ΣΕΙΡΑ ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ: 119-122. Ταξίδι στην Ιταλία, στο Βατικανό, στην Ελβετία και στο Λίχνενσταϊν

του Δρ Δημητρίου Κουτάντου – Εκπαιδευτικού, Διδάκτορα Ειδικής Αγωγής

“Ανάπηροι άνθρωποι ή ανάπηρη κοινωνία; Στις ταινίες του Φεντερίκο Φελίνι όπως στο «Amarcord» (1973), εμφανίζεται το αίτημα του Ιταλού ψυχίατρου Franco Basaglia για μια νέα εκπαιδευτική και ψυχιατρική μεταρρύθμιση. Ο Paolo Sonego, 17 χρόνια εκπαιδευτικός μέσα και έξω από τα ψυχιατρεία, προσπαθεί να ανοίξει ένα νέο παράθυρο όρασης για τους ανθρώπους που υποφέρουν από ασθένειες αλλά και από τον επιπλέον πόνο του κοινωνικού στίγματος. Προσπαθεί να εκπαιδεύσει την κοινωνία, «η ψυχική ασθένεια είναι δημοκρατική, αγγίζει πλούσιους και φτωχούς, καλλιεργημένους και ανθρώπους που δεν έχουν πάει σχολείο. Δεν υπάρχει μια συνταγή που να ισχύει για όλους. Το μονοπάτι δεν πρέπει να επιβάλλεται εκ των άνω, αλλά να ανοίγεται από εκείνον που έχει να αντιμετωπίσει τη δύσκολη κατάστασή του, αρχής γενομένης από την ακρόαση της προσωπικής του ιστορίας, πριν να περάσουμε στις ανάγκες του».

119. Ταξίδι στην Ιταλία, από την αναγεννησιακή στην ψυχιατρική μεταρρύθμιση!

«Εγώ οδηγώ προς τη θλιμμένη χώρα,/ εγώ προς τον απέθαντο τον πόνο,/ εγώ προς τις ψυχές τις κολασμένες./ Δικαιοσύνη τον Πλάστη μου έχει σπρώξει/ κι η Δύναμη μαστόρεψέ με η θεία,/ η υπέρτατη Σοφία κι η πρώτη Αγάπη./ Πριν από με δεν ήταν πλάσματα άλλα/ παρά αιώνια μοναχά· κι εγώ ‘μαι αιώνια./ Την πάσα ελπίδα αφήστε όσοι περνάτε»./ Τα λόγια αυτά τα σκοτεινά βαμμένα/ ξαγνάντεψα γραφτά σε απανωπόρτι./ «Ω δάσκαλε, βαρύ το νόημά τους!»/ του λέω, κι αυτός νογώντας με αποκρίθη:/ «Εδώ πρεπό ν’ αφήσεις κάθε φόβο,/ εδώ κάθε ατολμιά πρεπό να σβήσει!/ Φτάσαμε πια στον τόπο που έλεγά σου,/ τα πλήθη όπου θα δεις τα πονεμένα,/ που το αγαθό του λογικού ‘χουν χάσει»/ Κι ως πίθωσε στο χέρι μου το χέρι,/ με πρόσχαρη θωριά που γκάρδιωσέ με,/ στη μυστικιά με μπάζει εντός την πλάση…» (Δάντη, Η Θεία Κωμωδία, μτφρ. Ν. Καζαντζάκη)

Συνέντευξη με τον Paolo Sonego εκπαιδευτικό επανένταξης ατόμων με ψυχιατρικά προβλήματα στην πόλη Ούντινε

Ούντινε-Ισλανδία

Σε ευχαριστώ Δημήτρη που έχουμε τη δυνατότητα να μιλήσουμε και να σκεφτούμε μαζί για τη δουλειά μου. Θυμάμαι την πρώτη μας συνάντηση στην Ισλανδία μαζί με άλλους εκπαιδευτικούς από όλη την Ευρώπη που προσπαθούσαμε να εξηγήσουμε ο ένας στον άλλο τις απόψεις και τις εμπειρίες μας για τον ίδιο κόσμο μας. Έφτιαξα έτσι ένα υφαντό μέσα μου με νήματα που διατρέχουν άλλα μέρη, έτσι τώρα αισθάνομαι ότι δεν είμαι μόνος μου στην Ιταλία. Ήταν γευστικό, να γεύεσαι διαφορετικούς τρόπους, διαφορετικών ανθρώπων. Μπορώ να πω ότι υπόγεια ακόμη εμπλέκομαι, μετά από την Ισλανδία έφτασα με την οικογένεια μου στην Κρήτη, εκεί που συναντιούνται τα τέσσερα στοιχεία δημιουργώντας ζωή. Έτσι ανοίγουν τα σύνορα της δικής μου ζωής, είναι ένας ενδιαφέρον τρόπος έρευνας και προσωπικού τόνου ύπαρξης.

Το Πλαίσιο

Τη δεκαετία του 1970 ο Ιταλός ψυχίατρος και νευρολόγος Franco Basaglia (1924-1980), «έσπασε» μια επαίσχυντη συνθήκη. Έδωσε μια απάντηση πολιτισμού ενάντια σε μια κατάσταση στην οποία τα ανθρώπινα δικαιώματα καταπατούνταν και τα δικαιώματα για την υγεία είχαν ανατραπεί. Ο Basaglia  πρότεινε την κατάργηση των ψυχιατρικών νοσοκομείων και έγινε ο κινητήριος μοχλός της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης. Όμως μόλις το 1996-1997 – σχεδόν 20 χρόνια μετά από την επανάσταση του Basaglia και μόλις 50 χιλιόμετρα μακριά από εκεί που ξεκίνησαν όλα στις πόλεις Gorizia και Trieste – ξεκίνησε η διαδικασία του κλεισίματος και του ψυχιατρικού νοσοκομείου της πόλης Ούντινε, περιοχή στην οποία ζω και εργάζομαι. Με αυτό θέλω να πω ότι πέρα από την εθνική ιταλική νομοθεσία συναντάς πολλαπλές διαφορετικές καταστάσεις και μεγάλες διαφορές στις υπηρεσίες της δημόσιας αλλά και της ιδιωτικής υγείας. Συχνά αυτές οι διαφορές βρίσκονται στον αντίποδα της εκπαιδευτικής και ψυχιατρικής μεταρρύθμισης.

Η Δική μου Ιστορία

Άρχισα να εμπλέκομαι και στη συνέχεια να εργάζομαι μέσα σε αυτή τη διαδικασία το 97, γεμάτος αμφιβολίες. Οι πρώτες μου σπουδές ήταν για την εκπαίδευση της φυσικής αγωγής, είχα ήδη εγκαταλείψει το ενδιαφέρον μου για τα αθλήματα και εστίαζα τις προσπάθειες μου στην εκπαίδευση. Όταν στο τέλος των μαθημάτων μου άκουσα για ένα πρόγραμμα ψυχιατρικής για την αποκατάσταση και την στήριξη ενδιαφέρθηκα, αλλά είπα: «Εγώ; Δεν ξέρω αν θα τα καταφέρω, δεν ξέρω τίποτα για την ψυχιατρική». Αυτό απάντησα στην κυρία που μου το ζήτησε, και θυμάμαι καθόμασταν σε ένα παγκάκι και εκείνη που απάντησε: «Πολύ ωραία, αυτός είναι ένας ωραίος τρόπος για να αρχίσεις…». Κόλλησα με αυτήν την απάντηση, μου άρεσε, είπα: «Εντάξει, θα προσπαθήσω».

Από τότε άκουσα και έμαθα πολλές ιστορίες. Συνέβησαν πολλά γεγονότα μέχρι σήμερα που με έκαναν περισσότερο ενσυνείδητο σχετικά με τον τρόπο λειτουργίας του ψυχιατρικού ιδρύματος. Περισσότερα από εκατό χρόνια πριν, το 1904, το Ψυχιατρικό Νοσοκομείο της Ούντινε χτίστηκε ως άσυλο, ώστε να φροντίσει τους ανθρώπους που υπέφεραν. Αποτελούνταν από κάποια «εύρωστα» κτίρια μέσα σε ένα υπέροχο πάρκο με «υπέροχα φυτά». Όμως παρά αυτό το αξιόλογο στόχο, για δεύτερη φορά πολλοί άνθρωποι έγιναν μάρτυρες των χειρότερων ανθρώπινων δυναμικών, κακοποιήσεις, κάθε δυνατή αποδόμηση του εαυτού, αποπροσωποποίηση (depersonalization), εγκατάλειψη, ασθένεια. Ακόμη, ήταν το μέρος όπου ένα «ακανθώδες» πρόσωπο μπορούσε να εξαφανιστεί, ακόμη και αν δεν είχε πάσχουσα ψυχιατρική νόσο. Τέτοια πρόσωπα ήταν οι παράνομοι γιοι, οι κληρονόμοι, οι πολιτικοί αντίπαλοι κ.ά. Ήταν το μέρος από όπου την περίοδο του φασισμού και του ναζισμού πήραν ανθρώπους για να τους μεταφέρουν στη Γερμανία τον τέταρτο χρόνο του Β’ Παγκόσμιου Πόλεμου.

Το πρόβλημα δεν είναι πάντα οι θεσμοί, ίσως τους χρειαζόμαστε, το πρόβλημα είναι οι ολοκληρωτικοί θεσμοί: δηλαδή ο απόλυτος προσδιορισμός των καταστάσεων που περιλαμβάνουν το σύνολο της ζωής ενός ατόμου, του τρόπου που αυτό το άτομο διαδραματίζει όλες τις σχέσεις του, και γίνεται τελικά ένα μέρος όπου όποιος μπαίνει βγαίνει μόνο από το νεκροτομείο. Σχετικά με τη σχέση αυτών των ιδρυμάτων με το φασισμό κάνω τις ακόλουθες σκέψεις: αυτά τα ιδρύματα δεν δημιουργήθηκαν επειδή εμφανίστηκε ο φασισμός, στην πραγματικότητα είχαν ήδη ιδρυθεί στις αρχές της δεκαετίας του 1900, και η αρχική ιδέα είχε εμφανιστεί πολύ νωρίτερα στη Γαλλία. Μπορούμε όμως να πούμε ότι ορισμένα μέσα και ορισμένες διαδικασίες συνδέθηκαν με τον ολοκληρωτισμό και το φασισμό όπως ο εγκλεισμός, ο διαχωρισμός των μειονοτήτων ή των μη συμμορφούμενων ατόμων, ή των διαφορετικών από την κυρίαρχη κουλτούρα. Ακριβώς ο Basaglia κατάφερε να θέσει τη μεταρρύθμιση του μέσα σε μια αντίθετη μεταπολεμική κουλτούρα, αυτή της δεκαετίας του 70 που είχε ισχυρές, προοδευτικές, αριστερές και ανθρωπιστικές κατευθύνσεις.

(Ταξίδι στην Ιταλία, Βίντεο διάρκειας 5’ λεπτών): Ρώμη: Οι Πλατείες, η Σκαλινάτα, το Κολοσσαίο, Φλωρεντία: Ντουόμο, Μπρουνελλέσκι ο αρχιτέκτονας της Αναγέννησης, Βενετία – πάνω σε 118 μικρά νησιά, Βόρεια Ιταλία – Μιλάνο & Πίζα

Η Δουλειά μου

Τα πρώτα χρόνια ο στόχος της εργασίας μου ήταν να χτίσει μια σχέση με το πρόσωπο που έζησε στο άσυλο, και στη συνέχεια να ορίσουμε από κοινού έναν τρόπο για την ξανά-δόμηση μιας πορείας ένταξης. Είναι η υποστήριξη που δέχεται το άτομο που εγκαταλείπει το άσυλο για να ζήσει μέσα στις αστικές περιοχές με τα δικά του/της δικαιώματα. Προκειμένου να ανακτήσει τις ικανότητες του ο καθένας, και τη δική του ιστορία, έπρεπε να προχωρήσουμε μαζί οριακά μέσα από σκληρές εμπειρίες. Αυτός ή αυτή έχει το δικαίωμα να κάνει επιλογές, να ανακαλύψει, να μην πει, να ψηφίσει, να αγαπήσει, να ξοδέψει τα δικά του/της χρήματα, να μείνει εκεί που άλλοι μένουν, να συναντήσει κάποιον χωρίς άδεια και εξουσιοδότηση κτλ. Η υγεία, η καλή διαβίωση και τα δικαιώματα συνθέτουν ένα φυσικό ιστό.

Τα τελευταία χρόνια, μαζί με αυτούς τους ανθρώπους που ζουν πλέον μέσα στο αστικό περιβάλλον και σε κοινότητες και όχι σε ένα ψυχιατρικό νοσοκομείο, η δουλειά μου πλέον είναι να προσπαθήσω να διευκολύνω τις διαδικασίες της ενδυνάμωσης (empowerment), της αποκατάστασης, της ευημερίας, της ανάπτυξης, της ενσωμάτωσης στην κοινωνία, τόσο των ατόμων όσο και ομάδων. Επιπλέον συχνά η προσπάθεια μας επικεντρώνεται στην κοινωνία, για μια κοινωνία χωρίς στίγμα, χωρίς το φόβο της διαφορετικότητας, που αναγνωρίζει αυτό που αυτοί οι άνθρωποι μπορούν να κάνουν και αυτή μπορεί να τους εμπνεύσει.

Η Έρημος

Ξέρετε, όταν ένας από μας υποφέρει, συχνά αυτός/αυτή δημιουργεί μια έρημο γύρω του/της. Έχει χάσει την εργασία, το σχολείο, τους φίλους, την οικογένεια, κλπ., και έτσι είναι δύσκολο να αρχίσει να κινείται με μια θετική διεργασία, ώστε να βρει λίγο νερό, ψωμί, θέρμη, και κάποιον να του/της λέει «γεια σου». Ένα σπίτι, μια δουλειά και ένας φίλος αποτελούν θεμελιώδη δικαιώματα για να αισθανόμαστε καλά. Στην «κανονική» ζωή είναι δύσκολο να βιώνει τη σημασία, τις σημαντικές σχέσεις. Κατανοώ λοιπόν κάποιον/κάποια που φέρεται άσχημα ή παράξενα και αντίθετα λέω ότι αυτή η κοινωνία που σε αποκλείει, η κοινωνία της πολυτέλειας ή αυτό το σύστημα παραγωγής, δεν είναι υγιείς!

Η οικονομική κρίση στην Ιταλία, όχι μόνο δυσκόλεψε χιλιάδες οικογένειες, αλλά επίσης μείωσε τα μέσα που διαθέτουμε για την φροντίδα, καθιστώντας πιο δύσκολο το περιβάλλον της εργασίας μας. Αυτός ο εικονικός ανταγωνιστικός κόσμος της αγοράς όλο και περισσότερο τοποθετεί στο περιθώριο όσους δεν παράγουν, τους πιο αδύναμους. Όμως η ψυχική ασθένεια είναι δημοκρατική, αγγίζει πλούσιους και φτωχούς, καλλιεργημένους και ανθρώπους που δεν έχουν πάει σχολείο. Οι απαντήσεις που συχνά δίνει η κοινωνία είναι διαφορετικές για εκείνους που είναι γεμάτοι (οικονομικές) δυνατότητες από εκείνους που έχουν λιγότερες οικονομικές δυνατότητες.

Σε αυτή την κατάσταση συνεχούς αντιπαράθεσης με το οικονομικό περιβάλλον, προσπαθούμε να δώσουμε ευκαιρίες σε όλους και σε όλες. Τα περιεχόμενα μας ποικίλουν, από τα αθλήματα μέχρι τα ταξίδια, θα ήθελα για παράδειγμα μια μέρα να έρθω μαζί με τους ανθρώπους που στηρίζω να απολαύσουμε τις ομορφιές της Ελλάδα, ίσως μια ημέρα. Άλλες ευκαιρίες αφορούν στο «να ζουν σε ένα σπίτι», «να εισέρχονται στον κόσμο της εργασίας», να έχουν τη δυνατότητα της έκφρασης με καλλιτεχνικά μέσα όπως είναι ο χορός, η ζωγραφική, η φωτογραφία, ο κινηματογράφος, κ.λπ., μέχρι τη συνάντηση και την ανταλλαγή ιδεών και το μοίρασμα των ιστοριών τους με άλλους ανθρώπους.

Δεν υπάρχει μια συνταγή που να ισχύει για όλους. Το μονοπάτι δεν πρέπει να επιβάλλεται εκ των άνω, αλλά να ανοίγεται από εκείνον/η που έχει να αντιμετωπίσει τη δύσκολη κατάστασή του/της, αρχής γενομένης από την ακρόαση της προσωπικής του/της ιστορίας, πριν να περάσουμε στις ανάγκες. Η δουλειά μας είναι να προσπαθούμε να ράψουμε ένα φόρεμα σχεδιασμένο για τον καθένα, ακόμη κι αν ξέρουμε ότι αυτό είναι αδύνατο. Η σημαντικότητα για μένα είναι στο «πως» παρά στο «τι». Να μπορούν να νιώσουν την εγγύτητα για να αντιμετωπίσουν τα προσωπικά τους προβλήματα και τις δραματικές καταστάσεις.

Τα τελευταία έτη στην Ιταλία, όπως και στην Ευρώπη, κάποιος που θέλει να ξεπεράσει την κρίση για να προωθήσει τις ιδέες που πηγαίνουν προς την αντίθετη κατεύθυνση μας λέει «κοστίζει πάρα πολλά χρήματα για την κοινότητα ένα άτομο που εκτελεί μια ατομική εργασία ή εργάζεται με ομάδες 4-5 ατόμων! Κοστίζει λιγότερα χρήματα ένα άτομο που συνοδεύει δεκάδες ανθρώπους! Και μετά αναπτύσσει προτάσεις που κινούνται προς την κατεύθυνση των μικρών ιδρυμάτων/ασύλων». Για άλλη μια φορά εδώ υπάρχει κάποιος που δίνει προτεραιότητα στο χρήμα και όχι στους ανθρώπους. Ευτυχώς ακόμη μπορούμε να συναντήσουμε ένα μεγάλο μέρος της κοινωνίας, πολλούς ανθρώπους, ομάδες και ιδρύματα που στηρίζουν τη διαδικασία της ένταξης. Χρειάζεται να εμβαθύνουμε περισσότερο σε θέματα σχετικά με την ευάλωτη ανθρώπινη πλευρά, την ευαισθησία, τις δυσκολίες και τις δυνατότητες επικοινωνίας, τους διαφορετικούς τρόπους να βλέπουμε τον κόσμο μας.

Εκπαιδευτικός

Η δουλειά μου κατά ένα τρόπος είναι «εκπαιδευτικός». Είναι όμως μια μεγάλη λέξη. Πότε είμαστε εκπαιδευτικοί; Όταν είμαστε αποτελεσματικοί με την έννοια της απόδοσης; Πάντα; Όχι, καθόλου! Ίσως ο Σωκράτης να ήταν! Όταν κάνω κάτι που λέω; Όταν ο δρόμος που ακολουθώ για την ενσωμάτωση είναι να διευκολύνω; Όταν βοηθώ ένα άνθρωπο που μένω μαζί του; Ελπίζω μερικές φορές να είμαι εκπαιδευτικός όταν διευκολύνω την ποιότητα διαβίωσης αυτών των ανθρώπων. Από την άλλη, υπάρχουν εκατομμύρια τρόποι να υποφέρουν (και να υποφέρουμε), κάθε μάθημα είναι διαφορετικό, αν υπάρχει μια ασθένεια όπως η σχιζοφρένεια υπάρχουν εκατομμύρια τρόποι προς τα εμπρός.

Έρευνα

Για μένα η έρευνα ήταν σημαντική για την κατανόηση αυτού του κόσμου. Ξέρω περισσότερα για τον άνθρωπο. Η ουσιαστική ανθρώπινη αναζήτηση και όχι η αυτοαναφερόμενη επιστημονικότητα προσπαθεί να υπερβεί τα ανθρώπινα όρια που προηγουμένως είχαν μειωθεί από την προκατάληψη και την άγνοια. Ο «παράξενος άνθρωπος», αυτός ο διαφορετικός, το άγνωστο, είναι αυτά που προσωπικά φοβόμαστε και φοβάται ο πολιτισμός μας, και έτσι άλλοι άνθρωποι υπόκεινται σε αυτή τη διάκριση, στη δική μας ταξινόμηση που οδηγεί στον αποκλεισμό. Αυτή η τάση της συμπεριφοράς, ίσως ενστικτώδης, είναι μια ανθρώπινη τάση που είναι μέσα μας και πρέπει να ξεπεραστεί με ένα αίσθημα ευθύνης και ισόρροπου ανθρώπινου πολιτισμού. Σε αυτή την περίπτωση η κρίση και η επίκριση είναι οι παγίδες στην ανάπτυξης της εξέλιξης. Για παράδειγμα, μια κατάσταση που συχνά αντιμετωπίζουμε είναι η «επικινδυνότητα», ο «ανόητος είναι επικίνδυνος». Η έρευνα όμως δείχνει ότι το επίπεδο και το μερίδιο του κινδύνου και της βίας είναι ισοδύναμο στα άτομα που πάσχουν ή δεν πάσχουν από ψυχικές διαταραχές.

Πως Αντιμετωπίζουμε τους Ανθρώπους Αντικατοπτρίζει την Κυρίαρχη Κουλτούρα.

Εξαιτίας αυτών των προκαταλήψεων, συχνά βλέπουμε μια περαιτέρω επιδείνωση του πόνου που οι άνθρωποι προσθέτουν και η υγεία του ασθενή επιδεινώνεται: «στίγμα» είναι το «σύμβολο», το «σημάδι», το «σήμα» με το οποίο ο άλλος έχει κριθεί αρνητικά, κρίση από την οποία είναι πολύ δύσκολο να απελευθερωθεί. Ο στιγματισμός είναι μια φυλακή από την οποία είναι εξαιρετικά δύσκολο να απελευθερωθείς. Όταν όμως ακούμε την ιστορία ενός ατόμου αυτό μας βοηθά να τον καταλάβουμε και αυτή η κατανόηση μας προσφέρει τα εργαλεία για να γνωρίσουμε την αλήθεια και τον κόσμο του, αποδυναμώνοντας και εξαλείφοντας τις προκαταλήψεις. Η ακρόαση της ιστορίας του ανθρώπου προσφέρει σημασία και δύναμη σε αυτόν, σε εμένα, σε μας. Η αποδοχή μας είναι πολύ σημαντική για την ανάπτυξη, τότε εγκαταλείπουμε την αμυντική στάση και αξιοποιούμε τις δυνατότητές μας. Ξέρω ότι δεν είναι απλό, η πραγματικότητα δεν μας το επιτρέπει πάντα και συχνά περιπλέκουμε τη ζωή μας και μποϊκοτάρουμε τους εαυτούς μας. Η αποκατάσταση δεν είναι μόνο για εκείνους που έμειναν πίσω αλλά και για την κοινωνία μας.

Η Δουλειά μας Αλλάζει

Οι συναντήσεις μου με κάθε ξεχωριστό άτομο είναι για μένα μια ευκαιρία να μάθω, να βρεθώ μπροστά σε βαθιές εμπειρίες, αυτό με βοηθάει να μείνω κοντά στα συναισθήματά μου. Συχνά, σχεδόν πάντα, δεν μπορώ να επαληθεύσω αμέσως βαρυσήμαντες αλλαγές. Είναι προφανές, είναι η κατάκτηση του πολύτιμου, μαθαίνω να είμαι πιο υπομονετικός και επίμονος ακόμη και αν χρειαστεί να αναβάλω. Πόσα πράγματα μπορεί κανείς να ανακαλύψει μεταξύ των αδιόρατων γραμμών με τη βοήθεια των άλλων. Εκτός από τις σπουδές μου στην ψυχιατρική, οι σπουδές μου ως Σύμβουλος μου πρόσφεραν τη δυνατότητα να έχω κάποιες απαντήσεις σε ορισμένα ερωτήματα. Πολύτιμα είναι η ακρόαση του εαυτού μου, τα συναισθήματα μου και η συνέπεια μου (congruence). Πως άλλαξε η σχέση μου με το χρόνο, θυμάμαι τη μυθολογική ιστορία του Κρόνου και της Γαίας: όταν βρίσκομαι σε μια σχέση εμπιστοσύνης πόσα πράγματα μπορούν να συμβούν περιμένοντας, περιμένοντας. Η αναμονή είναι μια διάσταση που κανείς δεν μας έχει διδάξει και με την οποία χρειάζεται να ασχοληθούμε. Μιλώ όχι μόνο για τις σχέσεις μας με τους ανθρώπους που χρησιμοποιούν τις υπηρεσίες ψυχικής υγείας, αλλά και με τους συναδέλφους, τους φίλους, την οικογένεια μας. Παρά το γεγονός ότι αγγίζω με τα χέρια μου και με πολλούς τρόπους αυτούς που υποφέρουν και αυτό που ονομάζουμε «τρέλα», ακόμη θεωρώ ότι έχουμε ανάγκη από μια μικρή δόση «τρέλας» ως μια δημιουργική ώθηση που θα μας οδηγεί στο να πάμε  πιο πέρα, που μας οδηγεί να ζούμε. Είναι κάτι που προσπαθούμε να δούμε στο αντικείμενο του μυαλού, το οποίο είναι μια ρευστή ήπειρο στην οποία μόλις αρχίσαμε να διακρίνουμε κάποιες ακτές.

Ανέφερα αρκετά πράγματα που διευρύνουν τη συζήτηση για το εκπαιδευτικό σύστημα, έτσι θα σημειώσω κάποια επιμέρους σημεία: η τελευταία εκπαιδευτική μεταρρύθμιση στην Ιταλία έχει μειώσει σημαντικά πολλούς πόρους και ώρες διδασκαλίας στο σχολείο και την έρευνα. Συμβαίνουν συνεχής αλλαγές στο σύστημα των Βαρόνων που διαποτίζει την ακαδημαϊκή κοινότητα και την υγειονομική περίθαλψη. Ένα μέρος του δημόσιου φορέα ο οποίος λειτουργεί πολύ καλά και για τον οποίο έχω άμεση εμπειρία από τη φοίτηση των παιδιών μου, είναι το νηπιαγωγείο στην ηλικία των 3-5 ετών. Δε γνωρίζω πως και γιατί αλλά η παρέμβαση του εκπαιδευτικού συστήματος έχει αποτελέσματα στη μείωση της ψυχιατρικής κρίσης. Στη δουλειά μου μαζί με άλλους συμβούλους έχουμε δημιουργήσει μια ένωση που προωθεί την σχεσιακή ευημερία με τους άλλους και τον εαυτό μας, μέσω των προγραμμάτων και των μαθημάτων κατάρτισης για τα άτομα και τις ομάδες, για τους ενήλικες, για τους γονείς και τους εκπαιδευτικούς.

Ολοκληρώνοντας

Η μεγάλη ψυχιατρική και εκπαιδευτική αλλαγή που περιέγραψα μέχρι τώρα δεν έχει αρκετά συνειδητοποιηθεί: οι δημόσιες υπηρεσίες δεν έλαβαν εκείνα τα μέσα που θα ολοκλήρωναν αυτό που άρχισε. Αν υπάρχουν κάποιες καλές υπηρεσίες που καλωσορίζουν αυτόν/αυτή που αισθάνεται άρρωστος/η, δεν υπάρχουν τα μέσα για την εργασία για την επανένταξη. Η κρίση επιβαρύνει την κατάσταση πολλών ανθρώπων που είναι πιο ευάλωτοι. Υπάρχουν ακόμη δύο άλλες περιπτώσεις να αναφέρω μεταξύ της ντροπής και της αγένειας, δύο θεσμικές καταστάσεις: η δικαστική νοσοκομειακή ψυχιατρική και οι οίκοι της ευγηρίας για τους ηλικιωμένους. Τα τελευταία χρόνια στην Ιταλία προσπαθούμε να κλείσουμε ή να αλλάξουμε τη ντροπή της Δικαστικής Νοσοκομειακής Ψυχιατρικής (OPG), που αφορά στους ανθρώπους με ψυχικά νοσήματα με ποινικές κατηγορίες. Αυτό είναι ένα μέρος που ονομάζεται «Νοσοκομείο» αλλά δεν λαμβάνει καμία μέριμνα για το άτομο που πάσχει, το διατηρεί υπό κράτηση. Έτσι αυτός/ή που υποφέρει θα γίνει χειρότερα.

Σήμερα, όπως και στο παρελθόν, ένα μέρος της κοινωνίας θέλει να αλλάξει το νόμο Basaglia που ονομάζεται «Νόμος 180». Ορισμένες αλλαγές τείνουν ξανά προς την κατεύθυνση για τη δημιουργία νέων ασύλων. Όπως και παλιότερα κάποιοι θέλουν να «προστατεύσουν» αυτόν που υποφέρει προσφέροντας του/της όμορφα μέρη, αλλά μακριά από τους «κανονικούς» ανθρώπους. Ευτυχώς πολλοί άλλοι δίνουν αγώνες προς την κατεύθυνση της ενσωμάτωσης για μια υγιή κοινωνία, γιατί: «Δεν είναι τόσο σημαντικό το γεγονός ότι στο μέλλον θα υπάρχουν κλειστά ψυχιατρικά νοσοκομεία και κλινικές, όσο το γεγονός ότι τώρα έχουμε αποδείξει ότι μπορείτε να λειτουργήσετε διαφορετικά, τώρα ξέρουμε ότι υπάρχει ένας άλλος τρόπος για την αντιμετώπιση του θέματος, ακόμη και χωρίς τον περιορισμό» (Franco Basaglia). Είμαι τυχερός που έχω αυτές τις εμπειρίες τα τελευταία 17 χρόνια. Κάποιες φορές χρειάζεται να περπατήσω, άλλες να τρέξω ή να κάνω ακροβατικά, άλλες να σταματήσω και να παραμείνω ακίνητος, να περιμένω, να κοιτώ, να σκέφτομαι το ανθρώπινο μυαλό, τα ανθρώπινα όρια, την ανθρώπινη δυναμική, τα ανθρώπινα δικαιώματα. Είναι όπως η κίνησή μας μέσα στο περιβάλλον, συχνά όταν πάω με τα πόδια μου αρέσει να δοκιμάζω μερικά άγνωστα μονοπάτια και μπορεί να ανακαλύψω κάτι όμορφο ή άσχημο, κοινό ή ιδιαίτερο, πάντα κάτι, επιστρέφω στο σπίτι μου με κάτι πολύτιμο.

120. Ταξίδι στο Βατικανό, δυτικά της Ρώμης!

Το Βατικανό είναι ένα ανεξάρτητο κράτος στη δυτική πλευρά της Ρώμης κοντά στον ποταμό Τίβερη. Αποτελεί συνέχεια του εκκλησιαστικού/παπικού κράτους του Μεσαίωνα και της «κοσμικής» εξουσίας των Παπών. Συγκροτεί το μικρότερο κράτος με έκταση 109 στρέμματα και πληθυσμό 921 ανθρώπους. Εδώ εδρεύει η Αγία Έδρα, το πνευματικό και διοικητικό κέντρο της Καθολικής Εκκλησίας που ασκεί επιρροή σε ολόκληρο τον κόσμο. Έχει τον μεγαλύτερο τουριστικό δείκτη στον κόσμο με περισσότερα από 4-5 εκ. επισκεπτών που συρρέουν στα «Μουσεία του Βατικανού» για τα εκθέματα των διάσημων αγαλμάτων του αιγυπτιακού, αρχαιοελληνικού και ρωμαϊκού κόσμου και των αριστουργημάτων της Αναγέννησης, την «Καπέλα Σιστίνα», τα «Δωμάτια του Ραφαήλ» κτλ. Το μεγαλύτερο μέρος των εσόδων του προέρχεται από τις δωρεές των πιστών γνωστές και ως ο «Οβολός του Πέτρου».

(Ταξίδι στο Βατικανό, Βίντεο διάρκειας 5’ λεπτών): Η πόλη-κράτος του Βατικανού, Η Βασιλική του Αγίου Πέτρου (Basilica di San Pietro in Vaticano, 1506-1626), Τα Μουσεία του Βατικανού, Καπέλα Σιξτίνα (Cappella Sistina, η οροφή του Μιχαήλ Άγγελου, 1508-1512)

Εντός του Βατικανού βρίσκονται αρκετά επιστημονικά και εκπαιδευτικά ιδρύματα ενώ ασκεί επιρροή και σε πανεπιστήμια. Μεγάλο ενδιαφέρον για τους μελετητές παρουσιάζει η Βιβλιοθήκη του Βατικανού (Biblioteca Apostolica Vaticana), που ιδρύθηκε από τον Πάπα Νικόλαο Ε’ στα μέσα της δεκαετίας του 1400. Τα ομηρικά έπη, έργα του Σοφοκλή, του Πλάτωνα και του Ιπποκράτη περιλαμβάνονται στα σπάνια χειρόγραφα της ελληνικής συλλογής της Βιβλιοθήκης. Η Βιβλιοθήκη του Βατικανού και η Βιβλιοθήκη της Οξφόρδης, δύο από τις παλαιότερες και σημαντικότερες βιβλιοθήκες στον κόσμο, έχουν αρχίσει ένα τετραετές πρόγραμμα ψηφιοποίησης πολλών αρχαίων πρωτότυπων κειμένων διαθέσιμα για το κοινό στο διαδίκτυο.

121. Ταξίδι στην Ελβετία, των αλπικών κορυφών!

Η Ελβετία σκαρφαλώνει πάνω σε δυο περιβαλλοντικές ζώνες. Η πρώτη είναι η αλπική με τις Άλπεις να καλύπτουν τα τρία πέμπτα της χώρας με μέσο ύψος 2.100 μέτρα, και η δεύτερη ζώνη του οροπεδίου με μέσο ύψος στα 900 μέτρα όπου εκτυλίσσεται η οικονομική δραστηριότητα. Οι Άλπεις τροφοδοτούν τις λίμνες της χώρας και μεγάλα ποτάμια της Ευρώπης όπως είναι ο Ρήνος, ο Δούναβης και ο Ροδανός. Οι πόλεις από την οργάνωση μοιάζουν καθηλωμένες. Αλλά η μαγεία των κορυφών προσφέρει την αίσθηση ότι μπορείς να βρίσκεσαι παντού στον ορίζοντα, μέχρι εκεί που φτάνει το μάτι σου. Εκτός από τις λίμνες ξεχωριστή στιγμή στην επίσκεψη μας ήταν το πέρασμα από το Col du Grand St. Bernard στα σύνορα Ελβετίας-Ιταλίας. Στα 2.469 μέτρα το πέρασμα κλείνει το χειμώνα και ανοίγει το καλοκαίρι. Αξίζει τον κόπο  η ανάβαση με τα πόδια ψηλότερα, μέχρι τους παγετώνες με τους καταρράχτες και τις αλεπούδες. Από αυτό το πέρασμα το 1800 είχε περάσει ο Ναπολέοντας με 46.000 στρατιώτες για να νικήσει τους Αυστριακούς.

(Ταξίδι στην Ελβετία, Βίντεο διάρκειας 6’ λεπτών): “Με τελεφερίκ στην κορυφή του βουνού Pilatus (2.132μ.)”, “Κατάβαση με τον πιο κάθετο οδοντωτό σιδηρόδρομο”, Λουκέρνη η αρχή της τρανσ-αλπικής σήραγγας για την Ιταλία, Ζυρίχη, Σέντ Μόριτζ, Ζερμάτ, Λωζάνη η επιστροφή

Η εκπαίδευση παρουσιάζει ποικιλομορφία εφόσον το άρθρο 62 του Συντάγματος προβλέπει ότι η πρωτοβουλία για την υλοποίησή της επαφίεται στα Καντόνια. Ωστόσο το χαρακτηριστικό του Ελβετικού εκπαιδευτικού συστήματος είναι η πρώιμη διαστρωμάτωση και κατεύθυνση των μαθητών. Στο τέλος του Δημοτικού σχολείου οι μαθητές είναι ήδη χωρισμένοι σύμφωνα με τις «ικανότητές» τους με εξετάσεις: (α) στο προ-γυμνάσιο/ (Gymnasium ή Kantonsschule) που θα προετοιμάσει τους μαθητές για το λύκειο/πανεπιστήμιο με επιστημονική ή λογοτεχνική κατεύθυνση μόλις για το 20% του μαθητικού πληθυσμού, (β) στο ενδιάμεσο με έμφαση στα τεχνικά ή γραμματειακά σχολεία και (γ) στο προ-επαγγελματικό (Vocational Educations) με έμφαση στις χειρωνακτικές εργασίες. Το μεγαλύτερο μέρος των εκπαιδευτικών είναι γυναίκες εκπαιδευτικοί, στην προσχολική αγωγή το ποσοστό φτάνει 96% και στην πρωτοβάθμια 77%.

122. Ταξίδι στο Λίχνενσταϊν,

Μήκος 24,6 χιλιόμετρα, πλάτος 12,4 και περίπου 35.000 κάτοικοι. Το Λιχτενστάιν βρίσκεται μεταξύ Αυστρίας και Ελβετίας, ανάμεσα στο άνω μέρος του ποταμού Ρήνου και στους πρόποδες των Άλπεων. Η οικογένεια των ευγενών Λιχτενστάιν κατείχαν το κάστρο της Βαντούζ από το 11ο αιώνα που τον 17ο ανακηρύχτηκε πριγκιπάτο με το όνομα των ευγενών. Μόλις το 2003 το πριγκιπάτο αναθεώρησε το Σύνταγμα του 1921 με τη συνταγματική μοναρχία των Λιχτενστάιν και υιοθέτησε ένα κοινοβουλευτικό σύστημα με τον πρίγκιπα να διατηρεί ένα σημαντικό ρόλο. Σήμερα αποτελεί θέρετρο χειμερινού αθλητισμού και τουρισμού. Κλειδί στην οικονομική ανάπτυξη του Λιχτενστάιν αποτελεί η χαμηλή φορολογία των επιχειρήσεων, μόλις 1,2%. Το 2008 οι τράπεζές του διαχειρίστηκαν καταθέσεις ύψους 111,5 δις δολαρίων. Ήταν ένας φορολογικός παράδεισος για τους Γερμανούς φοροφυγάδες, καθεστώς που άλλαξε μετά από διεθνής πιέσεις.

https://www.youtube.com/watch?v=0CPqJvKjQOU

(Ταξίδι στο Λίχνενσταϊν, Βίντεο διάρκειας 4’ λεπτών): Το Πριγκιπάτο, Η πρωτεύουσα Βαντούζ, Το Κάστρο Βαντούζ

Η εκπαίδευση βασίζεται στις ρωμαιοκαθολική αρχές και τελεί υπό την εποπτεία της κυβέρνησης. Το εκπαιδευτικό σύστημα του 1929 δέχτηκε σημαντικές μεταρρυθμίσεις στις αρχές του 1970. Το 99% των παιδιών παρακολουθούν το νηπιαγωγείο. Ακολουθούν πέντε έτη υποχρεωτικής φοίτησης στο Δημοτικό, και μετά τρεις κατευθύνσεις στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση (Oberschule Realschule, Gymnasium) θεωρητικής και πρακτικής κατεύθυνσης με έμφαση στις ξένες γλώσσες. Η τριτοβάθμια εκπαίδευση μπορεί να συνεχιστεί στις γειτονικές χώρες.