ΣΕΙΡΑ ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ: «5ο Διεθνές Φεστιβάλ Αφρικανικών Τυμπάνων Mbonda Elela» (Κεντρική Αφρική)

του Δρ. Δημητρίου Κουτάντου, εκπαιδευτικού

Βρισκόμαστε στη Λεκάνη του Κονγκό, στην καρδιά της Αφρικής. Εδώ είχαμε την ευκαιρία να παρακολουθήσουμε το τριήμερο: «5^ο Διεθνές φεστιβάλ Αφρικανικών Τυμπάνων Mbonda Elela». «Mbonda» στην τοπική αφρικανική γλώσσα λινγκάλα σημαίνει «τύμπανα», και «elela» σημαίνει «κλαίω». «Τα τύμπανα που κλαίνε» ή «το κλάμα των τυμπάνων», μια από τις πιο ρυθμικές και συγκινητικές παραστάσεις που παρακολουθήσαμε.

Κάθε χρόνο εδώ συναντιόνται περισσότεροι από 100 τυμπανιστές από διάφορες αφρικανικές χώρες, για τις «θεραπευτικές τους τελετές». Με την έναρξη, οι τυμπανιστές μας περικυκλώνουν με τα τύμπανα, μόνο η εστία της φωτιάς απουσιάζει από το κέντρο. Για ένα δυτικό που ακούει για πρώτη φορά τα αφρικανικά ταμ ταμ, οι ρυθμοί τον διαπερνούν. Συνθέτουν μια δυναμική χειρο-ποίητη μουσική στα μέτρα του ανθρώπου, εντελώς γή-ινη. Ήχοι από δέρμα, ξύλο και τα χέρια του ανθρώπου. Μια τελετή θεραπείας, ένα δίωρο χορόδραμα, με 10’-12’ μουσικές αφηγήσεις μιας μακραίωνης προφορικής παράδοσης επιβίωσης μέσα στο τροπικό δάσος. Ο Αφρικανός δε βιάζεται να μιλήσει, μιλάει αναλυτικά γι’ αυτό που συμβαίνει, οι μουσικές του αποτελούν ιστορίες μνήμης και αυτοσχεδιασμού μέχρι τελικής πτώσεως.

Οι χωρίς διακοπή παραστάσεις αυτών των κρουστών αποτελούν την εξέλιξη της παραδοσιακής αφρικάνικης θεραπευτικής τελετής των διαφόρων εθνοτικών ομάδων. Η τέχνη των αφρικανικών εθνοτικών ομάδων ήταν καθημερινή, λειτουργική, συμβολική και πνευματική. Εκτός από τα αντικείμενα καθημερινής χρήσης με καλλιτεχνική ένδυση, η αφρικανική εθνοτική τέχνη κυρίως εκφράστηκε με τις «μάσκες» και τα «ειδώλια» για τους ειδικούς σκοπούς. Όλα αυτά τα τεχνουργήματα χρησιμοποιούνταν στις «θεραπευτικές τελετές» (περισσότερα σε επόμενες εργασίες). Στις τελετές, με τη συνοδεία των τυμπάνων, οι μάσκες και τα ειδώλια αποσκοπούσαν στη «θεραπεία».

Σε μια βρετανική έκδοση για τα συστήματα ιατρικής σκέψης, διευκρινίζεται η έννοια της θεραπείας στην Αφρική: «Σε μερικούς πολιτισμούς η ιατρική δεν έχει να κάνει τόσο με επιστημονικές δοκιμασίες και μεθόδους υψηλής τεχνολογίας που θεραπεύουν το ανθρώπινο σώμα, όσο με την ευεξία της ψυχής και τη σχέση της με τον πνευματικό κόσμο. Για παράδειγμα, σ’ ένα φετιχιστικό ειδώλιο από το Κονγκό της Κεντρικής Αφρικής που ανήκει στη φυλή Yombe, ή κάποια γειτονική της, χώνοντας καρφιά στο ομοίωμα, κατά τη διάρκεια μιας ειδικής τελετής, οι άνθρωποι της φυλής αυτής επιδιώκουν να προκαλέσουν αρρώστια και θάνατο, ή αντίθετα να διώξουν την αρρώστια από το μέρος του σώματος στο οποίο μπήγονται τα καρφιά» (Ανακαλύπτω την Επιστήμη, Ιατρική. Μουσείο Επιστημών του Λονδίνου. Εκδ. Ερευνητές). Η αφρικανική θεραπευτική τελετή πλησιάζει την αρχαία ελληνική «κάθαρση», με τη διαφορά πως ο Αφρικανός συμμετέχει δεν παρακολουθεί σαν θεατής.

5th MBONDA ELELA 1st DAY – ΔΙΕΘΝΕΣ ΦΕΣΤΙΒΑΛ ΑΦΡΙΚΑΝΙΚΩΝ ΤΥΜΠΑΝΩΝ (2017)

Ο Πικάσο ήταν ένας από τους πρώτους δυτικούς καλλιτέχνες που διαισθάνθηκε την έννοια της θεραπείας/έκφρασης/κάθαρσης στην αφρικανική τέχνη. Ο πίνακάς του, οι «Δεσποινίδες της Αβινιόν» (1907) με τα 809 προσχέδια, και τα δυο αφρικανικά πρόσωπα, αποτέλεσαν την αφετηρία της μοντέρνας τέχνης. Το 1907 ο Πικάσο επισκέφτηκε το «Μουσείο του Τροκαντερό», εκεί γνώρισε την αφρικανική  τέχνη. Μετά  από  χρόνια περιέγραφε  αυτή την  επίσκεψη σαν μια θεία φώτιση που τον  βοήθησε να αντιληφθεί την σημασία της τέχνης αυτών των «πρωτόγονων» πολιτισμών σαν έργα «εξορκισμού»:

«Οι  μάσκες  ήταν  πράγματα  μαγικά… μεσολαβητές… Στρέφονται  ενάντια  σε  οτιδήποτε – ενάντια  σε  άγνωστα, απειλητικά  πνεύματα.. Το  είχα  καταλάβει  και  εγώ  ο  ίδιος  ότι  είμαι  εναντίον  όλων. Και  εγώ  το  ίδιο  πιστεύω  πως, τα  πάντα  είναι  άγνωστα, πως  τα  πάντα  είναι  εχθρικά! (Όλα  τα  φετίχ) ήταν  όπλα  που  θα  βοηθήσουν  τους  ανθρώπους  να  γίνουν  ανεξάρτητοι. Είναι  εργαλεία. Αν  δώσουμε  στα  πνεύματα  μορφή, τότε  θα  γίνουμε  ανεξάρτητοι. Τα  πνεύματα, το  υποσυνείδητο, το  συναίσθημα, όλα  είναι  το  ίδιο  πράγμα. Ολομόναχος  στο  απαίσιο  μουσείο, με  μάσκες, με  κούκλες  καμωμένες  από  τους  ερυθρόδερμους… Η  έμπνευση  για  τις  Δεσποινίδες  της  Αβινιόν  πρέπει  να  μου  ήρθε  ακριβώς  εκείνη  την  ημέρα, όχι  όμως  εξαιτίας  των  μορφών  αλλά  επειδή  ήταν  το  πρώτο  έργο  εξορκισμού  που  πραγματοποίησα».

Οι αφρικάνικες μάσκες οδήγησαν τον Πικάσο σε μια νέα εικονική αναπαράσταση του έρωτα και του θανάτου. Ανακάλυψε ότι στην ουσία, οι πρώιμοι πολιτισμοί έκαναν τέχνη όχι για να απεικονίσουν κάτι αισθητικά ωραίο, αλλά για να ξορκίσουν τα στοιχεία που δεν μπορούσαν να κατανοήσουν, και η τέχνη ολοκληρώνονταν με ομαδικές τελετές θεραπείας. Ο Πικάσο δεν δίστασε να αναζητήσει μια νέα έκφραση στην τέχνη των «πρωτόγονων», στην αφρικανική γλυπτική και στις αφρικανικές μάσκες. «Είναι εύκολο να καταλάβουμε, αντικρίζοντας μερικά από τ’ αριστουργήματα της αφρικάνικης γλυπτικής, γιατί αυτές οι εικόνες συγκίνησαν τόσο μια γενιά που προσπαθούσε να βγει από το αδιέξοδο της δυτικής τέχνης. Ούτε η «πιστότητα στη φύση» ούτε η «ιδανική ομορφιά», τα δίδυμα θέματα της ευρωπαϊκής τέχνης, είχαν απασχολήσει το νου αυτών των τεχνιτών, τα έργα τους όμως κατείχαν ακριβώς εκείνο που η ευρωπαϊκή τέχνη φαινόταν πώς είχε χάσει κατά τη μακρά διαδρομή της: την ένταση της έκφρασης, τη διαύγεια της δομής, την άμεση απλότητα στην τεχνική» (Gombrich, Το Χρονικό της Τέχνης, 2015, σελ. 563).

«Οι μάσκες εκείνες», συνεχίζει ο Πικάσο, «δεν ήταν απλώς γλυπτά όπως άλλα. Διόλου: Ήταν αντικείμενα μαγικά». Εκείνη τη μέρα, εξομολογήθηκε, κατάλαβε πράγματι τι σημαίνει ζωγραφική. Τι είναι; «Δεν είναι διόλου μια αισθητική λειτουργία και διαδικασία. Είναι μια μορφή μαγείας η οποία παρεμβάλλεται μεταξύ του εαυτού μας κι ενός εχθρικού σύμπαντος. Είναι ένα μέσο να επιβαλλόμαστε στο εχθρικό αυτό σύμπαν με το να δίνουμε μορφή τόσο στους τρόμους όσο και στους πόθους μας». Τι σημαίνουν όλα αυτά καταλαβαίνει κανείς καλύτερα, εάν κοιτάξει τον πίνακα «οι Δεσποινίδες της Αβινιόν», βλ. την εικόνα στην κορυφή του άρθρου. Τα πορτρέτα αυτά, που ο ίδιος χαρακτήρισε ως τον «πρώτο εξορκισμό» του, έχουν εμφανή αφρικανικές επιρροές. Τα δύο από τα πέντε γυναικεία πρόσωπα είναι αφρικανικά. Από τότε πολλοί άλλοι καλλιτέχνες – Matisse, Derain, Modiglian κ.ά. – και καλλιτεχνικά ρεύματα – πριμιτιβισμός, φωβ, εξπρεσιονισμός – εμπνεύστηκαν από την αφρικανική τέχνη.

5th MBONDA ELELA 2nd DAY – ΔΙΕΘΝΕΣ ΦΕΣΤΙΒΑΛ ΑΦΡΙΚΑΝΙΚΩΝ ΤΥΜΠΑΝΩΝ (2017)

Όλα είναι ορατά στα μουσικά αφρικανικά δρώμενα γιατί η σκέψη υλοποιείται στα όρια και στην έκταση του ανθρώπινου σώματος. Περίτεχνοι ελιγμοί αλλά και κωμικές καρναβαλικές κινήσεις, συνθέτουν την λαϊκή κουλτούρα με έναν γκροτέσκο ρεαλισμό, αποτελούν το ανατρεπτικό καρναβαλικό στοιχείο κατά τον Ραμπελαί. Αυτή η πρωτόγονη αφρικανική τέχνη ενέπνευσε πολλούς καλλιτέχνες με μια γκροτέσκα έκφραση της ζωής. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της γκροτέσκας οπτικής αποτελούν «οι μάσκες» του Νόλντε που στο σύνολο τους παρουσιάζουν μια παραμόρφωση. Με αυτόν τον τρόπο ο Νόλντε περνά το μήνυμα της παραμορφωμένης κοινωνίας του 20ου αιώνα, μιας κοινωνίας, δημιούργημα του επιστημονικού βιομηχανικού καπιταλισμού που ως στόχο έχει την αιχμαλώτιση του σύγχρονου ανθρώπου.

Με τη μελέτη του ο Μπαχτίν, «Ο Ραμπελαί και ο Κόσμος του, Για τη Λαϊκή Κουλτούρα του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης», μτφ Γ. Πινάκουλας από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, κηρύσσει την πλήρη απελευθέρωση του ανθρώπινου πνεύματος από το φόβο. Ο στόχος των επιθέσεων του Ραμπελαί, κατά τον Μπαχτίν, είναι οι «αγέλαστοι», όλοι εκείνοι που εκφοβίζουν και καταπιέζουν την ανθρωπότητα με τη σοβαρότητα και τη σκυθρωπότητά τους. Με την καταστροφική και ταυτόχρονα αναγεννητική δύναμή του γέλιου, ο άνθρωπος απελευθερώνεται από το φόβο. Οι αφρικανικοί συντονισμοί εναλλάσσονται, απλοί αλλά και σύνθετοι, παιδικές τούμπες αλλά και ελατήρια τινάγματα, με αποκορύφωμα την παράταξη μάχης. Έτοιμοι να πολεμήσουν τον φόβο του θανάτου. Στην αρχή με τις μυστικές τους συνεννοήσεις οι τυμπανιστές μας ξεγελούν, μας θέτουν άλυτα προβλήματα και λίγο αργότερα μας δίνουν τα κλειδιά των αινιγμάτων. Μας υποχρεώνουν, θέλοντας και μη, να σκεφτούμε αλλιώς, διαφορετικά από τη μονοδιάστατη δυτική σκέψη. Οι Αφρικανοί κατέχουν αυτόν το λόγο έκφρασης, εκτόνωσης και ψυχικής θεραπείας που αξίζει να ακροαστούμε. Όχι, δεν πρόκειται για μια φολκλόρ παράσταση. Ο πλανήτης έχει γεμίσει από φολκλόρ, στυλιζαρισμένη τέχνη που αναπαράγεται φθηνά στην Κίνα και βιομηχανικούς τουρίστες. Οι Αφρικανοί περπατάνε με γυμνά πέλματα πάνω στη γη, οι δυτικοί πάνω στον εγωισμό.

5th MBONDA ELELA 3rd DAY – ΔΙΕΘΝΕΣ ΦΕΣΤΙΒΑΛ ΑΦΡΙΚΑΝΙΚΩΝ ΤΥΜΠΑΝΩΝ (2017)

Η Αφρική είναι ένα μεγάλο σχολείο. Η Ασία πίστεψε στους θεούς της. Τα ερωτήματα και οι απαντήσεις είχαν ένα καθορισμένο πλαίσιο. Η Ευρώπη, η Αμερική και το μεγαλύτερο αποικισμένο τμήμα της Ωκεανίας πίστεψε στον επιστημονικό τεχνολογικό καπιταλισμό. Και για την Αφρική τι έμεινε; Η Αφρική έβλεπε τους θεούς της από μακριά, δεν τους εμπιστευόταν ή τους θεωρούσε απόμακρους, γι’ αυτό δεν τους λάτρεψε ποτέ απευθείας, λάτρεψε αντίθετα τα πνεύματα των προγόνων ως μεσολαβητές ανάμεσα στο θεό και στον άνθρωπο. Οι Αφρικανοί πίστευαν πώς αφού τα πνεύματα των προγόνων ήταν κάποτε άνθρωποι, μπορούσαν να μεσολαβήσουν καλύτερα ανάμεσα στους ανθρώπους και στο θεό. Ο Αφρικανικός πολιτισμός παραμένει στενά δεμένος με τη γη, στα όρια και στην ομορφιά του ανθρώπου. Η Αφρική δεν κατακτήθηκε με τη θρησκεία και την αξία αλλά με τη βία και την τεχνολογία.

“ΤΑ ΤΥΜΠΑΝΑ ΤΟΥ ΚΟΝΓΚΟ” – TAM-TAM DU CONGO

Δεν είναι εύκολη η επιβίωση στην Αφρική, δεν είναι καν δύσκολη, σκληρή είναι. Τα ερωτήματα του Αφρικανού είναι καθημερινά και άμεσα, δεν σκέφτεται την πρόνοια του αύριο ούτε τους λογαριασμούς που πρέπει να πληρώσει, αυτοί μπορούν να μένουν απλήρωτοι για μήνες, μέχρι την έξωση. «Πρέπει να βρω να φάω, σήμερα. Το βράδυ που θα φτάσω στο σπίτι μου κοιτάζω αν έχει φτιάξει κάτι η γυναίκα μου. Αν δεν έχουμε κάτι θα ζητήσω από τους γείτονές μου. Και αν και οι γείτονές μου δεν έχουν να μου δώσουν κάτι να φάμε θα πιούμε μόνο νερό, και θα κοιμηθούμε νηστικοί και εγώ και τα παιδιά μου. Είναι φορές που συμβαίνει και αυτό», μου λένε οι Αφρικανοί φίλοι μου.

Τι είναι αυθεντικό; Σίγουρα δεν είναι το χρήμα. Υπάρχει κάτι αυθεντικότερο από τον ανθρώπινο πόνο; Εκεί να δείτε καινοτομία, παραγωγικότητα και επιχειρηματικότητα που χρειάζεται, όπου και αν βρίσκεται στον κόσμο. Ίσως γι’ αυτό όταν οι Αφρικανοί συναντιούνται κάτω από το φως του ήλιου για μια ακόμη μέρα, γνωρίζουν περισσότερο από οποιανδήποτε, την αξία και τη χαρά της ζωής. Δίνουν το χρόνο τους να συνομιλήσουν, ο χαιρετισμός αρχίζει με τα σώματά τους σταματούν χωρίς να βιάζονται απέναντι ο ένας στον άλλο και καταλήγει στα ολοφώτεινα χαμόγελα και στα χαρούμενα και πονεμένα μάτια. Όχι πώς δεν υπάρχουν προβλήματα. Οι πόλεμοι στον κόσμο αρχίζουν και τελειώνουν, τα προβλήματα της Αφρικής παραμένουν. Όταν όμως σταματήσουν να ηχούν τα «ταμ ταμ», τότε θα αρχίσουν τα πραγματικά της προβλήματα της Αφρικής, γιατί τότε θα έχει σταματήσει η καρδιά της. Μέχρι τότε, ας απολαύσουμε αυτή την ήπειρο και την τέχνη της. Δεν υπάρχει διαφθορά στην αφρικάνικη μουσική και χορό. Θα ακούσεις μαγική μουσική και θα απολαύσεις αυθεντική κίνηση. Όσο για μένα, θα ήθελα να είχα φτάσει στην Αφρική πριν από την άφιξη του λευκού.