ΣΕΙΡΑ ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ: 126-127. Ταξίδι στη Βουλγαρία και στα Σκόπια

του Δρ Δημητρίου Κουτάντου – Εκπαιδευτικού, Διδάκτορα Ειδικής Αγωγής

Στη Βουλγαρία όλα φαίνονται να κυλούν ήρεμα με μια αργή κίνηση που δεν μεταβάλλει τίποτα. Όμως αυτή ταξιδεύει, σε χρόνους μετά-σοβιετικούς, βαθιά χριστιανικούς και αρχαίους. Από το αρχαίο μέτρο/αρμονία ξαφνικά βρισκόμαστε μέσα στη χριστιανική αποκάλυψη, από τις αρχαίες πόλεις της Φιλιππούπολης, της Οδησσού και της Μεσημβρίας, το συγκινητικό Τύμβο των Θρακών στο Κανζαλάκ, στο Μοναστήρι της Ρίλα, στον Καθεδρικό και στην Κρύπτη του Αλεξάνδρου Νιέφσκι, στις Μονολιθικές Εκκλησίες του Ιβάνοβο, στην «Πόλη των Τσάρων» το Βέλικο Τάρνοβο και παντού, τα απροσπέλαστα ογκώδη κτίρια της σοβιετικής αρχιτεκτονικής που η νεότερη γενιά θα ήθελε να μην υπάρχουν. Τα Σκόπια από την άλλη στην κεντρική πλατεία της χώρας, στις δυο όχθες του Vardar που συνδέονται με το παλιό πέτρινο γεφύρι Dusan, εκεί έχουν επιλέξει να κατασκευάσουν ένα «νεόκτιστο αρχαιολογικό πάρκο» προκαλώντας εσωτερικές και εξωτερικές αντιδράσεις.

Ταξιδεύοντας στον πλανήτη με ένα βιβλίο

Δεν χρειάζεται μεγάλη προετοιμασία για να ταξιδέψεις σε ένα νέο τόπο. Ένα εισιτήριο και ένα βιβλίο/ταξιδιωτικός οδηγός είναι αρκετά, και πριν απ’ αυτά η διάθεση για την ανακάλυψη/βίωση του νέου και η εύρεση νοήματος σ’ αυτό. Η Βουλγαρία είναι δίπλα μας, αρκεί ένα εισιτήριο λεωφορείου ή τρένου, και ένας καλός ταξιδιωτικός οδηγός που μπορεί να σας προτείνει κάποια μέρη που μπορείτε να επισκεφτείτε, πώς θα πάτε ως εκεί και που μπορείτε να μείνετε από φθηνά hostels έως ακριβότερα ξενοδοχεία. Λίγα πράγματα σε ένα σακίδιο πλάτης και είστε έτοιμοι «backpackers»/ταξιδιώτες. Τα υπόλοιπα θα τα συναντήσετε εκεί. Η διαδικασία έχει και αυτό το νόημα, καθένας να αναζητήσει ελεύθερα αυτό που τον ενδιαφέρει.

127. Ταξίδι στη Βουλγαρία, ανάμεσα σε αρχαίους-χριστιανούς-σοβιετικούς!

«Νεκρή φύση/ Τι υπάρχει σ’ εκείνο το δωμάτιο/ έχουν βγάλει το κρεβάτι/ λείπει και το ντουλάπι/ και εκείνο το μικρό παλιομοδίτικο τραπεζάκι στη μέση/ βολικό για να ακουμπάς πάνω του ένα κερί ή/ ένα φλιτζάνι τσάι ή γάλα το πρωί/ χάθηκαν και οι δύο ξεχαρβαλωμένες πολυθρόνες/ που ήταν ακριβώς κάτω από το παράθυρο/ και οι κουρτίνες – σαν να τις πήρε ο άνεμος/ μέσα από το κλειστό τζάμι/ ούτε λάμπα/ ούτε κάτι πάνω στους γυμνούς τοίχους/ να αποσπά την προσοχή σου/ ούτε εγώ πλάι σ’ εσένα/ ούτε κι εσύ δίπλα σ’ εμένα/ μέσα εγώ είμαι δίπλα σου/ εσύ δίπλα σ’ εμένα/ η πορσελάνινη κανάτα/ ένα κομμάτι φέτα/ τα κεράσια/ Σηκώνεσαι πολύ νωρίς ένα πρωί βγαίνεις έξω και παίρνεις βαθιά ανάσα/ για να ανοίξεις τις κυψελίδες των πνευμόνων σου μέχρι τέρμα/ να αφήσεις να μπει μέσα σου/ η δροσιά του οξυγόνου/ να καταλάβεις βαθιά με το σώμα σου/ τα πράγματα μόνο φαίνονται μεταβλητά/ ενώ στην ουσία μέσα κι έξω/ παραμένουν τα ίδια/ κάθε φθινόπωρο/ χάνεις και κάποιον δικό σου» (Sylvia Choleva, ποιήτρια, 1ο Διαβαλκανικό Φεστιβάλ Ποίησης στη Θεσσαλονίκη)

Η Βουλγαρία προσφέρει ποικιλία στις παραστάσεις των πολιτισμών, μετά την Ιταλία και την Ελλάδα, ίσως είναι ο τρίτος μεγαλύτερος σε αριθμό αρχαιολογικών χώρων στην Ευρώπη. Θρακική, σλαβική, βουλγαρική κληρονομιά και πολλές ελληνικές, ρωμαϊκές, οθωμανικές, σοβιετικές επιρροές. Διαθέτει εννέα μνημεία στον κατάλογο της παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO: o Ιππέας της Μάνταρα, οι Θρακικοί Τύμβοι στο Σβεστάρι και το Καζανλάκ, η μεσαιωνική Εκκλησία της Μπογιάνα, το Μοναστήρι της Ρίλα, οι μονολιθικές εκκλησίες του Ιβάνοβο, το εθνικό πάρκο του Πιρίν, το φυσικό καταφύγιο Σρεμπάρνα και η αρχαία πόλη του Νεσέμπαρ. Ανάλογα με την εποχή στους δρόμους υπάρχουν οι ζωντανές λαογραφικές παραδόσεις, πολλές απ’ αυτές κοινές με αυτές της χώρας μας, τα «αναστενάρια-τελετουργικός χορός της φωτιάς θρακικής προέλευσης», η «ρακί», οι «καρναβαλιστές του Διόνυσου» κ.ά. βλ. παρακάτω στα δυο ενσωματωμένα βίντεο.

(Ταξίδι στη Βουλγαρία Πρώτο Μέρος: Rila, Sofia, Boyana, Plovdiv, Thracian Tomb, Βίντεο διάρκειας 20’ λεπτών): “Αρχαίο μέτρο vs Χριστιανική αποκάλυψη”, Tο Μοναστήρι της Ρίλα (Μνημείο της ΟΥΝΕΣΚΟ), Ο Καθεδρικός του Αλεξάνδρου Νιέφσκι (Σόφια), Η κρύπτη με τις αγιογραφίες, Free tour στην πόλη με Διαδήλωση, Ιστορικό & Λαογραφικό Μουσείο, “Τα ξύλινα ποδήλατα” (1951), Η Μεσαιωνική Εκκλησία Μπογιάνα (ΟΥΝΕΣΚΟ), Φιλιππούπολη “ΆΓΑΘΗΙ ΤΥΧΗΙ” (Plovdiv), Ο Θρακικός Τύμβος του Καζανλάκ (ΟΥΝΕΣΚΟ), Σημάδια του Σοβιέτ στο Gabrovo

Πρώτη φορά στη Βουλγαρία το 2002. Ήταν το τέλος ενός ταξιδιού για ένα μήνα στην Ευρώπη με τρένο με ένα εισιτήριο, Κάρτα InteRail. Στη Βουλγαρία, λίγο πριν μπούμε στην Ελλάδα για να αποκλειστούμε στις απεργίες του λιμανιού στην Αθήνα και να μην μπορούμε να κατέβουμε στην Κρήτη για το 40ημερο μνημόσυνο της γιαγιάς. Πουθενά αλλού το ταξίδι μας δεν είχε διακοπεί, στην Αθήνα όμως σταμάτησε. Αυτή ήταν η δεύτερη φορά, η πρώτη ήταν ένα χρόνο πριν όταν κάναμε το γύρο του πλανήτη σε ένα επτάμηνο ταξίδι με ένα φθηνό φοιτητικό εισιτήριο χιλίων διακοσίων ευρώ και άδεια από το πανεπιστήμιο του Birmingham. Αυτή είναι μια ευρεία διαδεδομένη πρακτική των καλύτερων πανεπιστημίων του κόσμου να δίνουν άδεια ενός έτους στους φοιτητές του για να ταξιδέψουν ως μια βαθιά μορφωτική εμπειρία σε συνεργασία με τις αεροπορικές εταιρείες με φθηνά φοιτητικά εισιτήρια. Αγγλία – Ινδία – Μαλαισία – Σιγκαπούρη – Ινδονησία – Αυστραλία – Νέα Ζηλανδία – Αργεντινή – Ουρουγουάη – Βραζιλία – Αγγλία – Ελλάδα. Όλους αυτούς τους μήνες το ταξίδι μας δεν είχε διακοπεί πουθενά, στην Αθήνα όμως και πάλι πέσαμε σε απεργίες, η «συνέχεια του εμφυλίου με ειρηνικά μέσα». Είναι αυτό που είδε ο Κορνήλιος Καστοριάδης όταν επισκέφτηκε ένα ορεινό χωριό της χώρας μας και συνάντησε πέντε δεκαετίες μετά τον εμφύλιο το ίδιο ψυχροπολεμικό κλίμα, «προσπάθησα να τους μιλήσω αλλά αυτοί ζούσαν ακόμη μέσα στον εμφύλιο».

Δυο σημεία θέλουμε να αναδείξουμε μέσα απ’ αυτές τις εμπειρίες. Το πρώτο, θα πρέπει να μας προβληματίσει η επιλογή της επαναλαμβανόμενης «απεργίας» για την επίλυση των προβλημάτων μας (κάτι που έχει περάσει και στα σχολεία μας με τη μορφή της «κατάληψης»), και το δεύτερο σημείο, το ταξίδι ως μια εκπαιδευτική διαδικασία για τους νέους και μέσα από τα πανεπιστήμια, ας προσπαθήσουν να αναζητήσουν τα δικά τους νοήματα με οικονομικούς τρόπους. Μια επιλογή στην Ευρώπη είναι η φοιτητική/νεανική Κάρτα InterRail, ένα ενιαίο εισιτήριο για όλη την ήπειρο διάρκειας ενός μηνός, περίπου πεντακοσίων ευρώ, με δυνατότητα επισκέψεων 30 ευρωπαϊκών χωρών. Ο δεύτερος οικονομικός τρόπος, με την κοινή φοιτητική ευρωπαϊκή κάρτα, φθηνά εισιτήρια για το γύρο του πλανήτη. Το πρώτο βήμα προς αυτή την κατεύθυνση ίσως να είναι και το μεγαλύτερο. Μας στεναχωρεί το γεγονός ότι αυτή τη στιγμή που γράφουμε οι νέοι άλλων χωρών ταξιδεύουν, ζουν και αναζητούν προσωπικά νοήματα και εμπειρίες στην Αφρική, στην Ασία παντού και οι νέοι της χώρας μας; Δεν τους συναντήσαμε. Όχι, δεν είναι μόνο οικονομικό το ζήτημα, και πριν από την κρίση; Είναι θέμα κουλτούρας, συναισθήματος, προτεραιοτήτων, είναι θέμα μόρφωσης, αναζήτησης, μαθησιακών διαδικασιών, νέων νοημάτων. Καλύτερα νέος ταξιδιώτης παρά νέος οικονομικός μετανάστης. Με τις νέες τεχνολογίες το εκπαιδευτικό σύστημα της «παραδοσιακής πληροφορίας» και του «έξυπνου μαθητή» ολοκλήρωσε τον κύκλο του. Μέχρι τη δεκαετία του 1980 τα παιδιά της ελληνικής οικογένειας που διέθεταν μια εγκυκλοπαίδεια στο σπίτι τους ήταν σε πλεονεκτική θέση στο σχολείο. Όμως σήμερα η αφθονία της πρόσβασης στις πληροφορίες απαιτεί να κάνουμε ένα βήμα παραπέρα, νέα βήματα.

Τότε λοιπόν το 2002 στη Βουλγαρία μείναμε με τη γλυκιά γεύση από τα κεράσια και… τα κάρα που συναντούσαμε στους δρόμους και που θα άξιζε, σκεφτήκαμε, να επιστρέψουμε για να τα καταγράψουμε. Τι ομορφιά ήταν αυτή! Τα πρόσωπα των ανθρώπων πάνω στις αυτοσχέδιες άμαξες ήταν φωτεινά καθώς επέστρεφαν το απόγευμα από τα χωράφια και ο χαμηλωμένος ήλιος κίτρινος προβολέας τους φώτιζε, και μαζί με αυτούς οι πραμάτειες από τα χωράφια, φρεσκοκομμένα χόρτα να μυρίζουν νερό, αποξηραμένα σανά να μυρίζουν καμένο χόρτο, λαχανικά, φρούτα, μεγάλες κολοκύθες, ξύλα, καλαμπόκια, σπόροι, αρωματικά φυτά σε δέματα, να κουνιούνται ρυθμικά από τα γαϊδουράκια, τα άλογα και τα μουλάρια που τραβούσαν τις αυτοσχέδιες άμαξες που τις είχαν διακοσμήσει με τις πολύχρωμες κόκκινες κορδέλες «μαρτενίτσα», για την υποδοχή της άνοιξης, για υγεία και καλή τύχη. Ήταν ο κόσμος με τις άμαξες δεκάδων αιώνων, που σκεφτήκαμε, ότι θα άξιζε να τις καταγράψουμε πριν να φτάσει η ταχεία της ευρωπαϊκής ένωσης. Δώδεκα χρόνια μετά, 2014, είδαμε ότι οι άμαξες έχουν λιγοστέψει και οι αναβάτες τους κινδυνεύουν μέσα στα κατασκευαζόμενα ευρωπαϊκά δίκτυα. Ο χωροχρόνος έχει αλλάξει, οι ελπίδες των προσώπων του αγρού για ένα καλύτερο ευρωπαϊκό αύριο, έχουν αντικατασταθεί από αγχωμένα ευρωπαϊκά πρόσωπα που τρέχουν να τον υπηρετήσουν. Μια επίσκεψη στο χρόνο προς τα πίσω είναι θεραπευτική.

Μέσα σε αυτές τις αλλαγές, συναντήσαμε τη Γιάννα, την Ιβάνκα και τον Ιβάν. Οι δύο πρώτες σε μια κλήρωση κέρδισαν μια «πράσινη κάρτα» για τις ΗΠΑ. Η πρώτη, ζωγράφος, δεν της άρεσε επέστρεψε μετά από τέσσερα χρόνια, ενώ η Ιβάνκα έκανε οικογένεια και πηγαινοέρχεται τα καλοκαίρια. Ο Ιβάν προτίμησε την Ελλάδα, δεκαπέντε χρόνια εργάτης σε φούρνο στη Μυτιλήνη μαζί με τη γυναίκα του και ο μεγαλύτερος του γιος-μαθητής λυκείου σε βενζινάδικο. Επέστρεψαν και έφτιαξαν ενοικιαζόμενα δωμάτια στο χωριό Ιβάνοβο, δίπλα από τις μονολιθικές εκκλησίες που αποτελούν μνημείο της ΟΥΝΕΣΚΟ. Είχε ένα παράπονο, αν και μιλούσε και αγαπούσε την ελληνική γλώσσα ήμουν ο πρώτος Έλληνας που συνάντησε για να τη χρησιμοποιήσει, και όμως είναι τόσο κοντά σε μια καταπληκτική οικολογική και πολιτιστική περιοχή.

(Ταξίδι στη Βουλγαρία Δεύτερο Μέρος: Veliko Tarnovo, Arbanasi, Ivanovo, Varna, Nesebar, Βίντεο διάρκειας 20’ λεπτών): “Χρόνος προς τα πίσω Σοβιετικοί, Χριστιανοί, Αρχαίοι…”, Βέλικο Τάρνοβο – η “Πόλη των Τσάρων”, Arbanasi – ο Ναός της Γεννήσεως, Οι Μονολιθικές Εκκλησίες του Ιβάνοβο (Μνημείο της ΟΥΝΕΣΚΟ), Αρχαιολογικό Μουσείο Βάρνας – Αρχαία Οδησσός: προϊστορία, εποχή χαλκού, σιδήρου, χρυσού… λόγου, Η Αρχαία πόλη Νεσέμπαρ ή Μεσημβρία (Μνημείο της ΟΥΝΕΣΚΟ)

Κατά τη διάρκεια της κομμουνιστικής εποχής, η Σοβιετική Ένωση είχε μια μεγάλη επίδραση στο βουλγαρικό εκπαιδευτικό σύστημα. Η έμφαση στις ελεύθερες τέχνες είχε αντικατασταθεί από την έμφαση στην τεχνική κατάρτιση μιας βιομηχανικής οικονομίας σταλινικού τύπου. Στην μετα- κομμουνιστική εποχή, σε μεγάλο βαθμό η χαμηλή χρηματοδότηση, οι παραδοσιακές μέθοδοι διδασκαλίας και ελλιπής επιμόρφωση των εκπαιδευτικών εμποδίζουν την αναβάθμιση του εκπαιδευτικού συστήματος.

127. Ταξίδι στα Σκόπια, «νεόκτιστο αρχαιολογικό πάρκο»!

«Επιβίωση/ Όταν τώρα πια έχουμε εξαντλήσει/ κάθε δυνατότητα για οποιοδήποτε μέλλον/ απορρίπτοντάς την/ σαν άδειο κέλυφος/ σαν χρησιμοποιημένη καπότα/ ξεκινάμε αναζητώντας/ έναν υποκατάστατο εαυτό./ Αλλά το παρελθόν είναι ζυγός,/ δεν αντιμετωπίζεται·/ απόλυτη αντιπαράθεση,/ μια πολιτισμένη εφεύρεση/ να ενοποιήσει απόψεις/ να διοχετεύσει σκέψεις/ να πλύνει εγκεφάλους–/μια βιολογική ανάγκη των βοδιών./ Το παρελθόν είναι νεκρή παράθεση/ αντίγραφο κουφάρι/ που καταβροχθίζουμε/ σαν όρνια/ τραβώντας ο καθένας το δικό του κομμάτι/ φοβισμένοι μη χαθούμε/ μη μαυρίσουν/ τα αιμοσφαίριά μας/ μη χυθούν τα μάτια μας/ και χαθεί η γέννα μας./ Κάθε δυνατότητα έχει εξαντληθεί/ οι ήρωες είναι κουρασμένοι, αποδεκατισμένοι,/ η αναζήτηση άκαρπη·/ σιωπηλά, λαθραία/ υποχωρούμε κάτω από τη σκιά/ του δέρματός μας/ μες στο κουκούλι μας/ για μόνιμη χειμερία νάρκη» (Ζόραν Αντσέβσκι, διδάσκει αγγλική και αμερικανική λογοτεχνία στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου των Σκοπίων).

Οι διαπραγματεύσεις μεταξύ της Ελλάδας και του «Κράτους των Σκοπίων» για την οριστική επίλυση της ονομασίας της γείτονας χώρας συνεχίζονται. Η προσωρινή ονομασία «ΠΓΔΜ/fYROM» (former Yugoslav Republic of Macedonia) χρησιμοποιείται στις διακρατικές σχέσεις όπου εμπλέκονται κράτη που δεν αναγνωρίζουν το συνταγματικό όνομα «Δημοκρατία της Μακεδονίας». Άλλα κράτη έσπευσαν να το αναγνωρίσουν. Σε πρόσφατη ανακοίνωση του Ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών διευκρινίζεται ότι «η θέση της Ελλάδος είναι υπέρ ενός σύνθετου ονόματος με γεωγραφικό προσδιορισμό πριν τη λέξη «Μακεδονία» και όχι πριν τη λέξη «Δημοκρατία» που θα χρησιμοποιείται έναντι πάντων (erga omnes), για κάθε χρήση, εσωτερική και διεθνή. Επί τη βάσει της θέσης αυτής μετέχει ο Έλληνας εκπρόσωπος στη διαδικασία του ΟΗΕ υπό τον κ. Νίμιτς». Από την ελληνική πλευρά μαζί με το ζήτημα του ονόματος τίθεται και το ζήτημα του σεβασμού των αρχών του διεθνούς δικαίου, συγκεκριμένα τον σεβασμό της καλής γειτονίας, της εθνικής κυριαρχίας και της εδαφικής ακεραιότητας. Και τις δυο φορές που επισκεφτήκαμε τα Σκόπια (2010-2014) συναντήσαμε ανθρώπους που μιλούσαν την ελληνική γλώσσα, είχαν εργαστεί στην Ελλάδα, που είχαν ή θα ήθελαν να έχουν εμπορικές συναλλαγές με τη χώρα μας. Επισκεφτήκαμε πανέμορφα φυσικά τοπία από την λίμνη Οχρίδα ως τη λίμνη Matka έξω από την πρωτεύουσα. Οι άνθρωποι απλοί, αγωνίζονται για την επιβίωση. Στην κεντρική πλατεία της πρωτεύουσας των Σκοπίων στις δυο όχθες του Vardar που συνδέονται με το παλιό πέτρινο γεφύρι Dusan, είδαμε την κατασκευή του «νεόκτιστου αρχαιολογικού πάρκου» με δεκάδες αγάλματα και κτίρια. Στο εσωτερικό της χώρας υπήρξαν πολλές αντιδράσεις για το κόστος του προγράμματος, στο εξωτερικό για την υπερβολή της «αρχαιοποίησης» με την κατασκευή ενός εθνικιστικού «κιτς».

(Ταξίδι στα Σκόπια: Βίντεο διάρκειας 7’ λεπτών): Σκόπια, ένα νεόκτιστο αρχαιολογικό κέντρο, Η Λίμνη Matka στο ποτάμι Tresca, Το Φράγμα (1960), Το Σπήλαιο, Πίσω στην πρωτεύουσα

Από το 2000 στο εκπαιδευτικό σύστημα έγιναν πολλές μεταρρυθμίσεις προκειμένου να πλησιάσει τα ευρωπαϊκά πρότυπα, όπως ήταν ο περιορισμός της συγκεντρωτικής διαχείρισης των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων που γίνεται πλέον από δήμους και η υποχρεωτική ηλικία έναρξης της εκπαίδευσης νωρίτερα κατά ένα έτος. Τα τέσσερα πρώτα χρόνια στο δημοτικό σχολείο οι μαθητές έχουν μόνο ένα δάσκαλο και στη συνέχεια εκπαιδευτικούς ειδικοτήτων. Από το 2007 διδάσκονται από την πρώτη τάξη και τα αγγλικά.