ΣΕΙΡΑ ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ: 140-141. Ταξίδι στη Ρωσία και στη Μάλτα

του Δρ Δημητρίου Κουτάντου – Εκπαιδευτικού, Διδάκτορα Ειδικής Αγωγής

O Evgeny Danchenko καθηγητής αρχαιολογίας και ανθρωπολογίας στην πόλη Omsk στη Σιβηρία, μας βεβαιώνει για την οικολογική προσαρμογή του ανθρώπου σε συνθήκες -50 Κελσίου. Όμως η «μητέρα-μητρική-γη» (rodina) απειλείται από τον παραλογισμό του πετρελαίου και του φυσικού αέριου από επιφανείς που επενδύουν σε ομάδες ποδοσφαίρου. Κατά την ρωμαϊκή περίοδο όσο η κοινωνία κατέρρεε οι Καίσαρες αύξαναν τα λαϊκά θεάματα στο Κολοσσαίο. Η νέα Ρωσία μετά την κατάρρευση του σοβιέτ το 1991 ψάχνει τα βήματά της, Ευρώπη-Ασία, συγκεντρωτισμός-αποκέντρωση, εκδημοκρατισμός-φόβος για μια άλλη διασπασμένη Γιουγκοσλαβία, εθνοκεντρισμός-διαφθορά και καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η Anna Popova, καθηγήτρια στο τμήμα εκπαίδευσης του πανεπιστημίου του Bath μας εισάγει στη μεγάλη σχολή της ρωσικής εκπαίδευσης, ο «παιδαγωγός», η «vospitanie»/εκπαιδευτική ανατροφή, η «lichnost»/προσωπικότητα διαμορφώνονται από το σύνολο προς το άτομο. Επιπλέον αφηγείται «…το ατέρμονο, αιώνιο, αινιγματικό και πάντα υπό συζήτηση, πνευματικό, θρησκευτικό και φιλοσοφικό ζήτημα της «ρωσικής ψυχής»/«Dusha». Στο μεσογειακή Ευρώπη η Μάλτα, 5.000 χρόνια αρχιτεκτονικής και ιστορίας, μεγαλιθικά μνημεία, ρωμαϊκές, αραβικές, νορμανδικές, αγγλικές αποικιοκρατικές, καθολικές επιδράσει και μοντερνικότητες.

140. Ταξίδι στη Ρωσία, η ατέρμονη περιπλάνηση της ρωσικής ψυχής πάνω από τη μητέρα-ρωσική-γη!

«Αξιοσέβαστοι απόγονοι, του μέλλοντος σύντροφοι, καθώς θα ανασκαλεύεται τα πετρωμένα πια σημερινά κουράδια, τα σκότη των δικών μας ημερών αναξετάζοντας, ίσως να έρθει μια μέρα να με ρωτήσετε. Και ίσως ο σοφός της εποχής, της φιλομάθειας σας αντικρούοντας το χείμαρρο με την πολλή του γνώση, σας πει πως ναι, υπήρξε κι ένας βάρδος του βραστού νερού και τ’ άβραστου εχθρός αμείλικτος. Προφέσσορα, βγάλε το ποδηλατάκι των γυαλιών σου! Εγώ ο ίδιος θα μιλήσω για τον καιρό μου και για μένα… Έλα, Ζωή, συντρόφισσα, το υπόλοιπο των ημερών γοργά–γοργά να περπατήσουμε μετρώντας το με τα πεντάχρονα. Εμένα ούτ’ ένα ρούβλι δε μ’ άφησαν οι στίχοι μου, κανένας επιπλοποιός δεν έμπασε στο σπίτι μου έπιπλα από μαόνι και – μα τη πίστη μου – ούτε και μου χρειάζονται εμένα αυτά, μόνο κανά πουκάμισο φρεσκοπλυμένο. Όταν μπροστά στην Κεντρική Επιτροπή θα παρουσιαστώ των φωτεινών καιρών που έρχονται, πάνω από τη μαφία των σαλτιμπάγκων κι αμακαδόρων της ποίησης, θα υψώσω τη μπολσεβίκικη ταυτότητα, όλους τους εκατό μου τόμους τα κομματικά ποιήματά μου» (Μαγιακόφσκι Βλαδίμηρος, Μ’ όλη μου τη φωνή, 1930). «Ξημερώνει, Κι εγώ ονειρεύομαι: ‘Ω, να γινόταν μια συνεδρίαση ακόμα, για να καταργηθούνε όλες οι συνεδριάσεις!» (Μαγιακόφσκι Β., Οι Παρα-συνεδριαζόμενοι, 1922)

Μια ρωσική παροιμία αναφέρει «Ένα πρόσωπο χωρίς τη μητρική-γη είναι σαν ένα αηδόνι χωρίς τραγούδι». Η «rodina» δηλαδή «η μητέρα-μητρική-γη» είναι η βαθύτερη πηγή του πατριωτισμού των Ρώσων. Η πιο ορατή έκφραση, σχεδόν φυσική προσκόλληση που έχουν με το μητρικό τοπίο, είναι πρωτίστως η αγάπη τους για τη μητέρα-μητρική-γη και δευτερευόντως οι εθνικές επιτυχίες και η στρατιωτική δόξα: «η παγωμένη σιωπή», «οι στέπες», «το λίκνισμα στα απέραντα δάση», «η υπερχείλιση των ποταμών τόσο μεγάλη όσο οι θάλασσες». Απευθύνεται στη μητρική-ρωσική-γη ο Νικολάι Γκόγκολ στο μυθιστόρημα του «Νεκρές Ψυχές» (1842): «Τα πάντα σε εσάς είναι ανοιχτά, άδεια και επίπεδα. Οι χαμηλές σας πόλεις ξεπροβάλλουν σαν κουκκίδες ή σημάδια από τις πεδιάδες. Δεν υπάρχει τίποτα για να αποπλανήσει και να συλλάβει το βλέμμα κάποιου. Αλλά ποια είναι η ακατανόητη, μυστηριώδης δύναμη που με ελκύει προς εσάς;» Στο μυθιστόρημα του Ντοστογιέφσκι «Έγκλημα και Τιμωρία» (1866) ο Ρασκόλνικοφ πρέπει να φιλήσει το χώμα που έχει βεβηλωθεί από το φόνο για να αρχίσει η εξιλέωση του εγκλήματός του. Ακόμη και ο εξόριστος Σεργκέι Ραχμάνινοφ έγραψε σε ένα άρθρο του το 1931: «Οι Ρώσοι αισθάνονται ισχυρότερους δεσμούς με το έδαφος σε σχέση με τους ανθρώπους οποιασδήποτε άλλης εθνικότητας».

Την περίοδο του Στάλιν η «μητέρα-μητρική-γη» βαθιά ριζωμένη στην καρδιά των Ρώσων γίνεται αντικείμενο έμπνευσης αλλά και προπαγάνδας. Όταν εκατομμύρια άνθρωποι, «χείμαρροι» κατά τον Σολζενίτσιν, συλλαμβάνονταν και εξορίζονταν στα γκουλάγκ στα μεγάφωνα μεταδίδονταν «το τραγούδι της «μητέρας-μητρικής-γης»: «Πλατιά είναι η μητρική γη/ Έχει πολλά δάση, χωράφια και ποτάμια/ Δεν ξέρω άλλη σε οποιαδήποτε χώρα/ Όπου ένας άνθρωπος αναπνέει τόσο ελεύθερα» («The Song of the Motherland», στίχοι Vasily Lebedev-Kumach). Αργότερα τη δεκαετία του 1970 άρχισαν να δημοσιεύονται οι μαρτυρίες των καταπιεσμένων μεταξύ των οποίων και του Αλεξάντερ Σολζενίτσιν στο έργο του «Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ» (1973): «Και τι κάνεις όταν η μητέρα σου σε πώλησε στους τσιγγάνους – όχι, χειρότερα, σε έριξε στα σκυλιά; Είναι αληθινά ακόμη μητέρα; Μια μητρική-γη που έχει προδώσει τους στρατιώτες της – μπορείς πραγματικά να την αποκαλείς μητρική-γη».

Όμως η αγάπη του Ρώσου για τη rodina δεν καταλύεται: «Χωρίς την αγάπη για τη μητρική γη οποιοσδήποτε είναι ανίκανος να δημιουργήσει κάτι». Διασχίζοντας τα σύνορα της μητέρας-μητρικής-γης, ο αναντικατάστατος Σοβιετικός σκηνοθέτης Αντρέι Ταρκόφσκι που ποτέ δεν επέστρεψε από την εξορία, διερευνά την λαχτάρα για το σπίτι (toska po rodine) στην ταινία του «Νοσταλγία» (1983), σχολιάζοντας ότι γι’ αυτόν ήταν μια «επώδυνη ασθένεια» που μετέφερε μέσα στον εαυτό του: «Ήθελα να κάνω μια ταινία για τη ρωσική νοσταλγία, γι’ αυτή την ψυχική κατάσταση που αποτελεί ιδιομορφία του έθνους μας και επηρεάζει κάθε Ρώσο που βρίσκεται είναι μακριά από την πατρική του γη. Το θεώρησα σχεδόν πατριωτικό καθήκον να κατανοήσω στην εντέλεια αυτή την έννοια. Ήθελα να είναι ένα έργο γύρω από τη μοιραία προσκόλληση των Ρώσων στις εθνικές τους ρίζες, στο παρελθόν τους, στην παιδεία τους, στην ιδιαίτερη πατρίδα τους, στην οικογένεια και στους φίλους τους-προσκόλληση από την οποία δεν ξεφεύγουν σ’ όλη τους τη ζωή, ανεξάρτητα που θα τους ρίξει η μοίρα» (Ταρκόφκι, Σμιλεύοντας το χρόνο, σελ. 276).

Η «μητέρα-μητρική-γη» (rodina), η «Mητέρα Ρωσία» (Rossiya-Matushka) η «Μητέρα Πατρίδα» (Родина-Мать), η «μητέρα» αποτέλεσε την προσωποποίηση τους ρωσικού έθνους gια το «πνεύμα συλλογικότητας». Στην πόλη Βόλγογκραντ ως μνημείο για την Μάχη του Στάλινγκραντ στήθηκε ένα γλυπτό ύψους 85 μέτρων με τον τίτλο «Η Μητέρα Πατρίδα Καλεί». Όταν εγκαινιάστηκε το 1967 ήταν το ψηλότερο γλυπτό του κόσμου.

Οι ισχυροί δεσμοί των Ρώσων με τη μητέρα-μητρική-γη (Родина, motherland) χρονολογείται αρκετούς αιώνες πριν, αρχικά ως έκφραση ελευθερίας στο απέραντο, και στη συνέχεια ως ανάγκη για ενότητα. Η ιδέα καλλιεργήθηκε συστηματικά από τα μέσα του 19^ου αιώνα από τους μεγάλους Ρώσσους συγγραφείς Ντοστογιέφσκι, Τολστόι, Γκόγκολ. Ο Ντοστογιέφσκι για παράδειγμα τη στιγμή που βγαίνει από το κάτεργο της Σιβηρίας, στο προσχέδιο του λογοτεχνικού του περιοδικού Vremya (Χρόνος) διατύπωσε την άποψη της αναγκαίας σύνδεσης με την «πότσβα»/το εθνικό έδαφος. Σκοπός όλων των Ρώσων, σημειώνει, πρέπει να είναι η εθνική σωτήρια της Ρωσίας, ανεξάρτητα από τις επιμέρους ιδεολογικές αντιλήψεις.

Όμως φτάνει η στιγμή που όλα αυτά αρχίζουν να αλλάζουν. Στο μυθιστόρημα του Λέων Τολστόι «Πόλεμος και Ειρήνη» (1869) ένα από τα πιο σημαντικά έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας (δραματοποιήθηκε σε οκτάωρη ομώνυμη ταινία το 1966 από τον Sergey Bondarchuk) παρουσιάζονται τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν εξαιτίας της γαλλικής εισβολής στη Ρωσία, αλλά και το αντίκτυπο της εποχής του Ναπολέοντα στην τσαρική κοινωνία που θα την άλλαζε για πάντα.

Συμβολικά, στον «Βυσσινόκηπο» (1903) του Τσέχοφ, ένας έμπορος διεκδικεί από μια χρεοκοπημένη αριστοκράτισσα τη μητρική-γη των ανθισμένων της κερασιών, εκεί ο έμπορος θέλει να χτίσει «ντάτσες» δηλαδή τα εξοχικά των ανερχόμενων μικροαστών. Προαναγγέλλει έτσι τις πολιτικές και κοινωνικές ζυμώσεις που θα οδηγήσουν στις επαναστάσεις του 1905 και 1917. Και ο Ιβάν Γκοντσαρόφ στο μυθιστόρημά του με τον ήρωα «Ομπλόμοφ» (1859) ενσαρκώνει τον παλιό τύπο του Ρώσου γαιοκτήμονα: νωθρός, απαθής, ανίκανος ν’ αναλάβει κάθε πρωτοβουλία, αντιδράει παθητικά στα εξωτερικά γεγονότα και η ψυχή του σκύβει υπό το βάρος της «ανατολίτικης μοίρας». Ο ήρωας «Ομπλόμοφ» συμβολίζει μέρος της ράθυμης και ονειροπόλας αιώνιας ρωσικής ψυχής, γεμάτη εξάρσεις και συναισθηματισμούς. Ο δεύτερος ήρωας, ο θετικιστής «Στολτς», αναδεικνύεται σε μια επιθετική προσωπικότητα στο πνεύμα της νέας εποχής που θα διεκδικήσει το παιχνίδι αλλά και την καρδιά της Όλγας. Οι δυο παιδικοί φίλοι συγκρούονται, ο άεργος-ευγενής-καλόκαρδος-τεμπέλης της παλιάς αριστοκρατικής σχολής, με το δυναμικό-φιλόδοξο επιχειρηματία με το ορθολογικό πνεύμα. Στα δυο πρόσωπα συγκρούονται οι παραδοσιακές απαρχαιωμένες φεουδαρχικές δομές της Ανατολής με τον ατομικισμό, τον ορθολογισμό, το επιχειρηματικό πνεύμα και τις επιστημονικές Δυτικές επινοήσεις. Κατά την σοβιετική περίοδο το μυθιστόρημα μεταφέρθηκε με αριστοτεχνικό τρόπο στην μεγάλη οθόνη από το Ρώσο σκηνοθέτη Νικήτα Μιχαλκόφ, «Μερικές μέρες από τη ζωή του Ομπλόμοφ» (1979). Ο Μιχαλκόφ κατάφερε να αποτυπώσει τις κρίσιμες ιστορικές αλλαγές στα εσωτερικά τοπία των ηρώων, την στιγμή που ο ένας χάνεται, ο άλλος καταφέρνει να βρει πέρασμα στο μέλλον.

Ο πατέρας του σκηνοθέτη Νικήτα Μιχαλκόφ, ο Σεργκέι Μιχαλκόφ ήταν Σοβιετικός-Ρώσος σεναριογράφος και ποιητής που «έζησε πολλά, όμως όχι ως μάρτυρας, αλλά ως ενεργός μέτοχος σε όλα τα γεγονότα». Όπως ανέφερε ένας συνάδελφός του συγγραφέας, ο Σεργκέι Μιχαλκόφ: «Ήταν ο ευνοούμενος της τύχης. ΄Έμεινε ζωντανός στους πολέμους, που διεξάγονταν στη χώρα, στις διώξεις και άλλες δυσμένειες. ΄Άντεξε και έφερε στη επιφάνεια του εθνικού πολιτισμού τα εμβληματικά λόγια του σοβιετικού ύμνου». Τρεις φορές, μέσα σε τρία διαφορετικά πολιτικά καθεστώτα ο Μιχαλκόφ γράφει και ξαναγράφει τους στίχους του εθνικού ύπνου, οι οποίοι αντικατοπτρίζουν τις αλλαγές των εποχών τους. Σε ηλικία μόλις 29 ετών το 1942, ο Σεργκέι Μιχαλκόφ τράβηξε την προσοχή του Στάλιν που του ανέθεσε να γράψει τους στίχους του νέου εθνικού ύμνου. Ήταν η εποχή του ανατολικού μετώπου και ο Στάλιν ήθελε ένα ρωσικό θέμα για να αντικαταστήσει τη Διεθνή. Την περίοδο της αποσταλινοποίησης μετά τον θάνατο του Στάλιν το 1953, οι στίχοι που ανάφεραν το όνομά του απορρίφθηκαν και ο εθνικός ύπνος ανακρούετο χωρίς λόγια. Ο Μιχαλκόφ γράφει για δεύτερη φορά τους στίχους του εθνικού ύμνου από τους οποίους είχε απαλειφθεί ολοσχερώς το όνομα «Στάλιν» (1970). Το 2000 ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν ζήτησε εκ νέου την αναθεώρηση του εθνικού ύμνου και ο Μιχαλκόφ υποχρεώθηκε αυτή την τρίτη φορά (!) να αφαιρέσει οποιαδήποτε αναφορά στον «Λένιν» και να προσθέσει «θρησκευτικούς στίχους». Η πνευματικότητα της Ρωσίας καλλιεργεί ξανά δύο ρίζες για την εθνική ταυτότητα προκειμένου να αντιπαραταχθεί στον μετα-εθνικό αστερισμό: τον αρχαίο σλαβικό παγανισμό και τον ορθόδοξο χριστιανικό μυστικισμό.

Σε πρόσφατη ομιλία του για την «Κατάσταση του Έθνους» (2015), ο πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν παραλλήλισε τη σημασία της προσαρτημένης Κριμαίας για τους Ρώσους χριστιανούς, με εκείνη του Όρους του Ναού στην Ιερουσαλήμ για τους Άραβες μουσουλμάνους και τους Εβραίους. «Με αυτόν τον τρόπο θα την αντιμετωπίσουμε (την Κριμαία). Από σήμερα και για πάντα». Όσο για την Ουκρανία, κατηγόρησε τη Δύση ότι υποδαύλισε τεχνηέντως την κρίση με στόχο την υπονόμευση ή ακόμη και τον διαμελισμό της ρωσικής-γης. «Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι αντίπαλοί μας θα επιθυμούσαν ζωηρά να δρομολογηθεί ένα σενάριο τύπου Γιουγκοσλαβίας, που θα έφερνε την κατάρρευση και τον κατατεμαχισμό της χώρας μας». Στον αντίποδα η αντιπολίτευση μεταξύ των οποίων και ο πρώην παγκόσμιος πρωταθλητής του σκάκι, Γκάρι Κασπάροφ, φωνάζουν: «Αυτό το καθεστώς είναι εγκληματικό. Είναι ένα αστυνομικό κράτος. Συλλαμβάνουν ανθρώπους παντού».

(140a: «Ταξίδι στη Ρωσία: Moscow Red Square, Kremlin, Saint Petersburg, Hermitage, Κρεμλίνο», Βίντεο διάρκειας 25’ λεπτών): «Οι γυναίκες της Ρωσίας: Καλίνκα, Κατιούσα…», Μόσχα, Το Κρεμλίνο και η Κόκκινη Πλατεία, Σύμβολα του Παρελθόντος στο Μετρό, Κοιμητήριο Νοβοντέβιτσι, Αγία Πετρούπολη – Μουσείο Ερμιτάζ, “Τρόικα” και άλλοι χοροί της “ρωσικής αρκούδας” από παιδιά

Συνέντευξη με τον Δρ Evgeny Danchenko, καθηγητή ιστορίας, αρχαιολογίας και ανθρωπολογίας στο πανεπιστήμιο Omsk στη Σιβηρία

Εργάζομαι στο πανεπιστήμιο του Ομσκ (Omsk) ως καθηγητής ιστορίας, αρχαιολογίας και ανθρωπολογίας τα τελευταία είκοσι

οκτώ χρόνια. Σπούδασα στη Ρωσία, τη Γερμανία και στις Η.Π.Α. Όμως γεννήθηκα σε αυτήν την πόλη της Σιβηρίας που βρίσκεται κοντά στα σύνορα με το Καζακστάν και απέχει τρεις ώρες αεροπορικώς από τη Μόσχα. Στην πόλη Omsk έζησε τέσσερα χρόνια εξορία ο Ντοστογιέφσκι. Οι αποστάσεις στη Σιβηρία είναι τεράστιες, η πιο κοντινή πόλη σε εμάς απέχει 700 χιλιόμετρα. Σήμερα που μιλάμε (Ιανουάριος 2015) τηλεφώνησα στη σύζυγο μου και έχουμε θερμοκρασία -48^ο Κελσίου. Ίσως σας φαίνεται παράξενο, αλλά ο άνθρωπος συνηθίζει να ζει σε αυτές τις συνθήκες. Μόνο όταν η θερμοκρασία πέφτει κάτω από -30 Κελσίου οι μαθητές δεν πάνε σχολείο. Μένουν στο σπίτι που τους αρέσει πολύ ή κάνουν χόκεϊ στις παγωμένες λίμνες. Η περιοχή μας και η Σιβηρία, είναι μια επίπεδη επιφάνεια με στέπες και δάση. Υπάρχουν πολλές λίμνες στις οποίες παίζομαι χόκεϊ.

Όμως η οικολογική ισορροπία της μητρικής γης μας (rodina) απειλείται από τον ανθρώπινο παραλογισμό για την ενέργεια, λόγω των φυσικών κοιτασμάτων πετρελαίου και φυσικού αέριου που υπάρχουν. Ο κόσμος γνωρίζει το Ρώσο ‘αυτοδημιούργητο’ μεγιστάνα Ρόμαν Αμπράμοβιτς ως ιδιοκτήτη της αγγλικής ομάδας ποδοσφαίρου Τσέλσι. Δε γνωρίζει όμως την οικολογική καταστροφή που έχουν προκαλέσει τα εργοστάσια και οι πετρελαϊκές του δραστηριότητες στη Σιβηρία. Η Σιβηρία άλλαξε για πάντα από το 1894 όταν συνδέθηκε με το σιδηροδρομικό δίκτυο της Μόσχας και της Αγίας Πετρούπολης. Τότε η πόλη ονομάστηκε η «πύλη της Σιβηρίας».

Οι ανασκαφές μας έχουν αποκαλύψει πολλά στοιχεία για την ιστορία της περιοχής. Αυτό είναι το αντικείμενο της εργασίας μου, οι ανασκαφές και η διδασκαλία. Έχουμε ευρήματα που χρονολογούνται από την εποχή του χαλκού και του σιδήρου. Στην περιοχή μας υπήρξαν πολλοί πολιτισμοί. Οι Ρώσοι έφτασαν μόλις τον 16ο αιώνα. Άλλωστε ολόκληρο το ρωσικό έθνος αποτελείται από πλήθος διαφορετικών εθνικών ομάδων Τατάρους, Σιβιριανούς, Ρώσους κ.ά. Η στρατηγική θέση της περιοχής προκάλεσε μια πολυπολιτισμικότητα (multiculturalism) με τη συμβίωση ποικίλων κοινωνικών ομάδων με διαφορετικά εθνικά-εθνοτικά και πολιτισμικά στοιχεία. Οι περισσότεροι κάτοικοι δεν είναι αυτόχθονες αλλά Ουκρανοί, από τις Βαλτικές χώρες, Ρώσοι, Καζακστανοί, Γερμανοί. Έρχονται εδώ ως οικονομικοί μετανάστες.

Σε ένα βαθμό υπάρχει σεβασμός και αποδοχή στην εκπαίδευση αυτού του μωσαϊκού αλλά η κυρίαρχη γλώσσα παραμένει η ρωσική. Σήμερα εκτός από τη Μόσχα, υπάρχουν τα περιφερειακά κέντρα σχεδιασμού της εκπαίδευσης. Συνοπτικά, μετά από την κατάρρευση του Σοβιέτ τη δεκαετία του 1990, οι δέκα επίσημες κατευθυντήριες αρχές της νέας ρωσικής εκπαίδευσης είναι: (1) η δημοκρατικοποίηση, (2) η μείωση του ρόλου του κράτους, (3) η αποκέντρωση, (4) η υποστήριξη του αυτοπροσδιορισμού, (5) η προώθηση της εξωγενούς τάσης, (6) ο ανθρωπισμός, (7) η παγκοσμιοποίηση, (8) η αποδοχή της διαφοράς, (9) η συγκέντρωση στις ανάγκες του παιδιού, και (10) ο έλεγχος. Στην πράξη όμως τι γίνεται;

Φαίνεται ότι ένα από τα κυρίαρχα ζητήματα αποτελεί το δίπολο αυτονομία-συγκεντρωτισμός. Πάντα υπάρχει μεγάλος πόνος στο διαχωρισμό, τέτοιες ιδέες υπήρξαν από τον 18ο αιώνα. Μια ομάδα διανοούμενων προσπάθησε να διασπείρει τις ιδέες της αυτονόμησης μέσα στον ευρύτερο πληθυσμό αλλά αυτές δεν επεκτάθηκαν. Στο αντίθετο άκρο οι Σοβιετικοί πίστεψαν ότι η μητροπολιτική τους πολιτική ήταν απαραίτητη για όλους ανεξαιρέτως τους πληθυσμούς. Σήμερα υπάρχει περισσότερη αυτονομία ανά περιοχή. Όμως και πάλι εδώ που ζούμε υπάρχουν πολλά μοσχοβίτικα εργοστάσια που μολύνουν τον τόπο μας.

Θυμάμαι τη σοβιετική περίοδο πολύ καλά, σήμερα οι αλλαγές δυτικού τύπου δεν είναι πάντα ευχάριστες. Θα έλεγα ότι τότε η εκπαίδευση ήταν πιο ουσιαστική. Οι αρχές συχνά παγιδεύονται σε ένα τεράστιο γραφειοκρατικό μηχανισμό. Αναδύθηκε μια γραφειοκρατική κοινωνική τάξη και στην εκπαίδευση. Πολλοί ερευνητές είναι απλά ερευνητές-γραφειοκράτες όμως η έρευνα χρειάζεται το πραγματικό μας ενδιαφέρον. Το Υπουργείο Παιδείας στράφηκε στη δυτική εκπαίδευση, δεν υπάρχουν όμως οι απαραίτητοι πόροι, ούτε οι εκπαιδευτικοί εκπαιδεύτηκαν για τις αλλαγές. Με αυτές τις συνθήκες το ρωσικό εκπαιδευτικό σύστημα θα χρειαστεί πολλά χρόνια για να κάνει ουσιαστικές τομές. Πολλά νέα βιβλία γράφτηκαν βιαστικά, υπήρξε πίεση από το ραγδαίο ρυθμό των εξελίξεων. Και στην Ευρώπη προωθείται ένα αντικομουνιστικό μανιφέστο, το οποίο ψηφίστηκε από μια μικρή πλειοψηφία, για να αποτελέσει την επίσημη άποψη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αναρωτιέμαι όμως, τα 27 εκατομμύρια των Ρώσων που πέθαναν τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο στο Λένινγκραντ και αλλού, για ποιο λόγο πολέμησαν; Όλοι ήταν δικοί μας άνθρωποι. Καθιερώθηκαν ημέρες ολοκαυτώματος για τους Εβραίους, όμως για τη Λευκορωσία που έχασε το 25% του πληθυσμού της δεν έχω ακούσει τίποτα.

(140b: «Ταξίδι στη Ρωσία: The Tale of Tsar Saltan (opera)», Βίντεο διάρκειας 27’ λεπτών): Ρωσικά παραμύθια, “Ο Τσάρος Σαλτάν, η όμορφη Τσαρέβνα και ο μαγεμένος κύκνος”, The Tale of Tsar Saltan, Ένα Ποίημα του Αλεξάντρ Πούσκιν (1832), Μια όπερα του Νικολάι Ρίμσκυ-Κόρσακοφ (1900)

Συνέντευξη με την Anna Popova, καθηγήτρια στο τμήμα εκπαίδευσης του πανεπιστημίου του Bath

Όταν με ρωτούν ποια είμαι και τι κάνω, πρώτα λέω ότι είμαι εκπαιδευτικός. Η εκπαιδευτική μου ιδιότητα υπερέχει της

ιδιότητάς μου ως ερευνήτρια ή κοινωνική επιστήμονα. Η παιδεία είναι το σημαντικό μέρος του εαυτού μου. Γεννήθηκα σε μια μεγάλη ρωσική πόλη την Περμ (Perm) κοντά στα Ουράλια όρη. Φοίτησα στη σχολή ξένων γλωσσών στο Παιδαγωγικό Τμήμα του Πανεπιστημίου του Περμ γιατί ήθελα να γίνω διερμηνέας για να ταξιδεύω. Όμως μετά από πέντε χρόνια σπουδών στην εκπαιδευτική ψυχολογία έγινα εκπαιδευτικό που στη Ρωσία ονομάζεται «παιδαγωγός». Τα τελευταία δέκα χρόνια εργάζομαι στο τμήμα εκπαίδευσης του πανεπιστημίου του Μπαθ.

Όταν πρόκειται να μιλήσω για την ρωσική εκπαίδευση αισθάνομαι αμηχανία. Σε μια τόσο μεγάλη χώρα με τόσους πολιτισμούς είναι δύσκολο να γενικεύσεις. Ίσως όμως χρειάζεται να επικεντρωθώ σε αυτό που είναι η καρδιά της εκπαιδευτικής σκέψης και πρακτικής. Αυτό για εμάς είναι το ατέρμονο, αιώνιο, αινιγματικό και πάντα υπό συζήτηση, πνευματικό, θρησκευτικό και φιλοσοφικό ζήτημα της «ρωσικής ψυχής» («душа»/Dusha). Η ψυχή ενός ατόμου, η Dusha είναι το κλειδί για την ταυτότητα και τη συμπεριφορά του Ρώσου. Η ρωσική ψυχή εμφανίζεται στα γραπτά των Γκόγκολ, Τολστόι και Ντοστογιέφσκι και είναι στενά συνδεδεμένη με την ανατολική ορθόδοξη χριστιανοσύνη, μπολιάστηκε με τις σλάβικες παραδόσεις ακόμη και με δυτικές ιδέες. Οι αναγνώστες θα κατανοήσουν καλύτεαρ τι λέω αν έχουν διαβάσει τη ρωσική κλασική λογοτεχνία που αφηγείται την περιπλάνηση της ρωσικής ψυχής. Στη διάρκεια των τελευταίων εκατό χρόνων η εκπαίδευσή μας προσαρμόστηκε, αλλά και επαναστάτησε, ενάντια στα διαφορετικά πολιτικά καθεστώτα, έζησε μέσα στους πιο καταστρεπτικούς πολέμους, και όμως, διατήρησε τα πιο θεμελιώδη γνωρίσματα της ψυχής μας: «την ισχυρή πίστη στον αναπτυξιακό ρόλο της εκπαίδευσης, και τη βασική προσέγγιση για τη μάθηση και τη διδασκαλία από το σύνολο στο άτομο».

Υπάρχουν δύο έννοιες χωρίς τις οποίες δεν μπορούν να εκφραστούν οι Ρώσοι παιδαγωγοί. Ο ένας όρος είναι η «lichnost», η καλύτερη μετάφραση στα αγγλικά είναι η «personhood»/προσωπικότητα. Η «προσωπικότητα» προσπαθεί να αντιπροσωπεύσει ένα πρόσωπο ως ανθρώπινο ον με όλα τα ψυχολογικά του χαρακτηριστικά, αλλά και ως κοινωνικό ον που δημιουργείται από την κοινωνία και ταυτόχρονα τη δημιουργεί. Οι Ρώσοι δάσκαλοι εκπαιδεύονται για να αναγνωρίσουν δύο σημαντικές πτυχές στους μαθητές τους, ότι τα παιδιά γεννιούνται με κάποιο δυναμικό αλλά ταυτόχρονα η σωστή κατάρτιση οδηγεί στην ανάπτυξη αυτού του δυναμικού. Από αυτήν την άποψη η ρωσική προσέγγιση δεν φαίνεται να διαφέρει από οποιαδήποτε άλλη εκπαιδευτική θεώρηση στην Ευρώπη.

Ωστόσο, πιστεύω ότι η μοναδικότητα της ρωσικής άποψης βασίζεται στο δεύτερο όρο την «vospitanie». Ο όρος «vospitanie» ίσως θα μπορούσε να μεταφραστεί ως «εκπαιδευτική ανατροφή», δηλαδή ως την καλλιέργεια, ως τη θετική κοινωνικοποίηση για την ανάπτυξη του χαρακτήρα (personhood) με την εμφύσηση των πολιτιστικών παραδόσεων, της κουλτούρας, των νοοτροπιών, αξιών και τρόπων συμπεριφοράς. Η vospitanie/ανατροφή είναι η μοναδική καλλιέργεια της lichnost/προσωπικότητας, είναι η διαδικασία μέσω της οποίας ένα ανθρώπινο ον γίνεται κοινωνικό ον την παιδική και εφηβική ηλικία.

Στη ρωσική εκπαίδευση αυτή η διαδικασία έχει θεωρητικοποιηθεί ευρύτατα. Οι σοβιετικοί ψυχολόγοι και οι εκπαιδευτικοί ερευνητές έχουν γράψει πολυάριθμα έργα για το τι θα πρέπει να περιλαμβάνει το σχολικό σύστημα για τη vospitanie. Η κυρίαρχη προσέγγιση στα σοβιετικά χρόνια ήταν ο «κολεκτιβισμός». Υποστηρίχτηκε ότι μέσω της συλλογικής εργασίας ένα παιδί μαθαίνει πώς να γίνει μέλος της κοινωνίας και πώς να φέρει όφελος στο αναπτυσσόμενο σοβιετικό κράτος. Μετά από την κατάρρευση του κομμουνισμού, αυτή η προσέγγιση επικρίθηκε βαριά ως υπέρ-κομμουνιστική. Εντούτοις, πίσω από την «ξύλινη κομμουνιστική γλώσσα», υπάρχουν κρυμμένες ανθρωπιστικές ιδέες και καθολικές αξίες, όπως είναι η ευγένεια, ο πατριωτισμός, η βιομηχανοποίηση και η ισότητα μεταξύ των ανθρώπων.

Στην έρευνα μου στη Ρωσία βλέπω ότι οι περισσότεροι παιδαγωγοί που επιδιώκουν μαθησιακούς στόχους όπως είναι η επιτυχία και η μορφοποίηση της συμπεριφοράς, οι ίδιοι πιστεύουν ότι αυτοί οι στόχοι δεν επιτυγχάνονται απλά μόνο από τα μαθήματα. Αντίθετα, υπογραμμίζουν ότι είναι σημαντικό να δημιουργηθούν οι συνθήκες στα σχολεία, ώστε τα παιδιά να μάθουν «να είναι εργατικοί αλλά να μην επιδιώκουν τα οικονομικά κέρδη μόνο», «να αφιερώνονται στο επάγγελμά τους επειδή η χώρα χρειάζεται καλούς ειδικούς» και «να είναι καλά άτομα».

Στη Μεγάλη Βρετανία εξειδικεύονται περισσότερο, στη φροντίδα των αδύνατων μαθητών, στην πολιτική αγωγή, στην εργασία των δασκάλων για τη στήριξη παιδιών με προβλήματα συμπεριφοράς, αυτά όμως ακριβώς είναι η ευθύνη των δασκάλων στα γενικά σχολεία της Ρωσίας. Η vospitanie μπορεί να επηρεαστεί στη σχολική ζωή από τις σχέσεις του προσωπικού, το λόγο του διευθυντή, μέχρι τα μαθήματα και τη διακόσμηση στους τοίχους. Πρόσφατες εκπαιδευτικές έρευνες καταγράφουν ότι οι ηθικές αξίες στη Ρωσία έχουν υποβληθεί σε δραματικές αλλαγές. Φαίνεται ότι τα χρήματα και το οικονομικό κέρδος αποτελούν σημαντικούς οδηγούς. Ποτέ όμως δε σταμάτησα να θαυμάζω πόσο καλά οι δάσκαλοι αντιμετωπίζουν αυτές τις δυσκολίες. Οι αμοιβές τους είναι χαμηλές και οι συνθήκες εργασίας σκληρές. Συνεχίζουν όμως να σκέφτονται όχι μόνο την ακαδημαϊκή επίδοση των μαθητών αλλά και την ψυχή τους. Καθώς σας μιλάω για όλα αυτά αισθάνομαι να μοιράζομαι ανάμεσα σε δύο αντίθετα συναισθήματα. Συνειδητοποιώ ότι η εκπαίδευση στη Ρωσία προσπαθεί να μιμηθεί και να αντιγράψει την εμπειρία των ανεπτυγμένων χωρών, αλλά ταυτόχρονα, ακόμη ελπίζω ότι εκείνες οι εγγενείς αξίες μας θα κερδίσουν, και η Ρωσία θα είναι στο δρόμο της για το μυστήριο της ρωσικής ψυχής.

141. Ταξίδι στη Μάλτα, προϊστορικές και φουτουριστικές παραδόσεις στις μεσογειακές ακτές!

Με μια γρήγορη εδαφική σύγκριση της Ρωσίας τη μεγαλύτερη σε έκταση χώρα του κόσμου με μια από τις μικρότερες τη Μάλτα (200^η), θα προκύπταν σε έκταση πάντα 54 χιλιάδες Μάλτες. Όμως η Δημοκρατία της Μάλτας και η πρωτεύουσα Βαλέτα έχουν χαρακτηριστεί από την ΟΥΝΕΣΚΟ ως «μια από τις πιο συμπυκνωμένες ιστορικές περιοχές του κόσμου». Από τα επτά νησιά της χώρας κατοικούνται η Μάλτα, το Γκόζο και το Κομίνο, δεν κατοικούνται τα μικρότερα η Φίλφλα, το Κομινότο και τα Νησιά του Αγίου Παύλου. Η Μάλτα κατοικήθηκε περίπου το 5200 π.Χ. Οι επισκέπτες μπορούν να περπατήσουν ανάμεσα στους προϊστορικούς νεολιθικούς οικισμούς και τους ναούς Άγκαρ Κιμ και Μνάιντρα. Άλλα οικοδομήματα μαρτυρούν τον αποικισμό από τους Έλληνες που χρησιμοποίησαν την περιοχή ως ορμητήριο για εξερευνήσεις και εμπόριο στη Μεσόγειο. Η επίσημη εκδοχή για το όνομα «Μελίτα»/Μάλτα συνδέεται με την ελληνική λέξη «μέλι». Τα ίχνη τους άφησαν και οι Ρωμαίοι, ο Απόστολος Παύλος που επισκέφτηκε τα νησιά το 60 μ.Χ., οι Βυζαντινοί, οι Άραβες, οι Γάλλοι, οι Γερμανοί, οι Ισπανοί. Τα νησιά άντεξαν στην μεγάλη πολιορκία από τους Οθωμανούς (1565), και ενίσχυσαν τις οχυρώσεις στην περιοχή του λιμανιού όπου κτίστηκε η πόλη Βαλέτα. Η Μάλτα έγιναν αγγλική αποικία για 150 χρόνια, έδειξε ηρωική αντίσταση και υπήρξε στρατηγικό σημείο το Β’ παγκόσμιο Πόλεμο, για να αποκτήσει ανεξαρτησία το 1964. Το 1989 στη Μάλτα έγινε η συνάντηση του Αμερικανού προέδρου Τζορτζ Μπους (πατέρα) και του Σοβιετικού ηγέτη Μιχαήλ Γκορμπατσόφ που σηματοδότησε το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Μπορείτε να δείτε μερικά από τα φυσικά και πολιτιστικά μνημεία της Μάλτας στο παρακάτω βίντεο:

(«Ταξίδι στη Μάλτα: Gozo, Dwejra, Mdina, Valleta, Ħaġar Qim, Mnajdra Temples»13, Βίντεο διάρκειας 13’ λεπτών): ΝΗΣΙ Gozo, Dwejra η γλυπτική του ανέμου, της θάλασσας και του χρόνου, ΝΗΣΙ Μάλτα, Μντίνα/Mdina η σιωπηλή αραβική Μεντίνα, Βαλέτα/Valleta Μπαρόκ, Αναγέννηση, Νεοκλασσικισμός, Μοντερνικότητα, Οι Μεγαλιθικοί Ναοί της Μάλτας: Ħaġar Qim & Mnajdra

Η εκπαίδευση αντικατοπτρίζει την ιστορία της χώρας. Η εκπαίδευση της Μάλτας χρονολογείται από την περίοδο της Αραβοκρατίας (870-1090) τότε που εισήγαγαν τους αραβικούς αριθμούς. Ακολούθησε η εκπαιδευτική κατεύθυνση από τους Φραγκισκανούς, τους Καρμηλίτες, τη Δομινικανή Τάξη, τους Αυγουστίνους. Η εκδίωξη των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννη από τη Γαλλική Δημοκρατία (1798) προκάλεσε τη σύγκρουση και αναμόρφωση του εκπαιδευτικού συστήματος μεταξύ των παραδοσιακών ιδεωδών των Ιπποτών με τα επαναστατικά ιδανικά της Γαλλικής Επανάστασης και της καθολικής εκπαίδευσης. Λόγω της αγγλικής αποικιοκρατίας το 1878 η αγγλική γλώσσα αντικατέστησε την ιταλική ως κύρια γλώσσα διδασκαλίας. Η εκπαίδευση στη Μάλτα είναι υποχρεωτική και παρέχεται από το κράτος, την εκκλησία, και τον ιδιωτικό τομέα.