ΣΕΙΡΑ ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ: «Η αφρικανική πολιτισμική κληρονομιά στον κόσμο: από τη σάμπα και την καποέιρα, ως τη ρούμπα, τη τζαζ, τη ρένγκε, τα μπλουζ και την αφηρημένη τέχνη» (σσ. 284)

20 ΧΡΟΝΙΑ ΤΑΞΙΔΙΑ ΕΥΡΩΠΗ-ΑΜΕΡΙΚΗ-ΑΦΡΙΚΗ: 5

Του Δρ. Δημητρίου Κουτάντου, εκπαιδευτικού

Η Αφρική έχει γεννήσει και δωρίσει μια ΤΕΡΑΣΤΙΑ πολιτισμική κληρονομιά στην ανθρωπότητα. Επίσης, πολλές αφρικανικές παραδόσεις ταξίδεψαν στην Αμερική με τους σκλαβωμένους Αφρικανούς τα τετρακόσια χρόνια του διατλαντικού δουλεμπόριου (the transatlantic slave trade, 16ο-19ο αι.). Εκεί αναμίχθηκαν με τις αυτόχθονες και τις ευρωπαϊκές παραδόσεις, ρίζωσαν, αλλά και ξανά-ταξίδεψαν σε όλο τον κόσμο για να φτάσουν και σε εμάς. Με αυτές τις αφρικανικές πολιτισμικές παραδόσεις που έφτασαν στην Αμερική και στον κόσμο θα ασχοληθούμε σ’ αυτή την εργασία με τίτλο: «Η αφρικανική πολιτισμική κληρονομιά στον κόσμο: από τη σάμπα και την καποέιρα, ως τη ρούμπα, τη τζαζ, τη ρένγκε, τα μπλουζ και την αφηρημένη τέχνη». Ποιος δεν έχει ακούσει τζαζ, σάμπα, ρένγκε, ρούμπα, ή δεν γνωρίζει την αφηρημένη τέχνη οι καταβολές της οποίας βρίσκονται στις αφρικανικές επιρροές του Πικάσο; Η Αφρική έχει κληροδοτήσει αυτή την τεράστια πολιτιστική κληρονομιά στην ανθρωπότητα, ταυτόχρονα, κυριολεκτικά και μεταφορικά, βρίσκεται υπό σμίκρυνση».

Και όμως, η Γη που δείχνουν στα σχολεία, είναι λάθος

Στο βιβλίο τους «Η Αφρική και οι Άλλοι» (Χουλιάρας και Πετρόπουλος, 2015), οι έλληνες ακαδημαϊκοί ξεκινούν με μια εύστοχη παρατήρηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά, η ήπειρος της Αφρικής  βρίσκεται υπό σμίκρυνση. Οι παγκόσμιοι χάρτες που είναι αναρτημένοι στους τοίχους των ευρωπαϊκών σχολείων παρουσιάζουν μια πολύ μικρότερη σε έκταση Αφρική από ό,τι είναι στην πραγματικότητα. Η ναυτική Μερκατορική Προβολή που συνήθως χρησιμοποιούν οι σχολικοί χάρτες υπερτονίζει το μέγεθος του Βορείου Ημισφαιρίου και υποτιμά σημαντικά το μέγεθος του Νοτίου, παρουσιάζοντας την Αφρική μικρότερη ακόμη και από τη Γροιλανδία, ενώ στην πραγματικότητα είναι 14 φορές μεγαλύτερη! Και βέβαια η Αφρική είναι πολύ μεγαλύτερη από τη Νότια αλλά και από τη Βόρεια Αμερική, βλ. παρακάτω «Χάρτης: Η Μερκατορική προβολή της Γης».

H Χαρτογραφική Προβολή Gall-Peters, παρά το γεγονός ότι αλλοιώνει το σχήμα των ηπείρων, αποδίδει πολύ καλύτερα το πραγματικό μέγεθός τους. Αυτή η προβολή χρησιμοποιείται από τον ΟΗΕ, βλ. παρακάτω «Χάρτης: Η προβολή Gall-Peters». Μια απλή σύγκριση του μεγέθους της Αφρικής στους δύο χάρτες που ακολουθούν, αποκαλύπτει κυριολεκτικά τη σμίκρυνση της ηπείρου της Αφρικής από το Δυτικό κόσμο. Εκτός όμως από τη γεωγραφική, υπάρχει και η μεταφορική και πολιτισμική σμίκρυνση, και η άγνοια.

Η Μερκατορική προβολή της Γης και της Αφρικής στα ευρωπαϊκά σχολεία

Η προβολή Gall-Peters με το πραγματικό μέγεθος των ηπείρων/ της Αφρικής

Από τον 15ο αιώνα ξεκίνησαν οι πρώτες μεγάλες θαλάσσιες υπερωκεάνιες εξερευνήσεις, οι Ευρωπαίοι ήρθαν αντιμέτωποι με τον υπόλοιπο κόσμο και η ιστορία δείχνει ότι από αυτές τις συναντήσεις βγήκαν πάντα νικητές, κατακτώντας όλη την υφήλιο. Οι κύριοι λόγοι αυτής της υπεροχής είναι πάνω κάτω γνωστοί: οι Ευρωπαίοι είχαν πάντα καλύτερη τεχνολογία, καλύτερα όπλα, και μεγαλύτερη ανοσία σε ασθένειες. Καλύτερη τεχνολογία επειδή είχαν αναπτύξει τρόπους θαλάσσιας πλοήγησης και καράβια που τους επέτρεπαν να διασχίσουν τους ωκεανούς. Πιο ισχυρά και θανατηφόρα όπλα επειδή είχαν την μεταλλουργία. Μεγαλύτερη ανοσία σε νέες για αυτούς ασθένειες, όπως η σύφιλη στην αμερικάνικη ήπειρο, ενώ αντίθετα μετέφεραν ασθένειες όπως η ευλογιά, άγνωστες εκτός Ευρώπης, οι οποίες αποδεκάτιζαν τους αυτόχθονες πληθυσμούς με τους οποίους έρχονταν σε επαφή. Η ποικιλόμορφη πολιτική οργάνωση των Ευρωπαϊκών κρατών, και το πολιτισμικό και γνωστικό επίπεδο των κοινωνιών επίσης συνέβαλαν στη δημιουργία αυτής της τάξης πραγμάτων.

Γιατί όμως βρέθηκε η Ευρώπη πιο προχωρημένη σε τόσα πεδία από όλες τις υπόλοιπες κοινωνίες; Γιατί ο ρους της ιστορίας δεν πήρε άλλη αντίστροφη τροπή και δεν είδαμε Αζτέκους, Αφρικανούς ή Αβορίγινες να κάνουν απόβαση στις Ευρωπαϊκές ακτές και να κατακτούν την Ευρασία; Αυτή την πρωτότυπη ερώτηση έθεσε ο βιολόγος και καθηγητής γεωγραφίας του UCLA, Jared Diamond στο βραβευμένο με το βραβείο Pulitzer βιβλίο του με τις 574 σελίδες, «Όπλα, μικρόβια και ατσάλι» (2007). Ο συγγραφέας αναζήτησε το πρωταρχικό αίτιο στις ανισότητες μεταξύ κοινωνιών σε αντίθεση με αυτά που ονόμασε κοντινά αίτια, τα οποία εκθέσαμε στην προηγούμενη παράγραφο. Απέρριψε κάθε επιχείρημα ρατσιστικού τύπου που θα ερμήνευε τη διαφορά μεταξύ κοινωνιών να οφείλεται σε διαφορετικών δυνατοτήτων ανθρώπους. Με επιστημονική τεκμηρίωση από τη βιολογία, τη γεωγραφία, τη μικροβιολογία, την ιστορία και άλλες επιστήμες, ο Diamond στηρίζει τη θεωρία ότι η διαφορά των Ευρωπαίων από τον υπόλοιπο κόσμο και γενικότερα o διαφορετικός βαθμός ανάπτυξης των κοινωνιών, έχει σαν πρωταρχικό αίτιο τα ιδιαίτερα γεωγραφικά χαρακτηριστικά του κάθε τόπου – χαρακτηριστικά που στην περίπτωση της Ευρώπης επέτρεψαν με την πάροδο του χρόνου μια ταχύτερη ανάπτυξη σχετικά με όλο τον υπόλοιπο κόσμο, τόση που το προβάδισμα δεν μπορούσε πλέον να καλυφθεί.

Τα γεωγραφικά χαρακτηριστικά της Αφρικής δεν διευκόλυναν τις επαφές με τον υπόλοιπο κόσμο. Αποκομμένη από τις άλλες ηπείρους από δύο ωκεανούς, τον Ατλαντικό και τον Ινδικό, και τη μεγαλύτερη έρημο στον κόσμο τη Σαχάρα, χωρίς φυσικά λιμάνια με μια ακτογραμμή μικρότερη από την αντίστοιχη της Ευρώπης, η ήπειρος είχε ελάχιστες επαφές με την Ευρώπη και την Ασία μέχρι τον 15^ο  αιώνα. Τότε οι Ευρωπαίοι έφτασαν στην Αφρική, ο πρώτος περίπλους της έγινε από τον Πορτογάλο εξερευνητή Βάσκο Ντα Γκάμα. Η επιδρομή τους στην ήπειρο έγινε σε δύο φάσεις: πρώτα με το δουλεμπόριο και στη συνέχεια με την αποικιοκρατία.

Γιατί όμως η ιστορία δεν πήρε την αντίστροφη πορεία; Γιατί δεν είδαμε τους Αφρικανούς να αποβιβάζονται στις ευρωπαϊκές ακτές και να κατακτούν τμήματα της Ευρασίας; Οι Αφρικανοί, την περίοδο που προηγήθηκε της αποικιοκρατίας, πάλευαν σε ένα αφιλόξενο περιβάλλον προσπαθώντας να αντιμετωπίσουν θανατηφόρες ασθένειες όπως η μαλάρια/ελονοσία, ο αιμορραγικός πυρετός και η ασθένεια του ύπνου και αναζητώντας σπάνιους και διασκορπισμένους πόρους. Η Αφρική έχει πλούσιο υπέδαφος με πετρέλαιο, διαμάντια και σπάνια μεταλλεύματα. Αυτός όμως ο ορυκτός πλούτος αποκτά αξία μόνο σε εξελιγμένες βιομηχανικές οικονομίες. Η Αφρική είναι φτωχή στους δύο φυσικούς πόρους που έχουν σημασία για την αγροτική παραγωγή η οποία είναι απαραίτητη για την πρωτογενή συσσώρευση: το εύφορο έδαφος και το νερό. H ήπειρος έχει πολύ φτωχά εδάφη ενώ διαθέτει λίγους διαθέσιμους για άρδευση υδάτινους πόρους. Το φυσικό περιβάλλον επίσης περιλαμβάνει λίγους πλωτούς ποταμούς (Νείλος, Νίγηρας, Κόνγκ), αδιαπέραστα τροπικά δάση και μεγάλες ερήμους. Η ήπειρος δεν διέθετε τους πόρους για να συντηρήσει μεγάλους αγροτικούς πληθυσμούς. Η ραγδαία αύξηση του πληθυσμού της Αφρικής που εμφανίζεται στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα και συνεχίζεται στον 21ο είναι αποτέλεσμα κυρίως της ιατρικής τεχνολογίας.

Η συμβολή των Αφρικανών στην παγκόσμια ιστορία είναι ότι εποίκησαν μια αφιλόξενη ήπειρο. Χάρη σε μια δημιουργική χρήση της φύσης και σε μια επιτυχημένη προσαρμογή σε αυτήν, οι κάτοικοι της ηπείρου κατάφεραν μεν να επιβιώσουν, αν και σε μικρούς αριθμούς. Ως τα μέσα του 20ού αιώνα η Αφρική αντιμετώπιζε έλλειψη του πιο σημαντικού πόρου: στερούνταν ανθρώπων. Ακόμη και σήμερα και παρά τα όσα λέγονται περί «υπερπληθυσμού», η Αφρική είναι η πιο αραιοκατοικημένη ήπειρος στον κόσμο: παρά το ότι είναι σε έκταση η δεύτερη μεγαλύτερη ήπειρος μετά την Ασία, διαθέτει μόλις το 1/7 του παγκόσμιου πληθυσμού, περίπου ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι (Χουλιαράς και Πετρόπουλος, 2015).

Ο γεωγράφος Jared Diamond στο βιβλίο του «Όπλα, Μικρόβια και Ατσάλι» προσφέρει την πιο ολοκληρωμένη και πειστική απάντηση στο γιατί οι Ευρωπαίοι κατέλαβαν την Αφρική και όχι οι Αφρικανοί την Ευρώπη. O Diamond απορρίπτει όλες τις ρατσιστικές αντιλήψεις περί πνευματικής υπεροχής των λευκών (Diamond, 2007: 400-1). Η ερμηνεία του βασίζεται στις τυχαιότητες της γεωγραφίας και της βιογεωγραφίας. Επισημαίνει ότι από τα 57 είδη ποωδών φυτών με μακρύ σπόρο όπως τα σιτηρά, 32 προέρχονται από την Ευρασία και μόνον 4 από την Αφρική. Με τον οριζόντιο της γεωγραφικό άξονα την Ανατολή-Δύση και διαθέτοντας παρόμοιες οικογεωγραφικές ζώνες, η Ευρασία είχε ένα μεγάλο πλεονέκτημα έναντι της Αφρικής αλλά και της Αμερικής των οποίων ο γεωγραφικός άξονας ήταν Βορράς-Νότος, βλ. τον επόμενο χάρτη «Οι άξονες των ηπείρων».

Με δεδομένους αυτούς τους ανάγλυφους οικογεωγραφικούς κάθετους και οριζόντιους άξονες ως φυσικά εμπόδια ή αντίθετα ως πλεονεκτήματα ανάπτυξης, τα καλλιεργήσιμα φυτά και οι αντίστοιχες γεωργικές τεχνικές μπορούσαν να διαδοθούν πολύ ευκολότερα στην Ευρασία η οποία είχε τεράστιες εκτάσεις με παρόμοιο κλίμα και βλάστηση, σε σχέση με την Αφρική και την Αμερική με τα αδιαπέραστα τροπικά δάση, τις ημιάνυδρες ζώνες και τις μεγάλες ερήμους που απομόνωναν τελείως τις περιορισμένες εύκρατες ζώνες τους.

Ακόμη, η Ευρασία, εκτός από την χλωρίδα της και τη γεωργία, υπερτερούσε και στην πανίδα της και την κτηνοτροφία, καθώς διέθετε πολύ μεγαλύτερη ποικιλία θηλαστικών που μπορούσαν να εξημερωθούν και να χρησιμοποιηθούν για αγροτικές εργασίες και ως πηγή πρωτεϊνών. Από τα 14 μεγάλα θηλαστικά που εξημερώθηκαν από τον άνθρωπο τα 13 είναι ευρωπαϊκής ή βορειοαφρικανικής προέλευσης.

Στην Αφρική κατοικούν πολλά μεγάλα θηλαστικά, αλλά η προσπάθεια εξημέρωσής τους δεν απέδωσε ποτέ είτε γιατί δεν μπορούν να αναπαραχθούν σε αιχμαλωσία, είτε γιατί ο κύκλος ενηλικίωσής τους είναι μεγάλος, είτε γιατί δεν μπορούν να βοσκήσουν σε αγέλες. Όλες αυτές οι τυχαιότητες της βιογεωγραφίας επέτρεψαν στην Ευρασία να συντηρήσει πολύ περισσότερους ανθρώπους από την Αφρική με αποτέλεσμα την εξειδίκευση της εργασίας, την εμφάνιση καινοτομιών και τη διάδοση της γνώσης. Με τον βασικό της άξονα στη γραμμή Βορρά-Νότου και τις διαφορετικές οικογεωγραφικές ζώνες από ερήμους μέχρι τροπικά δάση, η Αφρική υστερούσε: οι συνθήκες ήταν πολύ διαφορετικές, για παράδειγμα, για να διαδοθούν καινοτόμες πρακτικές στη γεωργία. Άρα η κατάκτηση της Αφρικής από τους Ευρωπαίους ήταν αποτέλεσμα τυχαίων βιογεωγραφικών παραγόντων που επηρέασαν τις κοινωνικές εξελίξεις από πολύ παλιά, από την ανακάλυψη της γεωργίας το 11.000 π.Χ. (Diamond, 2007).

Έτσι από τον 15ο αιώνα οι Ευρωπαίοι ξεκίνησαν τις πρώτες μεγάλες θαλάσσιες εξερευνήσεις και ήλθαν για πρώτη φορά σε επαφή με την Αφρική νοτίως της Σαχάρας. Η επιβολή τους ήταν εύκολη και γρήγορη: πρώτα με το δουλεμπόριο και στη συνέχεια με την αποικιοκρατία, όπως είδαμε στην προηγούμενη εργασία μας με τίτλο: «Επισκέψεις σε Χώρους Μνήμης του Διατλαντικού Εμπορίου Σκλάβων στην Ευρώπη, την Αφρική και την Αμερική» (σσ. 224), https://www.eduportal.gr/taxidi-slaves/

Ωστόσο, εκτός από την καταναγκαστική εργασία, η μεταφορά των Αφρικανών με το δουλεμπόριο δημιούργησε και μια ισχυρή πολιτιστική αφρικανική διασπορά στον Νέο Κόσμο. «Εντούτοις, το δουλεμπόριο παράλληλα δημιούργησε μια αφρικανική διασπορά στη Νότια Αμερική, την Καραϊβική και τις Ηνωμένες Πολιτείες η οποία διακρίθηκε για τα εξαιρετικά πολιτιστικά της επιτεύγματα στο χορό, τη λογοτεχνία, την αρχιτεκτονική, τη γλυπτική, τη ζωγραφική και, πάνω από όλα, τη μουσική (Cohen, 2003: 98). Η μουσική παράδοση της αφρικανικής διασποράς έχει πλέον φανατικούς οπαδούς σε ολόκληρο τον κόσμο. Ο γενικός χαρακτηρισμός είναι «τζαζ» και περιλαμβάνει μια σειρά κινημάτων όπως τα «σπιρίτσουαλ», τα «μπλουζ», η μουσική των «γκόσπελ» και το «σουΐνγκ» αλλά και τα εμπορικά παράγωγα όπως το «ρυθμεντ μπλουζ», η «ποπ», η «ροκ», η μουσική «φιούζιον», η βραζιλιάνικη «σάμπα» και η τζαμαϊκανή «ρένγκε» (Guardian, 2011).

«Καποέιρα από τη Βραζιλία πίσω στην Αφρική» – «Capoeira from Brazil back to Africa», διάρκεια 9’ λεπτά: Η καποέιρα είναι μια βραζιλιάνικη πολεμική τέχνη που αναπτύχθηκε από τους σκλαβωμένους Αφρικανούς κυρίως από την περιοχή της Αγκόλας, οι οποίοι αρχικά μεταφέρθηκαν από την Αφρική για να χρησιμεύσουν ως εργατικά χέρια στην παραγωγή ζαχαροκάλαμου. Οι σκλάβοι έφεραν ζωντανή την κουλτούρα τους, τα ήθη, τα έθιμα, τη θρησκεία, τους χορού και την κουζίνα τους. Μια ζωντανή κουλτούρα, πολύ διαφορετική από την ευρωπαϊκή. Μια κουλτούρα που δεν ήταν φυλαγμένη σε βιβλία ή σε μουσεία. Γεννιόταν στο σώμα, στο πνεύμα και στην καρδιά τους, μεταβιβαζόταν από πατέρα σε γιο, από μυημένο σε αρχάριο, από γενιά σε γενιά. Φτάνοντας στην καινούργια γη αντιμετώπισαν μια απάνθρωπη πραγματικότητα, στα «Senzalas»/αγροκτήματα υπέφεραν μεγάλες βαρβαρότητες. Ενστικτωδώς οι σκλάβοι αντιλήφθηκαν ότι μπορούσαν να εξελίξουν μέσω του σώματός τους, ένα είδος αυτοάμυνας και πάλης, την οποία θα χρησιμοποιούσαν ως όργανο για την απελευθέρωσή τους, έτσι γεννήθηκε η πολεμική αυτοάμυνα καποέιρα. Οι σκλάβοι περιέλαβαν την πολεμική τέχνη με μουσική και αλληγορικές κινήσεις για να μεταμφιέσουν την εξάσκησή της. Μ’ αυτό τον τρόπο οι μαύροι εξασφάλισαν την επιβίωση και την εξέλιξη αυτής της πολεμικής τέχνης παρουσιάζοντας την ως ένα παραδοσιακό χορό.

«Αλλά και η συμβολή της αφρικανικής διασποράς στις πολιτικές εξελίξεις ήταν σημαντική. Αφροαμερικανοί δημιούργησαν το κίνημα των πολιτικών δικαιωμάτων στις ΗΠΑ. Ο περίφημος λόγος του πάστορα και ακτιβιστή Μάρτιν Λούθερ Κινγκ «Έχω ένα όνειρο» αποτέλεσε το μόνιμο κείμενο-αναφορά ακτιβιστών των ανθρώπινων δικαιωμάτων σε ολόκληρο τον κόσμο. Το κίνημα των πολιτικών δικαιωμάτων επηρέασε σε σημαντικό βαθμό τις στρατηγικές που χρησιμοποίησαν και άλλες εθνοτικές ομάδες στον αγώνα τους για πολιτική αναγνώριση και χειραφέτηση στις ΗΠΑ και άλλες χώρες. Στη δεκαετία του ’80 οι Αφροαμερικανοί των ΗΠΑ κινητοποιήθηκαν πολιτικά εναντίον της Νότιας Αφρικής, συμβάλλοντας αποφασιστικά στο διεθνικό «κίνημα κατά του απαρτχάιντ» που υποχρέωσε τις δυτικές χώρες να επιβάλουν οικονομικές κυρώσεις στο ρατσιστικό καθεστώς της. Σήμερα, οι Αφροαμερικανοί αποτελούν το 12% του πληθυσμού των Ηνωμένων Πολιτειών ενώ στη Βραζιλία η πλειοψηφία των κατοίκων είναι αφρικανικής καταγωγής (μαύροι ή μιγάδες)» (Guardian, 2011).

Όλη η πρόσφατη ιστορία των τριών ηπείρων της Αφρικής, της Αμερικής και της Ευρώπης, απεικονίζεται σε 3 στήλες στο «Μνημείο Λατινικής Αμερικής» (Memorial da América Latina, Οscar Niemeyer). Από αριστερά προς τα δεξιά, οι 3 στήλες συμβολίζουν: α) τους προ-κολομβιανούς πολιτισμούς (βλ. «Αυτόχθονες Λαοί στη Βραζιλία: Κοινωνική και Πολιτισμική Ανθρωπολογία 262 Εθνοτικών Ομάδων, Α’ και Β’ Μέρος», online), β) τους ανθρώπους αφρικανικής καταγωγής, και γ) τους κατακτητές, τους μετανάστες, τους απελευθερωτές και τους οικοδόμους.

«Salão de Atos Tiradentes» (Μνημείο της Λατινικής Αμερικής, Βραζιλία)

Στην παρούσα εργασία, στις 284 σελίδες που ακολουθούν, μελετούμε την πολιτισμική συμβολή της αφρικανικής διασποράς στην Αμερική και στον κόσμο. Παρουσιάζουμε τις αφρικανικές θρησκείες, τα αφρικανικά μουσικά όργανα, τις αφρικανικές μουσικές και τελετές, την ένδυση και την κουζίνα που μετανάστευσαν, τα ανθρωπιστικά κινήματα που γεννήθηκαν και ταξίδεψαν για να φτάσουν και σε εμάς, είναι ο κόσμος μας. «Η αφρικανική πολιτισμική κληρονομιά στον κόσμο: από τη σάμπα και την καποέιρα, ως τη ρούμπα, τη τζαζ, τη ρένγκε, τα μπλουζ και την αφηρημένη τέχνη» (σσ. 284),  στον σύνδεσμο παρακάτω:

Αφρικανική πολιτιστική κληρονομιά