ΣΕΙΡΑ ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ: «Αυτόχθονες Λαοί στη Βραζιλία: Κοινωνική και Πολιτισμική Ανθρωπολογία 262 Εθνοτικών Ομάδων» (Α’ Μέρος, σσ. 432)

20 ΧΡΟΝΙΑ ΤΑΞΙΔΙΑ ΕΥΡΩΠΗ-ΑΜΕΡΙΚΗ-ΑΦΡΙΚΗ: 2

Του Δρ. Δημητρίου Κουτάντου, εκπαιδευτικού

Η συγγραφή της μελέτης «Αυτόχθονες Λαοί στη Βραζιλία: Κοινωνική και Πολιτισμική Ανθρωπολογία 262 Εθνοτικών Ομάδων» (Α’ Μέρος), είναι το αποτέλεσμα της εμπειρίας μου από τη διαμονή μου για εργασία στη Βραζιλία κάποια χρόνια, των επισκέψεων μου σε αυτόχθονες ομάδες, και της μετάφρασης πολλών ανθρωπολογικών, εθνολογικών, γλωσσολογικών μελετών και διδακτορικών διατριβών για τους αυτόχθονες λαούς της Βραζιλίας (Povos Indígenas no Brasil). Η μετάφραση στην ελληνική, έγινε από την πορτογαλική, ισπανική, αγγλική και γαλλική γλώσσα, προσφέροντας ένα αποτέλεσμα που ως σύνολο απουσιάζει από την ελληνική βιβλιογραφία. Μαζί με τα κείμενα παραθέτουμε εκατοντάδες φωτογραφίες από αρχεία με επεξηγήσεις.

Σύμφωνα με τα Ηνωμένα Έθνη, υπάρχουν περίπου 370 εκατομμύρια αυτοχθόνων στον κόσμο και ζουν σε 90 χώρες. Η Βραζιλία για πολλούς γεωγραφικούς και ιστορικούς λόγους αποτελεί ένα καλό παράδειγμα μελέτης των αυτόχθονων λαών της Αμερικής. Εκτιμάται ότι τη στιγμή που οι Ευρωπαίοι πάτησαν για πρώτη φορά στις βραζιλιάνικες ακτές, υπήρχαν περισσότερα από 1.500-2.000 έθνη χιλιάδες εθνοτικές ομάδες και 2-6 εκατομμύρια άνθρωποι. Σήμερα υπάρχουν 270 εθνοτικές ομάδες που μιλούν περισσότερες από 150 διαφορετικές γλώσσες. Η πλειοψηφία αυτών των λαών διανέμεται σε χιλιάδες χωριά που βρίσκονται μέσα σε 709 «Οριοθετημένες Αυτόχθονες Περιοχές» που καλύπτουν το 12-13% της συνολικής έκτασης της Βραζιλίας, δηλαδή καλύπτουν μια έκταση περίπου 7-8 φορές όση είναι η έκταση της Ελλάδας.

«Αυτόχθονας» είναι αυτός που γεννήθηκε και κατοικεί στη γη των προγόνων του. Στη Βραζιλία ως αυτόχθονη κοινότητα ορίζεται η ομάδα της οποίας τα μέλη διατηρούν ιστορικο-πολιτιστικούς δεσμούς με προ-κολομβιανές δομές. Κάποτε ολόκληρος ο πλανήτης ήταν Αμαζόνιος. Σήμερα ο Αμαζόνιος είναι ο τελευταίος φυσικός και αυτόχθονας-πολιτιστικός πνεύμονας της γης. Εξακολουθεί όμως να αποψιλώνεται και να διχοτομείται από τους μεγάλους αυτοκινητόδρομους και τα μεγάλα έργα όπως είναι τα φράγματα και οι αυτόχθονες λαοί εκτοπίζονται. Κάποτε ήμουν και εγώ ένας αυτόχθονας. Σήμερα είμαι ένας εκτοπισμένος αυτόχθονας από τη φύση που μεγάλωσα, μέσα σε ένα νεκρό τσιμεντένιο κουτί. Υπό αυτή την έννοια όλοι μας είμαστε εκτοπισμένοι αυτόχθονες και η ύπαρξη των «τελευταίων ανθρώπων της φύσης» είναι μια τελευταία ελπίδα για εμάς τους ίδιους.

Η γνώση του αυτόχθονα για τη φύση και ιδιαίτερα για το τοπικό περιβάλλον που κατοικεί είναι θεμελιώδης για τη διαβίωση και τον πολιτισμό του. Η κοσμοθεωρία των αυτοχθόνων βασίζεται στη στενή σχέση τους με τα πατρογονικά τους εδάφη, από την οποία αντλούν τη φυσική, ιερή-λατρευτική, πολιτιστική και πνευματική τους επιβίωση. Και σήμερα, η φύση εξακολουθεί να λειτουργεί ως πρωταρχική πηγή ζωής και έμπνευσης για την ανθρώπινη εξέλιξη, παρά τον ακαταμάχητο πειρασμό της ανθρωπότητας να πιστεύει ότι αυτή μπορεί να ελεγχθεί μέσω των νέων τεχνολογιών όπως είναι η γονιδιωματική, η πρωτεϊνωματική ή η νανο-βιοτεχνολογία (Δαρέλλη, 2013).

Σε αντίθεση με το μύθο πώς οι αυτόχθονες εμποδίζουν την ανάπτυξη, η παρουσία των αυτοχθόνων σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του πλανήτη αποτελούν εγγύηση για την προστασία του περιβάλλοντος, την προστασία της βιοποικιλότητας και την φιλική προς το περιβάλλον ανάπτυξη. Είναι η τελευταία ελπίδα ενάντια στη λαίλαπα της αλόγιστης καπιταλιστικής εισβολής χωρίς επιστροφή. Το μοτίβο επαναλαμβάνεται, είτε πρόκειται για τους αυτόχθονες της Αλάσκας που υψώνονται ενάντια στα πετρελαϊκά συμφέροντα, είτε για τους αυτόχθονες του Καναδά, ή τις εθνοτικές ομάδες που ζουν στην περιοχή του Εθνικού Πάρκου Virunga του Κονγκό και αντιστέκονται στις πολυεθνικές εταιρείες μεταλλευμάτων (βλ. για παράδειγμα την πρόσφατη βραβευμένη ταινία του 2014, «Virunga»), ή τους εθνικούς δρυμούς του Βόρνεο ενάντια στην μονοκαλλιέργεια του φοινικέλαιου. «Τα δικαιώματα των ιθαγενών είναι η καλύτερη άμυνα κατά της βιασύνης της εκμετάλλευσης των πόρων του Καναδά» (Guardian, 28/4/2013). «Ειδικότερα από το 2006 έως το 2012, η χρήση του φοινικέλαιου στην Ευρώπη ως βιοκαύσιμο αυξήθηκε κατά 365% και η συνολική ευρωπαϊκή κατανάλωση φτάνει τα 5,6 εκατ. τόνους. Η αυξημένη ζήτηση καλύπτεται από βιομηχανίες που παράγουν φοινικέλαιο αποψιλώνοντας τεράστιες εκτάσεις, κυρίως στην Ινδονησία και τη Μαλαισία. Από το 1990, η συνολική έκταση της Ινδονησίας που καλύπτεται από φυτείες φοινικέλαιου αυξήθηκε κατά 600% σε περίπου 20 εκατομμύρια στρέμματα…Η βιομηχανία φοινικέλαιου είναι επίσης υπεύθυνη για εκτεταμένες παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων συμπεριλαμβανομένου του εκτοπισμού των αυτοχθόνων λαών από τις περιοχές, την καταστροφή κοινοτήτων που εξαρτώνται από τα δάση και την καταναγκαστική και παιδική εργασία» (Ασημακοπούλου, 2013).

Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις υπάρχει μια κοινή βάση κοινωνικών και πολιτισμικών προβλημάτων, είτε πρόκειται για το φράγμα Belo Monte στον Αμαζόνιο, είτε για την οικολογική καταστροφή της Λίμνης Αράλης στην Κεντρική Ασία (Κουτάντος, 2012-2018, βλ. Ουζμπεκιστάν), είτε στην περίπτωση της εκτροπής του Αχελώου στη χώρα μας: παρόμοιοι στόχοι και επιδιώξεις, αντιδράσεις από τους ντόπιους κατοίκους, αντιδράσεις από τις περιβαλλοντικές οργανώσεις, επιστημονικοί προβληματισμοί και αμφισβητήσεις για την μελλοντική περιβαλλοντική κατάσταση, ανησυχία για την αλλαγή των κλιματικών συνθηκών και γενικά για το μέλλον της περιοχής. «Σήμερα, Πέμπτη, και μετά και την εξαγγελία του Πρωθυπουργού που βάζει οριστικά στο χρονοντούλαπο τα σχέδια για την εκτροπή του Αχελώου, τα μόνα πράγματα που θα τα θυμίζουν θα είναι τα μισοτελειωμένα έργα στην Πίνδο, το φράγμα της Συκιάς, η τεράστια σήραγγα του Πευκόφυτου και το φράγμα της Μεσοχώρας, το οποίο έχει σχεδόν ολοκληρωθεί και κόστισε στη ΔΕΗ σχεδόν 500 εκατομμύρια ευρώ. Θα είναι όμως, και μνημεία μιας εκτεταμένης περιόδου με πολιτικές που θυσίαζαν το συλλογικό συμφέρον στον βωμό μιας αμφιλεγόμενης φιλοσοφίας ανάπτυξης και δεν υπολόγιζαν το περιβαλλοντικό κόστος, ούτε γνώριζαν τη σημασία των όρων Αειφορία και Βιώσιμη Ανάπτυξη» (Αγγελόπουλος, 2017).

Μέσα από τις εμπειρίες μου και τη μελέτη πολλών ανθρωπολογικών μελετών αποσκοπώ να δώσω μια εικόνα του πολιτισμού και της κοινωνίας αυτών των γηγενών ομάδων. Η «κοινωνικοπολιτισμική ανθρωπολογία» (Sociocultural anthropology) ακριβώς συνδυάζει (α) την «πολιτισμική ανθρωπολογία» των ολιστικών εθνογραφικών μελετών που εξετάζουν τους τρόπους με τους οποίους ο πολιτισμός επηρεάζει την ατομική εμπειρία ή που στοχεύουν να δώσουν μια αντίληψη των γνώσεων, των εθίμων και των θεσμών ενός λαού, και (β) την «κοινωνική ανθρωπολογία» των ερευνών που δίνουν προτεραιότητα στην απομόνωση ενός συγκεκριμένου συστήματος κοινωνικών σχέσεων, την οικονομία, το δίκαιο, την πολιτική, τη θρησκεία ως οργανωτικές βάσεις της κοινωνικής ζωής. Η κοινωνικοπολιτισμική ανθρωπολογία είναι το αποτέλεσμα της μακρόχρονης εθνογραφικής έρευνας του λειτουργισμού του Μαλινόφσκι, του δομικού λειτουργισμού του Ράντνκλιφ-Μπράουν, του δομισμού του Λέβι-Στρώς, του μαρξιστικού δομισμού του Μεγιασούξ και του Γκοντελιέ, της ιστορική ανθρωπολογίας του Φερνάν Μπροντέλ και των σύγχρονων ολιστικών θεωρήσεων. Σήμερα προσπαθεί να κάνει ένα βήμα μπροστά από τις μετα-ευρωπαϊκές αποικιακές αυτοκρατορίες ώστε να μελετήσει τις νέες προκλήσεις που προέκυψαν από τις κοινωνικές μεταβολές, τις πολιτικές καταρρεύσεις και τις κοινωνικές αναδιοργανώσεις που μετατρέπουν το πλαίσιο μέσα στο οποίο ενσωματώνονται και μετασχηματίζονται οι ανθρώπινοι πολιτισμοί. Είναι απαραίτητο να σταθούμε σε αυτές τις προκλήσεις που έχουν τεράστια σημασία στη ζωή όλων μας.

Παρακάτω, καλώς ήλθατε στον κόσμο των αυτοχθόνων. Ένας κόσμος διαφορετικός αλλά πολύ ανθρώπινος. Με ποικίλες μυθολογίες και κοσμολογίες, μυστικές τελετές και βότανα, διακοσμήσεις του σώματος ως προέκταση του σύμπαντος στην επιφάνεια, κάτω από τα ύδατα και στον ουρανό. «Οι άνθρωποι πουλιά», «οι άνθρωποι ψάρια», «οι άνθρωποι κόκκινοι παπαγάλοι», «οι άνθρωποι ελάφια», «οι άνθρωποι σφίγγες και η εκδίκηση του θανάτου» κ.ά.. Σαμάνοι μύστες που μπορούν και ταξιδεύουν ανάμεσα στους διαφορετικούς κόσμους για να θεραπεύουν ή να φέρνουν τις παιδικές ψυχές μέσα στα σώματα των γυναικών που κυοφορούν. Φλαουτίστες χορευτές που αφιερώνουν επτά ώρες καθημερινά στις τελετουργίες του φυσικού και πνευματικού κόσμου. Γυναίκες, παιδιά, κυνηγοί, τροφοσυλλέκτες, νομάδες, καλλιεργητές με τη φωτιά, γνώστες των βοτάνων. Και η παρουσία των λευκών, το καουτσούκ, οι αυτοκινητόδρομοι, οι χρυσοθήρες, οι υλοτόμοι, οι πολυεθνικές και ο αγώνας για αναγνώριση και επιβίωση, φυσική και πολιτιστική. Ακόμη, ο Γκουαρανί που έφτασε στην Αθήνα, και οι Έλληνες που έφτασαν στα ποτάμια Madera-Mamoré.

Στις 432 σελίδες που ακολουθούν, το Α’ Μέρος της εργασίας για τους αυτόχθονες της Βραζιλίας με χάρτες, κείμενα και εκατοντάδες φωτογραφίες από αρχεία διαφορετικών εποχών. Καλό ταξίδι, καλή περιήγηση.

ΠΑΤΗΣΤΕ ΤΟ ΚΟΥΜΠΙ Αυτόχθονες Λαοί στη Βραζιλία: Κοινωνική και Πολιτισμική Ανθρωπολογία 262 Εθνοτικών Ομάδων