Ματσέλ, ίδρυσε μια Λαϊκή Δημοκρατία και ένα σοσιαλιστικό κράτος. Στα τέλη της δεκαετίας του 1970 έκλεισε τα σύνορα με τη Ροδεσία (σημερινή Ζιμπάμπουε), που υποστήριζε το κίνημα RENAMO (Εθνικό Κίνημα Αντίστασης της Μοζαμβίκης), πολέμιο του σοσιαλιστικού καθεστώτος. Η Μοζαμβίκη υποστήριζε τους αντάρτες της Ροδεσίας στον δικό τους αγώνα για ανεξαρτησία. Στις αρχές της δεκαετίας του 1980 το RENAMO υποστηρίχθηκε από το καθεστώς της Νοτιοαφρικανικής Δημοκρατίας. Αυτοί οι περίπλοκοι συσχετισμοί και συμμαχίες είναι χαρακτηριστικό του κατακερματισμού της Αφρικής. Μόνο το 1992 υπογράφηκε ειρηνευτική συμφωνία και τερματίστηκε ο εμφύλιος πόλεμος που άφησε πίσω του πάνω από ένα εκατομμύριο νεκρούς και περισσότερους πρόσφυγες. Το προσδόκιμο ζωής το 2009 ήταν 41 χρόνια. Η Μοζαμβίκη χωρίζεται από τον ποταμό Ζαμβέζη στα νότια βαθύπεδα και στα βόρεια υψίπεδα. Η άγρια φύση της περιλαμβάνει ζέβρες, βουβάλια, ρινόκερους, ελέφαντες, καμηλοπαρδάλεις, λιοντάρια, ύαινες, κροκοδείλους κτλ. Όπως τα καταφύγια άγριας ζωής για τους γορίλες δέχτηκαν επιθέσεις και το καταφύγιο Niassa δεν προστατεύτηκε μέχρι το τέλος του εμφυλίου πολέμου.

«Ταξίδι στη Μοζαμβίκη», Βίντεο και Φωτογραφίες διάρκειας 10’ λεπτών): Εθνικό Πάρκο Niassa, ελέφαντες, αντιλόπες (impala) ζέβρες, λεοπαρδάλεις… “Η επίθεση της λιονταρίνας δίπλα μας”

Η εκπαίδευση στη Μοζαμβίκη οργανώνεται σε τρεις βαθμίδες. Μέχρι το 2003, το ποσοστό αλφαβητισμού ήταν 48%., ενώ το 2009 υπολογίζεται από τις διεθνείς οργανώσεις που αναπτύσσουν εκπαιδευτικά προγράμματα στην περιοχή ότι 60% των ενηλίκων δεν μπορούν ακόμα να διαβάζουν και να γράφουν, κυρίως γυναίκες. Πριν από την αποικιακή περίοδο λειτούργησαν μουσουλμανικά σχολεία για τους άραβες εμπόρους, ενώ κατά την πορτογαλική περίοδο μόνο ένας μικρός αριθμός Αφρικανών έλαβε ένα βασικό επίπεδο εκπαίδευσης, ήταν η κατηγορία των «assimilados»/«προσαρμοσμένοι». Έως το 1970, το ποσοστό αλφαβητισμού είχε φθάσει μόλις στο 5%, σε μια προσπάθεια να εμποδίσουν την ανάπτυξη ενός κινήματος ανεξαρτησίας. Κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου (1977-1992) τα σχολεία, ως μέρος των κυβερνητικών υποδομών, ήταν ένας συγκεκριμένος στόχος των επιθέσεων του RΕΝΑΜΟ. Στο τέλος του 2003, εκτιμάται ότι περίπου 370.000 παιδιά στη Μοζαμβίκη ήταν ορφανά από AIDS, ενώ έχει μειώσει και τον αριθμό των εκπαιδευτικών. Το 2007, ένα εκατομμύριο παιδιά ακόμα δεν πηγαίνουν στο σχολείο, οι περισσότεροι από αυτούς από φτωχές αγροτικές οικογένειες.