ΣΕΙΡΑ ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ: ΕΤΗΣΙΟ ΦΕΣΤΙΒΑΛ Μεβλεδήδων Δερβίσηδων στο Ικόνιο η κληρονομιά του Πέρση ποιητή Ρουμί & οι νεράιδες καμινάδες της Καππαδοκίας

του Δρ. Δημητρίου Κουτάντου, εκπαιδευτικού

«Όπως επισημαίνει ο Καρλ Γιουνγκ, οι θρησκευτικές τελετουργίες γίνονται τις περισσότερες φορές σε ναούς με κυκλικά ή τετράγωνα περιτοιχίσματα, προστατευτικής αξίας. Το περιτοίχισμα προστατεύει ή απομονώνει ένα εσωτερικό περιεχόμενο το οποίο δεν πρέπει να αναμειγνύεται με τα πράγματα του εξωτερικού χώρου, κατά το πρότυπο του προαυλίου ενός ναού ή του νάρθηκα μιας εκκλησίας. Αυτό φέρνει στον νου την αξιωματική αρχή της μαντάλα (ένα κέντρο και ένα περιεχόμενο προστατευμένο από έναν κύκλο): «Έτσι η μάνταλα επαναλαμβάνει συμβολικά τα μέσα και τους αρχαϊκούς δρόμους, που υπήρξαν άλλοτε συγκεκριμένες πραγματικότητες». Κατά τον Γιουνγκ, η ψυχολογία της μαντάλα είναι η συνέχιση μιας εξελικτικής διαδικασίας του πνεύματος η οποία έχει την πηγή της στους πρώτους χρόνους του Μεσαίωνα, έως και πολύ παλαιότερα, στις παρυφές της χριστιανικής εποχής, στους παγανιστές. Οι νεωτερικές μαντάλα παρουσιάζουν εντυπωσιακή παραλληλία με τους μαγικούς κύκλους του Μεσαίωνα, στο κέντρο των οποίων βρίσκουμε συνήθως τη θεότητα. Οι κύκλοι αυτοί, οι οποίοι στοχεύουν στην προστασία από το έξω, χρησιμοποιήθηκαν, από τους προϊστορικούς χρόνους, για κοινωνικούς ή μυητικούς σκοπούς [βλ. την επόμενη δημοσίευση 12.000 χρόνια πριν οι αρχαιολογικές ανασκαφές με τους πρώτους κυκλικούς «ναούς» της ανθρωπότητας στο Γκιομπεκλί Τεπέ], γύρω από τη φωτιά, έως και σήμερα για θεραπευτικό σκοπό, όπως στην περίπτωση των Ανώνυμων Αλκοολικών, όπου ο ένας από τους δύο ιδρυτές τους δήλωσε ότι έχει εμπνευστεί πολύ από τις γιουνγκιανές ιδέες.

Οι έρευνες του Γιουνγκ αποδεικνύουν ότι οι μαντάλες, χωρίς να έχουν αποκτηθεί από ευθεία παράδοση, εμφανίζονται πάντοτε και παντού, τόσο στις ανατολικές όσο και στις δυτικές παραδόσεις, ως έχουσες οικουμενική διάσταση. Στη λατρευτική τους χρήση, έχουν μέγιστη σπουδαιότητα, διότι το κέντρο τους περιέχει κατά κανόνα μια υψηλή θρησκευτική μορφή. Εάν δεν είναι ο Βούδας, ο Σίβα ή η Σάκτι, είναι ο Χριστός ο οποίος μπορεί να εικονίζεται στο κέντρο, περιστοιχισμένος από τα σύμβολα των τεσσάρων ευαγγελιστών. Ο Γιουνγκ επιμένει ιδιαιτέρως στα σύμβολα που χρησιμοποιεί το αρχέτυπο της μαντάλα στην τελετουργία με κυκλική δομή, ενίοτε υπό μορφήν καλλιτεχνικής έκφρασης, αλλά με στόχευση θρησκευτική. Τέτοια περίπτωση είναι, λόγου χάριν, οι περιστρεφόμενοι δερβίσηδες, μέλη σουφικού μουσουλμανικού τάγματος, οι οποίοι περιστρέφονται περί τον εαυτό τους σε μια χορευτική μορφή διαλογισμού. Η περιστροφή είναι κίνηση που εκτελείται γύρω από κάποιο ιερό αντικείμενο (πέτρα, ιερό ναού…). Στην πλειονότητα των τελετουργιών, όπως στην περίπτωση των βουδιστών γύρω από τη στούπα, η περιστροφή εκτελείται κατά τη φορά των δεικτών του ρολογιού (εξαίρεση αποτελεί η φορά περιστροφής των μουσουλμάνων γύρω από την Κάαμπα στη Μέκκα), αναπαράγοντας τη διαδρομή του ήλιου και των πλανητών προς απόδοση τιμών στις συμπαντικές δυνάμεις. Ψυχολογικά, η κυκλική κίνηση θα συνίστατο στην περιστροφή γύρω από τον εαυτό προκειμένου να συμπεριλάβει όλες τις όψεις της προσωπικότητας. Η μαντάλα είναι αυτό που, στην ινδική και θιβετιανή τελετουργική πρακτική, αποκαλείται γιάντρα και είναι όργανο ενατένισης ή υποστήριγμα διαλογισμού. Είναι δηλαδή ένα λατρευτικό αντικείμενο προορισμένο να υποβοηθήσει τη συγκέντρωση του ατόμου που το εκτελεί (μέσω της ζωγραφικής, του σχεδίου, της γλυπτικής με άμμο στους Θιβετιανούς, ή και μέσω του χορού) ή το παρατηρεί (μέσω του κυκλοειδούς περιορισμού του ψυχικού πεδίου του στον κεντρικό χώρο). Ο σκοπός της ενατένισης των διάφορων στοιχείων που συνθέτουν τη μαντάλα στις ανατολικές παραδόσεις είναι η παραίτηση από την ατομικότητα προκειμένου το άτομο να επιστρέψει στην οικουμενική ολότητα της θεϊκής κατάστασης, με άλλα λόγια η μεταμόρφωση της ατομικής συνείδησης σε θεϊκή οικουμενική συνείδηση. Ο Γιουνγκ αντιλαμβάνεται επίσης τη μαντάλα ως χρήσιμη στην αποκατάσταση της εσωτερικής τάξης και στη συμφιλίωση με την ολότητα, συνεπώς χρήσιμη στη διαδικασία εξατομίκευσης. Έκφραση θρησκευτική η οποία βυθίζεται στην ιστορία ενός λαού, η μαντάλα επιτρέπει την επανασύνδεση με το ιερό και εμφανίζεται ως αυτό καθαυτό το θεμέλιο της δυνατότητας και της αναγκαιότητας της ανθρώπινης θρησκευτικής εμπειρίας. Δεν είναι μόνο εκφραστική, είναι ενεργή.

Μεταξύ των άλλων θρησκευτικών τελετουργιών τις οποίες μελέτησε ο Γιουνγκ ως δυνάμει ικανές να ευνοήσουν τη διαδικασία εξατομίκευσης είναι η χριστιανική λειτουργία. Κατά τον Γιουνγκ, η λειτουργία είναι φορέας ενός «ζώντος μυστηρίου» πολύ βαθιά ριζωμένου στην ιστορία του ανθρώπινου πνεύματος. Η χρήση της όστιας, έστω και αν άλλαξε η σημασία της, έχει τη ρίζα της στη λατρεία του Μίθρα. Και η ιεροτελεστία του του αγιασμένου νερού προέρχεται από μια αλχημιστική έννοια προγενέστερη του χριστιανισμού. «Στην πραγματικότητα αυτά τα μυστήρια υπήρξαν πάντοτε η έκφραση μιας θεμελιώδους ψυχικής διάθεσης» υπογραμμίζει ο Γιουνγκ. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο η τελετουργία πρέπει να επιτελείται σύμφωνα με την παράδοση και δεν πρέπει τίποτα να αλλάζει σε αυτήν. Η θεία λειτουργία είναι η ευκαιρία για τον πιστό να ενστερνιστεί πλήρως τις κινήσεις θανάτου και ανάστασης του Χριστού, οι οποίες, χάρη στο τελετουργικό, εγγράφονται στο παρόν και προσφέρουν ευθεία εμπειρία του θείου. «Με τη διαμεσολαβημένη επανάληψη των μεγάλων γεγονότων που συνδέθηκαν με τον μύθο του Χριστού -ο οποίος νοείται εδώ ως μορφή της οικουμενικής ανθρωπότητας, το εγώ (ο Υιός, ο Χριστός) θυσιάζεται στο ασυνείδητο (τον Πατέρα) για να αναγεννηθεί στην εμπειρία του Αγίου Πνεύματος-Εαυτού η οποία δε νοείται διόλου, την παρούσα στιγμή, ως μακρινό φαινόμενο, μεμονωμένο και απομονωμένο, αλλά βιώνεται «εδώ και τώρα» στη συνείδηση του συμμετέχοντος ο οποίος εισδύει σε αυτή την αλήθεια με τη διαμεσολάβηση του τελετουργικού», σύμφωνα με την ανάλυση του Τζον Ντόρλυ. Έτσι, συμβολικά, η θεία λειτουργία δημιουργεί μια ψυχική κίνηση η οποία θυσιάζει το εγώ στο ασυνείδητο ενόψει της ανάστασης μιας συνείδησης βελτιωμένης, πιο ανοιχτής, πιο ισορροπημένης. Παράλληλα, το ασυνείδητο εγκαταλείπει την υπερβατική του στάση για να ενσαρκωθεί σε μια πεπερασμένη ανθρώπινη ύπαρξη. Από αυτή τη σκοπιά, η συγγνώμη παραπέμπει δυνάμει στο «μερίδιο του δώρου» το οποίο προσφέρει το εγώ στο ασυνείδητο, προσφορά που δε γίνεται ανώδυνα, κατά τον Γιουνγκ, ο οποίος ταυτίζει το μαρτύριο του Χριστού με το μαρτύριο που πρέπει να περάσει κάθε άνθρωπος κατά τη διάρκεια της διαδικασίας εξατομίκευσης» (Φρεντερίκ Λενουάρ, 2022, Καρλ Γιουνγκ ο εξερευνητής της ανθρώπινης ψυχής, σσ. 304-309).

Ετήσιο «Φεστιβάλ Περιστρεφόμενων Δερβίσηδων: Μια Πνευματική Γιορτή της Κληρονομιάς του Πέρση ποιητή Ρουμί» (Ικόνιο, 7-17 Δεκεμβρίου)

Πριν δυο χρόνια στο Νεπάλ σε ένα βουδιστικό μοναστήρι προσφύγων από το Θιβέτ είχα βρεθεί σε μια άλλη πανάρχαια αλλά ζωντανή θρησκευτική παράδοση εκατοντάδων χρόνων, εκπληκτικό! Τότε ήταν η ανθρώπινη φωνή διακοσίων μοναχών μια πύρινη γλώσσα κοινής πίστης και πρόσκλησης. Αυτή τη δεύτερη φορά είναι με το ανθρώπινο σώμα μια άλλη πανάρχαια αλλά επίσης ζωντανή θρησκευτική παράδοση τουλάχιστον οκτακοσίων ετών και πριν, δεκάδες Σούφι χιλιάδες κόσμος, να στροβιλίζονται, να αφήνονται, να ενώνονται. Έχουν μια αξεπέραστη γοητεία αυτές οι πανάρχαιες παραστάσεις-τελετουργίες και είμαστε τυχεροί που τις συναντάμε, που παραβρισκόμαστε, γιατί μας λένε για εμάς, για τότε, και από τότε μέχρι σήμερα, είναι μια συμπύκνωση του ανθρώπινου χωροχρόνου και πολιτισμού στο τώρα.

Ανέλπιστα έπεσα πάνω στο ετήσιο «Φεστιβάλ Περιστρεφόμενων Δερβίσηδων: Μια Πνευματική Γιορτή της Κληρονομιάς του Ρουμί» (Whirling Dervishes Festival: A Spiritual Celebration of Rumi‘s Legacy). Το Φεστιβάλ για το «Μεβλάνα» δηλαδή το «Δάσκαλο μας», τελούν κάθε χρόνο το Δεκέμβριο οι Σούφι Μεβλεδήδες εδώ και οκτακόσια χρόνια στο Ικόνιο της Μικράς Ασίας. Ο Πέρσης ποιητής και μύστης της ισλαμικής διανόησης έζησε και με τους Έλληνες, τον επηρέασαν, τους βοήθησε να επιβιώσουν. Τότε ο Ρουμί έζησε σε μια πολυπολιτισμική κοινωνία, σήμερα, από τους πιο μεταφρασμένους ποιητές στο δυτικό κόσμο, εξακολουθεί να αποτελεί μια γέφυρα πολιτισμού ανάμεσα στην ανατολή και στη δύση, βλ. για παράδειγμα την ιστορία του «Σταφυλένια διαφορά» η οποία αφορά ένα φαρσόφωνο, ένα ελληνόφωνο, ένα τουρκόφωνο και ένα αραβόφωνο (Ρουμί, 2023, Οι ιστορίες του Μεσνεβί, σελ. 127). «Έλα, έλα, όποιος κι αν είσαι. Περιπλανώμενος, προσκυνητής, λάτρης της αποχώρησης. Δεν πειράζει. Το δικό μας δεν είναι καραβάνι απελπισίας. Έλα, κι ας έχεις παραβιάσει τους όρκους σου χίλιες φορές. Έλα, πάλι, έλα, έλα.» Ο Ρουμί μας ενώνει με το παρελθόν, εμπνέεται από τους Πέρσες ποιητές, τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη, με τα ποιήματά του μάς φτάνει στο παρόν.

«Η ψυχή σου είναι ολόκληρο το σύμπαν». Δεν είσαι σταγόνα μέσα στον ωκεανό. Είσαι ολόκληρος ο ωκεανός μέσα σε μια σταγόνα.»/ «Η πληγή είναι το σημείο από όπου το φως μπαίνει μέσα σου»./ «Ό,τι ψάχνεις, σε ψάχνει κι αυτό.»/ Μην λυπάσαι. Ό,τι χάνεται, επιστρέφει με άλλον τρόπο./ Οφείλεις να σπάσεις την καρδιά σου ξανά και ξανά, μέχρι να ανοίξει. Ο σουφισμός αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα αναχώματα ενάντια σε όλες τις ακραίες θρησκευτικές τάσεις. Μια σχετική έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη το 2014 παρουσίασε τον μυστικισμό στις χώρες της Ανατολής και την ανθρωπιστική του διάσταση. Στην Ελλάδα έχουν δοθεί πολλές μουσικοχορευτικές παρουσιάσεις των περιστρεφόμενων Μεβλεδήδων όπως αυτές στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών και στο Μέγαρο Μουσικής της Θεσσαλονίκης. Όμως στο βίντεο που ακολουθεί μαζί με τους χιλιάδες συμμετέχοντες, δυο τελετουργίες των Σούφι Μεβλεδήδων, η μια ετήσια εις μνήμη του δασκάλου στο Κέντρο Πολιτισμού Μεβλάνα/ Mevlana Cultural Center, και η δεύτερη μια αναλυτική παρουσίαση της τελετής Sema στο κέντρο The Madrasas of Konya.

ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ ΙΚΟΝΙΟ-KONYA: βίντεο διάρκειας 76’ λεπτών: στο πρώην ελληνικό χωριό Σύλλη οκτώ χιλιόμετρα έξω από το Ικόνιο ο Πέρσης ποιητής Ρουμί και το χριστιανικό μοναστήρι του Αγίου Χαρίτωνα, στο Ετήσιο «Φεστιβάλ Περιστρεφόμενων Δερβίσηδων: Μια Πνευματική Γιορτή της Κληρονομιάς του Πέρση ποιητή Ρουμί» (Ικόνιο, 10-17 Δεκεμβρίου) στο Κέντρο Πολιτισμού Μεβλάνα/ Mevlana Cultural Center, στο Μαυσωλείο του Ρουμί/Mevlana Museum & Mausoleum Of Rumi, δεύτερη τελετή Sema στο κέντρο The Madrasas of Konya.

Ο Τζαλάλ Αντ-Ντιν Μουχάμαντ, γνωστός ως Ρουμί, ήταν Πέρσης ποιητής του 13ου αιώνα, λόγιος Σούφι μυστικιστής. Γεννήθηκε στην Μπαλχ στο σημερινό Αφγανιστάν το 1207, αλλά λόγω των μογγολικών εισβολών μετανάστευσε με την οικογένειά του σε πολλές χώρες και τελικά εγκαταστάθηκε και πέθανε στο Ικόνιο της Μικράς Ασίας. Ο πατέρας του ήταν θεολόγος και επηρέασε την πρώιμη εκπαίδευσή του. Καθοριστική στιγμή στη ζωή του ήταν το 1244 η συνάντησή του με τον Shams Tabrizi, έναν περιπλανώμενο μυστικιστή δερβίση. Η βαθιά πνευματική τους σχέση άλλαξε τον παραδοσιακό τρόπο σκέψης του Ρουμί. Ενώ η μυστηριώδης εξαφάνιση ή δολοφονία του Σαμς ώθησε τον Ρουμί να εκφράσει τον πόνο και τη νοσταλγία του μέσα από την ποίηση και τον χορό, την περιστροφή γύρω από την ίδια του την καρδιά. Συνειδητοποίησε ότι οι αισθήσεις και εμπειρίες βρίσκονται εντός. «Γιατί να αναζητάς τον Σαμς; Κοίταξε μέσα σου, βρίσκεται εκεί.» Τα κύρια έργα του έχουν μεταφραστεί σε δεκάδες ξένες γλώσσες και στα ελληνικά: «Μασναβί» (Masnavi-ye Ma’navi) ένα εξάτομο έργο ποιημάτων, «Ντιβάν του Σαμς Ταμπρίζι» (Divan-e Shams-e Tabrizi) συλλογή λυρικών ποιημάτων αφιερωμένων στον αγαπημένο του Σαμς, «Φίχι Μα Φίχι» (Fihi Ma Fihi) συλλογή διδαχών και λόγων του Ρουμί για τον Σουφισμό, «Επτά Συνεδρίες» (Majalis-e Saba’ah) κηρύγματα και διδασκαλίες του, «Επιστολές» (Maktubat).

Ο Ρουμί έζησε σε ένα πολυπολιτισμικό περιβάλλον στο δρόμο του μεταξιού, με την άφιξη από τα βάθη της κεντρικής Ασίας στην πόλη Ικόνιο, δέχτηκε σταδιακά επιρροές από τις ινδικές και τις ασιατικές ιδέες, την περσική λογοτεχνία, το σουφισμό, τον ισλαμικό μυστικισμό, τη φιλία του με τον Σαμς Ταμπρίζι και την ελληνική φιλοσοφία, με άλλα λόγια επηρεάστηκε από τις φιλοσοφίες της Ανατολής και της Μεσογείου, όπως ο Νεοπλατωνισμός, ο Γνωστικισμός, ο Βουδισμός και ο Χριστιανισμός. Ο Σουφισμός είναι μια μυστικιστική διάσταση του Ισλάμ, που στοχεύει στην άμεση ένωση με τον Θεό μέσω της αγάπης, της προσευχής και του ασκητισμού και επιτυγχάνεται με την προσωπική εμπειρία, το διαλογισμό (Ζικρ) και την πνευματική άσκηση με τη μουσική, την ποίηση (π.χ. του Ρουμί) και τους χορούς των Δερβίσηδων.

Οκτώ χιλιόμετρα έξω από το Ικόνιο επισκέφτηκα το πρώην ελληνικό χωριό Σύλλη (Sille). Εδώ το 327 μ.Χ., η Αγία Ελένη, η μητέρα του Βυζαντινού αυτοκράτορα Κωνσταντίνου, σταμάτησε καθοδόν προς την Ιερουσαλήμ για προσκύνημα, είδε κάποιους λαξευμένους ναούς και θεμελίωσε έναν νέο ναό αφιερωμένο στον Αρχάγγελο Μιχαήλ. Τον 9ο αιώνα ιδρύθηκε η ορθόδοξη Μονή του Αγίου Χαρίτωνος. Ο Αφλακί, βιογράφος του Ρουμί, περιγράφει τις φιλοσοφικές συζητήσεις του Ρουμί με τον ηγούμενο της Μονής του Αγίου Χαρίτωνος, την οποία μάλιστα αναφέρει ως «Μονή του Πλάτωνος» (Ντέιρε Αφλατούν). Μάλιστα ο ιδιαίτερα γνωστός δάσκαλος και λόγιος της εποχής Τζελαλεντίν Ρουμί έχτισε ένα μικρό τζαμί μέσα στη Μονή του Αγίου Χαρίτωνα. Όταν πέθανε άφησε κληρονομιά στους Οθωμανούς να μην κάνουν ποτέ κακό στους Έλληνες, και τους ανέθεσε να του καθαρίζουν τον τάφο του, όχι τυχαία έγραψε μια ιστορία που αναφέρεται στην καθαρότητα των Ελλήνων, βλ. «Ο διαγωνισμός αναμεσά στους Έλληνες και τους Κινέζους» (Ρουμί Τζαλαλεντίν, 2022, Ο μεγάλος Σόυφι δάσκαλος, σσ. 48-50). Οι Οθωμανοί σεβάστηκαν την εντολή του, σε ταραγμένους καιρούς, στάλθηκαν στο Ικόνιο πολλά φιρμάνια από τον Σουλτάνο που τους υπενθύμιζε την υπόσχεσή τους να μην κάνουν κακό στους χριστιανούς της Σύλλης.

Ο Ρουμί, αν και βαθιά ριζωμένος στην περσική διδασκαλία και το σουφισμό, επηρεάστηκε από τη νεοπλατωνική και αριστοτελική φιλοσοφία, τον Πλωτίνο, τις ορφικές και πυθαγόρειες παραδόσεις. Η συνάντηση του Ρουμί με τον Πλάτωνα μπορεί να ιδωθεί στην αγάπη ως δρόμο προς το Θείο. Στο «Συμπόσιο ο Πλάτων περιγράφει την αναβαθμιστική φύση της αγάπης (ἔρως), ξεκινώντας από τη σωματική έλξη και οδηγώντας στη γνώση του απόλυτου Κάλλους. Ο Ρουμί παρουσιάζει την αγάπη ως το κύριο μέσο μέσω του οποίου η ψυχή πλησιάζει τον Θεό: «Η αγάπη είναι ο χορός της ψυχής προς το φως.» Επίσης η αλληγορία της Σπηλιάς και η αναζήτηση της αλήθειας στην «Πολιτεία» του Πλάτωνα περιγράφει τους ανθρώπους ως δεσμώτες μέσα σε ένα σπήλαιο μέσα από το οποίο βλέπουν μόνο τις σκιές της πραγματικότητας. Ο σουφισμός και ο Ρουμί θεωρούν τον κόσμο ψευδαίσθηση: «Οι άνθρωποι κοιμούνται, και όταν πεθάνουν, ξυπνούν.» Στον νεοπλατωνισμό υπάρχει η ένωση με το Ένα, σύμφωνα με τον Πλωτίνο η ψυχή προέρχεται από το «Ένα», απομακρύνεται από αυτό λόγω της ύλης και επιδιώκει την επιστροφή του μέσω της κάθαρσης και της ένωσης. Και ο Ρουμί γράφει ποιητικά: «Άκου τον αυλό, που παραπονιέται για τον χωρισμό του από το καλάμι» (Μασναβί). Η συνάντηση με τον Αριστοτέλη γίνεται με τη λογική και την επιστήμη ως μέσο για τη σοφία. Ο Αριστοτέλης (384-322 π.Χ.) επηρέασε βαθιά τους Άραβες φιλοσόφους όπως ο Αβικέννας (Ιμπν Σινά) και ο Αβερρόης (Ιμπν Ρουσντ), οι οποίοι μετέφεραν τις ιδέες του στη Μέση Ανατολή. Ο Ρουμί, αν και δίνει έμφαση στο μυστικισμό, αναγνωρίζει τη σημασία της λογικής και της σκέψης: «Η λογική είναι το φως του ανθρώπου, αλλά η αγάπη είναι ο οδηγός του.» Ο Ορφισμός και ο Πυθαγόρας μιλούσαν για τη μετενσάρκωση και τη συνεχή εξέλιξη της ψυχής. Ο Ρουμί γράφει: «Πέθανα ως πέτρα και έγινα φυτό, πέθανα ως φυτό και έγινα ζώο, πέθανα ως ζώο και έγινα άνθρωπος. Και γιατί να φοβηθώ; Ποτέ δεν ήμουν λιγότερος!» Η ηθική και εσωτερική αρμονία και στωικότητα συναντιέται στους Στωικούς Ζήνων και Επίκτητο και στον Σωκράτη. Ο Ρουμί διδάσκει μια παρόμοια φιλοσοφία αποδοχής: «Μην θρηνείς για ό,τι χάνεις, κάθε χαμός είναι μια κρυμμένη ευλογία.»

Η κληρονομιά του Ρουμί είναι οικουμενική και ξεπερνάει τα σύνορα μεταξύ των θρησκειών και των πολιτισμών. Όταν ο Ρουμί πέθανε, στις 17 Δεκεμβρίου του 1273, άνθρωποι από πέντε διαφορετικές πίστεις και θρησκείες ακολούθησαν τη νεκρική πομπή του. Αυτή η νύχτα της ταφής ονομάστηκε Σεμπούλ Αρούζ (Seb-i Arus), δηλαδή η «Νύχτα της Ένωσης». Η ταφή έγινε στο Ικόνιο και από τότε κάθε χρόνο εδώ και οκτακόσια χρόνια το Δεκέμβριο οι Μεβλεβήδες Δερβίσηδες γιορτάζουν την ημέρα της κοίμησης του δασκάλου με το «Ετήσιο Φεστιβάλ των Περιστρεφόμενων Δερβίσηδων: Μια Πνευματική Γιορτή της Κληρονομιάς του ποιητή Ρουμί».

Ο σουφισμός εξαπλώθηκε σε πολλές χώρες. H τελετή Sema που παρουσιάζεται σε πολλά πνευματικά κέντρα του κόσμου αποτελεί την κύρια τελετουργία των Μεβλεδήδων. Οι Δερβίσηδες περιστρέφονται με το δεξί χέρι στραμμένο στον ουρανό, από εκεί δέχεται τη θεία χάρη, ενώ το αριστερό χέρι είναι στραμμένο προς τη γη για να τη μεταδώσει στον κόσμο. Η τελετή συνοδεύεται από μουσική και απαγγελία στίχων του Ρουμί και συμβολίζει την πνευματική ανάταση και ένωση της ψυχής με το θείο. Μέσω της περιστρεφόμενης κίνησης, οι συμμέτοχοι προσπαθούν να συναντηθούν με το θείο ξεπερνώντας τα όρια του εγώ. Κατά τη διάρκεια της τελετουργίας Σεμά συμβαίνουν 4 σελάμ/μουσικές κινήσεις. Η πρώτη σελάμ συμβολίζει τη γέννηση του ανθρώπου στην αλήθεια. Η δεύτερη σελάμ συμβολίζει την έκστασή του όταν ατενίζει το μεγαλείο του Θεού. Η τρίτη σελάμ αντιπροσωπεύει τη θυσία του νου μπρος στην αγάπη. Είναι επίσης μια εκμηδένιση του εαυτού, γνωστή και ως νιρβάνα στη βουδιστική φιλοσοφία. Η τέταρτη σελάμ σηματοδοτεί την επιστροφή του δερβίση από την πνευματική του αναζήτηση.

Από το Ικόνιο στην Καππαδοκία, μια απόσταση περίπου 250 χιλιομέτρων για τις γεωλογικές «νεράιδες καμινάδες», βλ. το επόμενο βίντεο.

Τουρκία 1500 χλμ. οδικώς: Έδεσσα, Καππαδοκία, Ικόνιο, Σμύρνη: βίντεο διάρκειας 42’ λεπτών: Έδεσσα μουσική και χοροί και με τη φωτιά, σύμφωνα με μια παράδοση ο προφήτης Αβραάμ γεννήθηκε στην Έδεσσα, ο μυθικός βασιλιάς Νεμρώδ πέταξε τον προφήτη στη φωτιά για ανυπακοή. Χοροί και τραγούδια της Τουρκίας στην Καππαδοκία. Goreme πτήση με αερόστατο πάνω από τις γεωλογικές «καμινάδες», η κοιλάδα των περιστεριών, έντεκα πολιτισμοί και πεζοπορία στην κοιλάδα των γεωλογικών σχηματισμών ξεκινώντας από το Uchisar,  Ικόνιο μουσική και χοροί.  Σμύρνη στο Προξενείο και την Προκυμαία.

Ενδεικτικά βιβλία στα ελληνικά για τον Ρουμί: «Ο Αγαπημένος», «Για τον Θεό και τον Έρωτα», «Μεσνεβί Βιβλία 1-6», «Οι Σαράντα Κανόνες της Αγάπης», «Σουφισμός», Ι.Μ. Παναγιωτόπουλου (1982) «Μεβλανά ο εξαίσιος – Το παραμύθι μιας ζωής», «Στον κήπο του Αγαπημένου» (2003), «Ρουμί Στα ίχνη του Αγαπημένου» (2022), «Ο μεγάλος Σούφι δάσκαλος» (2022), «Ρουμί το μικρό βιβλίο της σοφίας του» (2023), «Ιστορίες του Μεσνεβί» (2023).

Ενδεικτικές ταινίες και ντοκιμαντέρ για τον Ρουμί: «The Oldman and His Garden of Stones (2004)», «Ο κύριος Ιμπραήμ και τα λουλούδια του κορανίου (2003)», «Bab’Aziz – The Prince That Contemplated His Soul (2005)», «Rumi: Poet of the Heart (1998)», «The Silent Love» (2019).

Υπάρχει μια ενότητα στον άνθρωπο από το παρελθόν έως σήμερα. Λέξεις, γνώσεις, συμπεριφορές, μα ακόμη και η καθημερινότητά μας είναι το αποτέλεσμα αυτών των λίγων χιλιάδων χρόνων, όσων είναι η ανθρώπινη ιστορία. Με αυτή την έννοια έχει ένα νόημα ο σχολιασμός μιας παράδοσης με μια σύγχρονη οπτική, υπάρχει ενότητα. Είδαμε για παράδειγμα ότι κεντρικό θέμα στη σκέψη του Ρουμί αποτελεί η αγάπη προς το θείο. Ας δούμε και ένα νεότερο σχόλιο του Νίτσε: «Η αγάπη ως εργαλείο. Όποιος επιθυμεί στ’ αλήθεια να γνωρίσει κάτι καινούργιο (είτε είναι πρόσωπο, γεγονός ή βιβλίο) πράττει σωστά όταν δέχεται αυτό το νέο πράγμα με όλη του την αγάπη και αποστρέφει γρήγορα το βλέμμα του, ίσως ακόμη και ξεχνά, οτιδήποτε βλαβερό, απαράδεκτο ή εσφαλμένο βρίσκει σ’ αυτό. Για παράδειγμα, δίνουμε στον συγγραφέα ενός βιβλίου την καλύτερη δυνατή θέση εκκίνησης και, σαν να πρόκειται για κούρσα, λαχταράμε να φτάσει στον στόχο του με την καρδιά μας να βροντοχτυπά. Πράττοντας έτσι, εισχωρούμε στην καρδιά του καινούργιου πράγματος, στο κινητήριο κέντρο του, κι αυτό σημαίνει ότι φτάνουμε και να το γνωρίσουμε. Όταν ερχόμαστε σ’ αυτό το σημείο, η λογική αρχίζει να θέτει τα όριά της· αυτή η υπερεκτίμηση, η διασάλευση του εκκρεμούς της κρίσης μας, ήταν απλώς ένα μέσο για να τραβήξουμε την ψυχή του πράγματος έξω στο φως» (Friedrich Nietzsche, 2022, Μόνος με τον εαυτό σου, σs. 59-60). Να αγαπάμε αυτό που κάνουμε, δεν είναι ωραία προτροπή;

Ένα άλλο παράδειγμα συγκρίνοντας τις σκέψεις του Ρουμί με αυτές του Καρλ Γιουνγκ, για την ηχώ μας, για τη σκιά μας. «Ο κόσμος μας μπορεί να συγκριθεί μ’ ένα βουνό όπου όλα όσα λέμε, καλοσυνάτα ή μοχθηρά, μας επιστρέφουν ως ηχώ. Να μην υποθέτεις ότι έχεις μιλήσει ευγενικά αν το βουνό απαντήσει με αγένεια! Αυτό είναι αδύνατο. Πώς θα μπορούσε το γλυκό τραγούδι του αηδονιού ν’ αντηχήσει σαν το σκληρό κρώξιμο του κόρακα; Ή η εύγλωττη φωνή ενός ανθρώπου να μοιάζει με γκάρισμα γαϊδάρου; Μπορείς να είσαι βέβαιος ότι, αν όντως ακούσεις τον ήχο ενός γκαρίσματος, είναι ο ήχος της δικής σου φωνής και όχι του κτήνους!» (σελ. 43). «Θυμήσου ότι όλα τα αρνητικά γνωρίσματα του χαρακτήρα όπως η βαναυσότητα, η ζηλοτυπία, το μίσος, η απληστία, η απονιά και η αλαζονεία- υπάρχουν σε όλους μας. Επιλέγουμε, ωστόσο, να εθελοτυφλούμε ωσότου εντοπίσου- με αυτά τα γνωρίσματα σε κάποιον άλλο, και τότε γρήγορα απομακρυνόμαστε. Ωστόσο με τον εαυτό μας θυμώνουμε και τρεπόμαστε σε φυγή από τη δική μας αληθινή φύση» (Ρουμί το μικρό βιβλίο τη σοφίας του, 2023, σελ. 45). «Είμαι μια σκιά, που λικνίζεται στο φως του ήλιου-Πότε πέφτω χάμω, πότε στέκω το κεφάλι μου. Τη μια κονταίνω την άλλη ψηλώνω» (Τζελαντίν Ρουμί, 2003, Στον κήπο του αγαπημένου, σελ. 137). Και ο Καρλ Γιουγκ σχολιάζει όσο ανεβαίνουμε στη συνείδηση, αναγκαία στη διαδικασία της εξατομίκευσης, οι σκοτεινές όψεις της προσωπικότητας μας φωτίζονται, η απώθηση δεν ωφελεί. «Η καλύτερη ένδειξη της παρουσίας της σκιάς στον εαυτό μας είναι ο θυμός…» (σελ. 318), αλλά «Το άτομο, αντί να προβάλλει τις δικές του ασυνείδητες συγκρούσεις σε έναν τρίτο, μπορεί επίσης να τις προβάλλει σε μια ομάδα, σε συλλογική κλίμακα. Η πολιτική αναταραχή ή και ό,τι διαβάζουμε στις εφημερίδες, οι φήμες, τα κουτσομπολιά είναι απόρροια αυτού του φαινομένου. Είναι αυτό που συμβαίνει όταν ένα άτομο ή μια ομάδα κατηγορείται από την κοινότητα ότι είναι η αιτία του κακού το οποίο την ταλανίζει (το φαινόμενο του «αποδιοπομπαίου τράγου»). Οι προβολές αυτές είναι πιο καταστροφικές εφόσον παραμένουν ασυνείδητες. Μόνο από τη στιγμή που αναγνωρίζουμε στους άλλους τη δική μας προσίδια σκιά μπορούμε να συζητήσουμε μαζί τους άφοβα και να έχουμε μια πιθανότητα να διαλύσουμε πολλές παρεξηγήσεις μεταξύ των ατόμων και των λαών.

Κατά τον Γιουνγκ, αντί να κατηγορούμε τον άλλον ότι σφάλλει και να πείθουμε γι’ αυτό τον εαυτό μας, θα ήταν καλύτερα να αναγνωρίσουμε σε αυτόν τη δική μας σκιά, και μάλιστα ενίοτε να την αγαπήσουμε μέσω του άλλου. Γιατί η σκιά δεν είναι πάντα αντίπαλος. Η σκιά είναι «η κρυφή, καταπιεσμένη, στο μεγαλύτερο μέρος της κατώτερη και φορτωμένη με ενοχές προσωπικότητα που οι πιο μακρινές διακλαδώσεις της φτάνουν μέχρι το βασίλειο των ζωικών προγόνων μας, περιέχοντας έτσι ολόκληρη την ιστορική πλευρά του ασυνειδήτου. […] Αν μέχρι τώρα πιστεύαμε ότι η ανθρώπινη Σκιά ήταν η πηγή κάθε κακού, η σύγχρονη επισταμένη έρευνα έχει εξακριβώσει ότι ο μη- συνειδητός άνθρωπος, δηλαδή η Σκιά του, δεν περιέχει μόνο ηθικά αξιόμεμπτες τάσεις αλλά και καλές ιδιότητες, όπως φυσιολογικά ένστικτα, σωστές αντιδράσεις, ρεαλιστικές ενοράσεις, δημιουργικές παρορμήσεις και τα λοιπά» γράφει ο Γιουνγκ. Άλλοτε πρέπει να αντιστεκόμαστε στη σκιά, άλλοτε πρέπει να υποτασσόμαστε σε αυτήν. Το παν είναι να την αναγνωρίζουμε και να μην την αγνοούμε. Στη θεραπεία, όπως και αλλού, δεν υπάρχει φως χωρίς σκιά και αντιστρόφως. «Όλα συμβαίνουν ωσάν, στην κορύφωση της αρρώστιας, τα καταστροφικά στοιχεία να μεταστοιχειώνονται σε στοιχεία σωτηρίας» επισημαίνει ο Γιουνγκ. Η σκιά, σε σχέση με τη συνείδηση, συμπεριφέρεται κατά τρόπο αντισταθμιστικό, πράγμα το οποίο της προσδίδει μια δράση εξίσου θετική όσο και αρνητική. Έτσι, η σκιά αντιπροσωπεύει μέσα στον καθένα μας το αγνοημένο πρωτόγονο, αρχαϊκό, ενορμητικό και ζωώδες κομμάτι, αλλά επίσης έναν ορισμένο αριθμό προσόντων. Η εργασία πάνω στη σκιά, η οποία συνίσταται στο να καταστήσουμε συνειδητό το ασυνείδητο, μπορεί να γίνει μόνο με μεγάλη προσπάθεια και πλήρη θέληση του εγώ. Για να πορευτούμε προς τον Εαυτό, η συνείδηση θα πρέπει να ενσωματώσει τα σκοτεινά ασυνείδητα περιεχόμενα, τα οποία θα της επιτρέψουν να εκταθεί προς το φως. «Δε γίνεσαι φωτεινός κοιτάζοντας το φως, αλλά βουλιάζοντας στη σκοτεινιά του» γράφει ο Γιουνγκ. Και αλλού προσθέτει: «Ο άνθρωπος που δεν πέρασε από την κόλαση με των παθών του δεν τα ξεπέρασε ποτέ. Και τότε αυτά μετακομίζουν στην πόρτα του γείτονα, οπότε ανά πάσα στιγμή μπορεί να ξεπηδήσει η σπίθα που θα βάλει φωτιά και στο δικό του σπίτι. Κάθε φορά που εγκαταλείπουμε, αφήνουμε πίσω ή λησμονούμε πάρα πολλά, παραμονεύει πάντα κίνδυνος αυτά να επιστρέψουν με διπλασιασμένη δύναμη» (Φρεντερίκ Λενουάρ, 2022, Καρλ Γιουνγκ ο εξερευνητής της ανθρώπινης ψυχής, σσ. 320-322).

Ο Μπόρχες αναφέρει τον Ρουμί σε ένα διάλογο για το βουδισμό. «Η διδασκαλία της Βεδάντα συνοψίζεται σε δύο περίφημες φράσεις: Tat twam asi («Αυτό είσαι εσύ») και Aham brahmasmi («Είμαι ο Βράχμαν»). Και οι δύο υποδηλώνουν την ταύτιση του Θεού με την ψυχή, του ενός με το σύμπαν. Αυτό σημαίνει ότι η αιώνια αρχή του όντος, η οποία κάνει να δημιουργούνται και να διαλύονται οι κόσμοι, βρίσκεται ενιαία και αδιαίρετη εντός μας. Αν κάποτε εξαφανιζόταν το ανθρώπινο γένος και απέμενε μόνο ένα άτομο, τότε, χάρη σε αυτό, και το σύμπαν θα διασωζόταν.

Άλλοι δάσκαλοι της Βεδάντα προσθέτουν ότι το βασικό σφάλμα των ψυχών συνίσταται στο ότι ταυτίζονται με τα σώματα που κατοικούν και στο ότι επιζητούν τις ηδονές των αισθήσεων· οι ηδονές αυτές κρατούν τις ψυχές προσκολλημένες στον κόσμο και αποτελούν την αιτία των διαδοχικών τους μετενσαρκώσεων. Η ανιδιοτελής εκτέλεση των εντολών που περιέχονται στις Βέδες οδηγεί στη σωτηρία. Οφείλουμε να αγαπάμε τον Πλάστη, όχι όμως και τα πλάσματα.

Μετά το θάνατο η απελευθερωμένη ψυχή είναι πλέον, κατ’ εικόνα του Θεού, καθαρή συνείδηση δεν συγχέεται όμως με το Θεό, ο οποίος είναι άπειρος. Αυτή είναι η διδασκαλία της Ραμανούγια· άλλοι πάλι υποστηρίζουν ότι οι ατομικές ψυχές εξαφανίζονται μέσα στο θείο, όπως μια σταγόνα νερού στον ωκεανό. Ας θυμηθούμε τον τελευταίο στίχο του ποιήματος του Σερ Έντγουιν Άρνολντ Το φως της Ασίας: «The dewdrop slips into the shining sea» («Η δροσοσταλίδα χάνεται μες στην αστραφτερή θάλασσα»). Σε κάποιο κείμενο της Βεδάντα διαβάζουμε τα ακόλουθα: «Όπως ο άνθρωπος που ονειρεύεται δημιουργεί πολλές μορφές χωρίς να παύει να είναι ο εαυτός του, όπως οι θεοί και οι μάγοι εμφανίζουν από μέσα τους άλογα και ελέφαντες χωρίς να μεταβάλλουν τη δική τους φύση, έτσι και ο κόσμος βγαίνει μέσα από τον Βράχμαν χωρίς να τον μεταβάλλει». Μια υπέροχη εικονογραφική απόδοση αυτών των λόγων είναι οι ακόλουθοι στίχοι του Τζαλαλ-Ουντίν Ρούμι, Πέρση πανθεϊστή του 13ου αιώνα: «Είμαι εκείνος που στήνει το δόκανο, είμαι και το πουλί είμαι η εικόνα, είμαι και ο καθρέφτης είμαι η κραυγή, είμαι και η ηχώ». Ο Σοπενχάουερ γράφει κάτι ανάλογο: «Ο βασανιστής και ο βασανιζόμενος είναι ένα και το αυτό. Ο βασανιστής εξαπατάται, γιατί πιστεύει ότι δεν μετέχει στον πόνο· ο βασανιζόμενος εξαπατάται, γιατί πιστεύει ότι δεν μετέχει στην αμαρτία».» (J. L. Borges και A. Jurado, 2011, Τι είναι ο Βουδισμός, σσ. 39-40).

Επίμετρο: «Θρησκεία και Ψυχιατρική» του Irvin Yalom

«… αποτελεί τον κρίκο μιας αλυσίδας δίχως τέλος, η οποία ξετυλίγεται τόσο στο παρελθόν όσο και στο μέλλον» (J. L. Borges και A. Jurado, 2011, Τι είναι ο Βουδισμός, σελ. 28). Ο Irvin Yalom στην εισαγωγή του βιβλίου του «Θρησκεία και Ψυχιατρική» αναφέρει την έκπληξή του όταν προκλήθηκε να παραλάβει το βραβείο «Oscar Pfister Award» από την Αμερικανική Ψυχιατρική Εταιρεία (APA) για τη συνεισφορά του στη συνάντηση της θρησκείας και της ψυχιατρικής, δεδομένου ότι αυτός δήλωνε άθεος! Παρά ταύτα, η υπαρξιακή του προσέγγιση στην ψυχοθεραπεία συχνά διερευνά θέματα όπως το άγχος του θανάτου, το νόημα της ζωής και η ανθρώπινη ανάγκη για υπέρβαση—ζητήματα που επικαλύπτονται με θρησκευτικές και πνευματικές παραδόσεις. Προσεγγίζει το θέμα με κριτική και κατανοητική ματιά, χωρίς να απορρίπτει την ανάγκη των ανθρώπων για πίστη, ταυτόχρονα προτείνει την αυτογνωσία και την ψυχοθεραπεία ως εναλλακτικούς δρόμους για την αντιμετώπιση των υπαρξιακών μας φόβων.

«Θὰ σκιαγραφήσω ἐπίσης κάποιες συγκρίσεις ἀνάμεσα στὴν ὑπαρξιακή ψυχοθεραπεία καὶ τὴ θρησκευτική παρηγορία. Πιστεύω ὅτι τις δύο αὐτὲς προσεγγίσεις τις συνδέει μια σύνθετη καὶ τεταμένη σχέση. Κατὰ μιὰ ἔννοια είναι ξαδέλφια, ἔχουν τοὺς ἴδιους προγόνους καὶ τὶς ἴδιες μέριμνες. Μοιράζονται μιὰ κοινὴ ἀποστολή: διακονοῦν τὴν ἀπόγνωση, ποὺ εἶναι ἐγγενὴς στὴν ἀνθρώπινη μοίρα. Μερικές φορὲς ἔχουν κοινές μεθόδους – την προσωπική δυαδική σχέση, τὴ διαδικασία τῆς ἐξομολόγησης, τῆς ἐσωτερικῆς ἐξερεύνησης, της συγχώρησης τῶν ἄλλων καὶ τοῦ ἑαυτοῦ. Καὶ ἡ ἀλήθεια εἶναι ὅτι, ὅσο μεγαλώνω, θεωρῶ τὴν ψυχοθεραπεία ὅλο καὶ περισσότερο κλίση παρὰ ἐπάγγελμα. Καὶ ὅμως, παρ’ ὅλα αὐτά, εἶναι ἀλήθεια ὅτι οἱ κεντρικές πεποιθήσεις καὶ οἱ βασικές πρακτικές προσεγγίσεις τῆς ψυχοθεραπείας καὶ τῆς θρησκευτικῆς παρηγορίας βρίσκονται συχνὰ στοὺς ἀντίποδες» (σσ. 6-7).

«Πάλι μέ τά λόγια τοῦ Σοπενάουερ, «Η θρησκεία εἶναι μιὰ ἀλήθεια ποὺ ἐκφράζεται μὲ ἀλληγορίες καὶ μύθους. Μὲ τὸν τρόπο αὐτὸ γίνεται μαζικά προσβάσιμη καὶ εὔπεπτη ἀπὸ τὴν ἀνθρωπότητα». ̓Αλλὰ ὅταν οἱ κοντόφθαλμοι θρησκευτικοί δάσκαλοι εἴτε παρανοοῦν τὴν ἀλληγορία καὶ τὴ μεταφορά, θεωρώντας τες ἱστορικὴ ἀλήθεια, εἴτε ἐπιλέγουν συνειδητὰ νὰ τὶς διδάξουν μ’ αὐτὸ τὸν τρόπο καὶ ν’ ἀντικαταστήσουν κάθε μορφή λογικῆς σκέψης μὲ τὴ βιβλικὴ αὐθεντία, κινδυνεύουν ν’ ἀποξενώσουν ὁρισμένους μαθητές. Ήμουν κι ἐγὼ ἕνας ἀπ’ αὐτοὺς ποὺ ἀποξενώθηκαν νωρίς» (σελ. 9).

«Ὅταν μιλῶ γιὰ τὶς ἔσχατες ἔγνοιες, τὸ θάνατο, τὸ νόημα, τὴν ἐλευθερία, τὴ μοναξιά, προφανῶς πλησιάζω την περιοχὴ ποὺ ἀποτελεῖ τὴν οὐσία κάθε θρησκευτικῆς παράδοσης. Η θρησκευτικὴ πίστη καὶ πρακτικὴ ὑπῆρξε ἀναμφισβήτητα ένα παγκόσμιο φαινόμενο ὅλων τῶν ἐποχῶν – ἀνακαλύφθηκε ποτὲ κανένας πολιτισμὸς ποὺ νὰ μὴν περιλάμβανε κάποιας μορφῆς θρησκευτική λατρεία; Μερικές φορὲς θεωρεῖται ὅτι ἡ πανταχοῦ παρούσα θρησκευτικὴ πίστη συνιστᾶ ἐπιβεβαίωση ἢ ἐπικύρωση μιᾶς πανταχοῦ παρούσας θεότητας.

Ὅπως πολλοὶ ἄλλοι, υἱοθετῶ κι ἐγὼ τὴν ἀντίθετη στάση – μὲ ἄλλα λόγια, ὅτι στὴ διάρκεια τῆς ἱστορίας, κάθε ἄνθρωπος σὲ κάθε πολιτισμὸ ὑποχρεώθηκε νὰ ἔρθει ἀντιμέτωπος μὲ τὶς ἔσχατες ἔγνοιες καὶ ἀναζήτησε κάποιο τρόπο να ξεφύγει ἀπὸ τὸ ἄγχος ποὺ εἶναι ἐγγενὲς στὴν ἀνθρώπινη κατάσταση. Κάθε ἄνθρωπος ἔχει νιώσει τὸ ἄγχος ποὺ συνοδεύει τις σκέψεις γύρω ἀπὸ τὸ θάνατο, τὴν ἔλλειψη νοήματος, τὴν ἐλευθερία (δηλαδή τη θεμελιώδη ἔλλειψη δομῆς στὴν ὕπαρξη, das Nichts) και τὴ βαθύτερη μοναξιά – καὶ ἡ θρησκεία ξεπροβάλλει ὡς θεμελιώδης προσπάθεια τοῦ ἀνθρώπινου γένους νὰ καθησυχάσει τὸ ἄγχος τῆς ὕπαρξης. Συνεπῶς ἡ αἰτία ποὺ ἡ θρησκευτικὴ πίστη εἶναι πανανθρώπινη εἶναι ὅτι τὸ ὑπαρξιακὸ ἄγχος εἶναι πανανθρώπινο. Μοιάζει ἑπομένως προφανὲς ὅτι, ἀντὶ νὰ ἔχουμε δημιουργηθεῖ ἀπὸ θεούς, ἐμεῖς δημιουργούμε θεοὺς γιὰ τὴν ἀνακούφισή μας καί, ὅπως ἔχουν τονίσει οἱ φιλόσοφοι ἀπὸ τὶς ἀπαρχὲς τοῦ ἀνθρώπινου λόγου, τοὺς δημιουργοῦμε καθ ̓ ὁμοίωσίν μας. Όπως ἔγραψε πρὶν ἀπὸ δυόμισι χιλιάδες χρόνια ὁ προσωκρατικὸς φιλόσοφος Ξενοφάνης, ἂν τὰ λιοντάρια μποροῦσαν νὰ ζωγραφίσουν, ὁ θεός τους θὰ εἶχε τὴ δική τους μορφή.

Ἐπιτρέψτε μου τώρα, παράλληλα μὲ τὶς θρησκευτικές, νὰ ἐξετάσω καὶ ὁρισμένες ψυχοθεραπευτικὲς προσπάθειες νὰ καθησυχαστεῖ τὸ ὑπαρξιακὸ ἄγχος. Ας ἀναλογιστοῦμε πρώτη τὴν ἔλλειψη νοήματος.

Ἐμεῖς οἱ ἄνθρωποι φαίνεται πὼς εἴμαστε πλασμένοι νὰ ἀναζητοῦμε τὴ σημασία ἐνῶ εἴμαστε ριγμένοι σ’ ἕναν κόσμο κενὸ ἀπὸ ἐγγενὲς νόημα. Ἕνα ἀπὸ τὰ κύρια ἔργα τῆς ζωῆς μας εἶναι νὰ ἐπινοήσουμε ἕναν σκοπὸ ἀρκετὰ στέρεο γιὰ νὰ στηρίζει μιὰ ὁλόκληρη ζωή. Στη συνέχεια πρέπει νὰ ἐπιτελέσουμε τὸν δεξιοτεχνικό χειρισμό ν’ ἀπαρνηθοῦμε τὴν πατρότητα αὐτοῦ τοῦ σκοποῦ ὥστε νὰ συμπεράνουμε ὅτι τὸν «ἀνακαλύψαμε» – σὰν νὰ ἦταν «ἐκεῖ ἔξω » καὶ μᾶς περίμενε.

Ἡ συνεχιζόμενη αναζήτησή μας γιὰ ἕναν οὐσιαστικὸ σκοπὸ στὴ ζωή μας συχνὰ μᾶς ρίχνει σὲ βαθιὰ κρίση. Ὅλο και περισσότεροι ἄνθρωποι ἀνατρέχουν στὴν ψυχοθεραπεία, ἐπειδὴ ἀγωνιοῦν γιὰ ἕναν σκοπὸ στὴ ζωή τους – αἴτημα ποὺ συχνὰ δὲν ἀναγνωρίζεται ἀπὸ πολλοὺς θεραπευτές. Ο Γιούνγκ ὑπολόγισε ὅτι τὸ ἕνα τρίτο τῶν ἀσθενῶν του τὸν συμβουλεύτηκαν γι’ αὐτὸν τὸ λόγο. Οἱ ἀφορμές παίρνουν διάφορες μορφές : «Η ζωή μου δὲν ἔχει συνοχή», «Δὲν παθιάζομαι με τίποτα», «Γιατί ζῶ; Γιὰ ποιό σκοπό; Σίγουρα ἡ ζωὴ πρέπει νὰ έχει κάποιο βαθύτερο νόημα », «Νιώθω τόσο ἄδειος – τὸ νὰ βλέπω τηλεόραση κάθε βράδυ μὲ κάνει νὰ νιώθω τόσο ἄχρηστος, ἕνα τίποτα », « Ακόμα και τώρα, στὰ πενήντα μου, δεν ξέρω τί θέλω νὰ κάνω ὅταν μεγαλώσω».

Πρόσφατα διάβασα ἕνα ὡραῖο βιβλίο ποὺ λέγεται Ὁ ἀκροατής. Εἶναι τὰ ἀπομνημονεύματα τοῦ Alan Wheelis, τοῦ ψυχαναλυτῆ καὶ λυρικοῦ συγγραφέα ἀπὸ τὸ Σαν Φρανσίσκο. Ἕνα ἀπόσπασμα σχετικὸ μὲ τὸ θέμα μας ἔχει μείνει στη μνήμη μου. Ο συγγραφέας βγαίνει βόλτα μὲ τὸν σκύλο του, τὸν Μόντυ:

Αν τότε σκύψω καὶ σηκώσω ἕνα κλαδί, [ὁ Μόντυ] βρίσκεται ἀμέσως μπροστά μου. Τὸ θαῦμα ἔχει συντελεστεῖ. Ἔχει μιὰ ἀποστολή… Ποτὲ δὲν τοῦ περνάει ἀπὸ τὸ νοῦ νὰ ἀξιολογήσει τὴν ἀποστολή του. Αφοσιώνεται ἀποκλειστικὰ στὴν ἐκπλήρωσή της. Θὰ τρέξει ἢ θὰ κολυμπήσει ὁποιαδήποτε ἀπό σταση, θὰ ὑπερπηδήσει ὁποιοδήποτε ἐμπόδιο για νὰ πιάσει αὐτὸ τὸ κλαδί.

Καὶ μόλις τὸ πιάσει, τὸ φέρνει πίσω: γιατί ἡ ἀποστολή του δὲν εἶναι μόνο νὰ τὸ βρεῖ ἀλλὰ καὶ νὰ τὸ ἐπιστρέψει. Κι ὅμως, καθὼς μὲ πλησιάζει, κινεῖται πιὸ ἀργά. Θέλει νὰ μοῦ τὸ δώσει καὶ νὰ ὁλοκληρώσει τὸ ἔργο του. ̓Απὸ τὴν ἄλλη δὲν θέλει νὰ τελειώσει ἡ ἀποστολή του, νὰ βρεθεῖ ξανὰ σὲ θέση ἀναμονῆς.

Ὅπως γι ̓ αὐτόν, ἔτσι καὶ γιὰ μένα, εἶναι ἀπαραίτητο νὰ ὑπηρετῶ κάτι ποὺ βρίσκεται πέρα ἀπὸ τὸν ἑαυτό. Ὁ Μόντυ εἶναι ὑποχρεωμένος νὰ περιμένει ὥσπου νὰ εἶμαι πάλι ἕτοιμος. Εἶναι τυχερός ποὺ ἔχει ἐμένα νὰ τοῦ πετάω τὸ κλαδί του. Ἐγὼ περιμένω τὸν Θεὸ νὰ μοῦ πετάξει το δικό μου. Πολύ καιρὸ περιμένω. Ποιός ξέρει ἂν καὶ πότε θὰ ξαναστρέψει τὴν προσοχή του σε μένα καὶ θὰ μοῦ ἐπιτρέψει, ὅπως ἐπιτρέπω ἐγὼ στὸν Μόντυ, νὰ βιώσω τὸ αἴσθημα μιᾶς ἀποστολῆς;

Γιατί μοῦ ἔχει κολλήσει αὐτὸ τὸ ἀπόσπασμα; Εἶναι τόσο σαγηνευτικὴ ἡ σκέψη μιᾶς προκαθορισμένης ἁπλῆς ἀνάθεσης ἑνὸς ἔργου γιὰ τὴ ζωή. Ποιός ἀνάμεσά μας δέν ἔχει νιώσει τὴν ἐπιθυμία: ἂς μοῦ ρίξει κάποιος το δικό μου κλαδί! Πόσο ανακουφιστικὸ νὰ ξέρεις ὅτι κάπου ἐκεῖ ἔξω ὑπάρχει ἕνας ἀληθινός, γνήσιος, καθορισμένος, προσχεδιασμένος σκοπὸς ζωῆς κι ὄχι ἁπλῶς τὸ ἄυλο φάντασμα ἑνὸς ἐπινοημένου σκοποῦ ζωῆς ποὺ νομίζω ὅτι ἀποτελεῖ ἀναπόδραστη συνέπεια τῆς εἰκόνας ὅτι τὸ ἡλιακό μας σύστημα κάποια στιγμὴ θὰ καταρρεύσει.

Τὸ πρόβλημα τοῦ νοήματος στὴ ζωὴ ταλαιπωρεῖ ὅλους τοὺς σκεπτόμενους ἀνθρώπους. Καὶ φυσικὰ καλοδεχόμαστε με μεγάλη χαρά τη θρησκευτικὴ ἀποκάλυψη ποὺ φανερώνει τον τελικό σκοπὸ τοῦ Θεοῦ γιὰ τὸν καθένα μας προσωπικά, ὅσο δύσκολος καὶ κοπιαστικὸς κι ἂν εἶναι αὐτός. Πόσο πιὸ ἀνακουφιστικὴ εἶναι ἡ θρησκευτικὴ λύση στο πρόβλημα τοῦ νοήματος ἀπὸ τὸ πιὸ ὀρθολογιστικὸ ἀλλὰ κενὸ μήνυμα ποὺ μᾶς στέλνει ἡ φύση, ὑπενθυμίζοντάς μας τὴν ἀπειροελάχιστη θέση μας στο Σύμπαν καὶ στὴ μεγάλη ἁλυσίδα τῶν γεγονότων. Εἶδα κάποτε μιὰ ἀξέχαστη γελοιογραφία : μιὰ σειρὰ ἀπὸ διάφορα εἴδη ζώων, για παράδειγμα ένα σκουλήκι, ένα ψάρι, ἕνα πουλί, ἕνα φίδι, μιὰ ἀγελάδα. Σὲ κάθε τετράγωνο ἀπεικονιζόταν ἕνα ἀπ’ αὐτὰ τὰ πλάσματα καὶ ὅλα μουρμούριζαν τὸ ἴδιο ρεφραίν: «Φαΐ, ἐπιβίωση, αναπαραγωγή – Φαΐ, ἐπιβίωση, ἀναπαραγωγή». Στην τελευταία εἰκόνα ἕνας ἄνθρωπος στη στάση τοῦ «Σκεπτόμενου » τοῦ Ροντέν μουρμούριζε στὸν ἑαυτό του : « Γιὰ ποιό λόγο, γιὰ ποιό λόγο;» Ὅλες οἱ ἄλλες μορφές ζωῆς ἀντιλαμβάνονται περὶ τίνος πρόκειται. Μόνο ἐμεῖς οἱ ἄνθρωποι δὲν ἐννοοῦμε νὰ τὸ ἀποδεχτούμε κι έτσι απαιτοῦμε καὶ κατόπιν θεσπίζουμε την ύπαρξη κάποιου ἀνώτερου σκοποῦ ἢ ἀποστολῆς.

Οἱ περισσότερες κλινικὲς καὶ θεωρητικές αναζητήσεις που προσπαθοῦν νὰ δώσουν στέρεες καὶ ἱκανοποιητικὲς ἀπαντήσεις στο ζήτημα του νοήματος τῆς ζωῆς καταλήγουν στὸν ἡδονισμό, τὸν ἀλτρουισμό, τὴν ἀφοσίωση σὲ κάποιο ἀγώνα, τὴν παραγωγικότητα, τη δημιουργικότητα, τὴν αὐτοπραγμάτωση. Γιὰ μένα εἶναι προφανὲς ὅτι βαθύτερη σημασία καὶ μεγαλύτερη βαρύτητα ἀποκτοῦν τέτοιες προσπάθειες ἂν ὑπερβαίνουν τὸν ἑαυτό μας, δηλαδὴ ἂν ἀφοροῦν κάτι ἢ κάποιον ἔξω ἀπὸ μᾶς – τὴν ἀγάπη σ’ ἕναν ἀγώνα, τὴ δημιουργική διαδικασία, τὴν ἀγάπη γιὰ τοὺς ἄλλους, ἢ τὴ λατρεία μιᾶς θεότητας.

Ἡ εὔθραυστη ἐπιτυχία τῶν σημερινῶν νεαρῶν πολυεκατομμυριούχων τῆς ὑψηλῆς τεχνολογίας καὶ οἱ κρίσεις τὶς ὁποῖες συχνὰ ἐπιφέρει στη ζωή τους, εἶναι πολὺ διαφωτιστικὲς ὡς πρὸς τὸ πόσο περιορισμένες εἶναι οἱ μέθοδοι ποὺ ἐπιχειροῦν νὰ δώσουν ἕνα νόημα στὴ ζωὴ χωρὶς καμιὰ ὑπέρβαση τοῦ ἑαυτοῦ.» […].

Αντίθετα μὲ τὸν τρόπο που προσεγγίζω τις ἄλλες ὑπαρξιακὲς ἀγωνίες (τὸ θάνατο, τὴ μοναξιά, τὴν ἐλευθερία), ἔχω διαπιστώσει στὸ κλινικό μου ἔργο ὅτι τὸ θέμα τοῦ νοήματος τῆς ζωῆς εἶναι καλύτερα νὰ προσεγγίζεται πλαγίως – εἶναι καλύτερα νὰ μὴν κυνηγᾶ κανεὶς ἐπὶ τούτου ένα νόημα για τὴ ζωή του ἀλλὰ νὰ τὸ ἀφήνει νὰ ἀναδυθεῖ μέσα ἀπὸ τὴν αὐθεντικὴ καὶ τὴν οὐσιαστικὴ συμμετοχή, ἀπὸ τὴν καταβύθιση σὲ μιὰ ἐνασχόληση ποὺ μᾶς διευρύνει, μᾶς γεμίζει καὶ μᾶς κάνει νὰ ὑπερβοῦμε τὸν ἑαυτό μας. Ἐμεῖς οἱ θεραπευτές κάνουμε περισσότερο καλὸ ὅταν ἐντοπίζουμε καὶ βοηθᾶμε νὰ ἀφαιρεθοῦν τὰ ἐμπόδια πρὸς μια τέτοια ἐνασχόληση. Ἡ ἐνεργητικὴ ἀναζήτηση ἑνὸς σκοποῦ στὴ ζωή, ὅπως δίδαξε ὁ Βούδας, δὲν μᾶς μαθαίνει πολλά: εἶναι καλύτερα νὰ ἀφεθεῖ κανεὶς στὸ ποτάμι τῆς ζωῆς καὶ ν’ ἀφήσει τὸ ρεῦμα νὰ παρασύρει αὐτὸ τὸ ἐρώτημα. Εἰρήσθω ἐν παρόδω, ἕνα ἀπὸ τὰ μετ γάλα πλεονεκτήματα τοῦ ἐπαγγέλματος τοῦ ψυχοθεραπευτῆ εἶναι ὅτι μᾶς ἐμβολιάζει ἐναντίον μιᾶς κρίσης νοήματος στη ζωή μας – σπάνια ἀκούω έμπειρους θεραπευτές να παραπονούνται για κάτι τέτοιο» (σσ. 23-31).

«Ἔτσι συμπεριφέρομαι λοιπόν στοὺς ἀνθρώπους ποὺ βασίζονται σε μεγάλο βαθμό στὴν πίστη, δεδομένου ὅτι ἐμένα μου λείπει κάτι τέτοιο. Καὶ ἐσωτερικά, ποιά εἶναι ἡ σιωπηλή μου ἀντίδραση; Τί μορφὴ παίρνει ; Συχνὰ νιώθω ἀπόλυτα ἐντυπωσιασμένος ἀπὸ τὴ δύναμη καὶ τὴν ἐπιμονὴ τῆς ἀνάγκης μας νὰ πιστεύουμε. Δεν κλονίζεται με τίποτα : ἡ ἀνάγκη μας νὰ πιστεύουμε σὲ κάτι πέρα ἀπὸ τὴ βιολογία εἶναι τόσο ἀξιοθαύμαστα ἀνθεκτική, ὥστε μᾶς περιβάλλει ἀπὸ παντοῦ ὄχι μόνο μια μεγάλη ποικιλία θρησκευτικῶν πεποιθήσεων, ἀπὸ τὶς ὁποῖες πολλὲς ἐπιμένουν στη μοναδικότητά τους, αλλὰ ἐξίσου μᾶς περιβάλλουν καὶ οἱ παρουσίες λιγότερο ἐμβριθῶν καὶ ξεκάθαρα παράλογων πεποιθήσεων – καθοδηγητές προηγούμενων ζωῶν, ἀπαγωγὲς ἀπὸ ἐξωγήινους, τηλεπάθεια, ψυχική χειρουργική, φαντάσματα, μεταθανάτιες εμπειρίες, μάγισσες, ἀστρολογία, ἀνύψωση μὲ ὑπερβατικό διαλογισμό, ἀστρικά ταξίδια, ραβδομαντείες, νεκρομαντεῖες, θαύματα, Ἲ Τσίνγκ, Φενγκ Σούι, Άγγελοι, ἰαματικοὶ κρύσταλλοι, χειρομαντεία, αὖρες, ψυχοκίνηση, πόλτεργκαϊστ, ἐξορκισμός, Ταρώ, προαίσθηση, συγχρονικότητα – καὶ εἶμαι σίγουρος πὼς όλοι σας μπορείτε να προσθέσετε κάτι στον κατά λογο. Γιὰ νὰ ἐπαναλάβω τὴν προηγούμενη δήλωσή μου, τέτοιοι ἐξαιρετικοὶ ἰσχυρισμοὶ ἀπαιτοῦν ἐξαιρετικὲς ἀποδείξεις καὶ καμιὰ τέτοια ἐξαιρετικὴ ἀπόδειξη δὲν παρασχέθηκε ποτέ.

Μερικές φορές νιώθω μια βαθιά θλίψη γιὰ τὴν εὐθραυστότητα ποὺ ὑποκρύπτει ἡ ἀνθρώπινη φύση. Αὐτὴ εἶναι ποὺ γεννᾶ τὴν εὐπιστία μας καὶ τὴν πανίσχυρη ἀνάγκη μας νὰ πιστεύουμε, ἡ ὁποία μὲ τὴ σειρά της προσκολλᾶται αυτόματα σὲ κάτι, σὰν νὰ ἦταν τὸ ἀπαραίτητο γιὰ τὴ ζωή μας ὀξυγόνο. Μερικὲς φορὲς φοβᾶμαι τοὺς μελλοντικούς κινδύνους ποὺ αὐτὴ ἡ παράλογη πεποίθηση δημιουργεῖ γιὰ τὸ εἶδος μας. Ἡ πίστη στὸ ὑπερφυσικό, ὄχι ἡ ἔλλειψη πίστης, εἶναι ποὺ θὰ μᾶς καταστρέψει. Δεν χρειάζεται παρὰ νὰ κοιτάξουμε στὸ παρελθόν γιὰ νὰ ἀνιχνεύσουμε τὰ τεράστια ρεύματα καταστροφῆς ποὺ ἔχει προκαλέσει ἡ δογματικὴ πίστη. Η νὰ δοῦμε τις σύγχρονες συγκρούσεις στη Μέση Ανατολή ή στὴν Ἰνδικὴ χερσόνησο, ὅπου οἱ ἀλληλοσυγκρουόμενες φονταμενταλιστικές πεποιθήσεις ἀπειλοῦν ἑκατομμύρια ανθρώπους. Μ’ ἀρέσει ὁ ἀφορισμὸς τοῦ Νίτσε ὅτι αὐτὸ ποὺ ἔχει σημασία δὲν εἶναι τὸ κουράγιο κάποιου νὰ εἶναι πιστὸς στὶς πεποιθήσεις του ἀλλὰ τὸ κουράγιο ν’ αλλάξει αὐτὲς τὶς πεποιθήσεις. Υπάρχουν φορὲς ποὺ νιώθω θλίψη (ἀλλὰ τὴν κρατῶ γιὰ τὸν ἑαυτό μου) καθώς αναλογίζομαι πόσο μεγάλο μέρος τῆς ζωῆς ἑνὸς ἀνθρώπου μπορεῖ νὰ ξοδευτεῖ ὑποδουλωμένο στην ιδεοψυχαναγκαστική συμπεριφορὰ καὶ στὴν ἄσκηση παρατεταμένου διαλογισμοῦ ἢ στὴν ὑπερβολικὴ ἀπασχόληση μὲ τὴν τελετουργία. Αὐτὸ ποὺ χάνεται εἶναι ἕνα μέρος τῆς ἀνθρώπινης ελευθερίας, δημιουργικότητας καὶ ὡρίμασης.

Στις τέσσερις μεγάλες αλήθειες του ὁ Βούδας δίδαξε ὅτι ἡ ζωὴ εἶναι ὀδύνη, ὅτι ἡ ὀδύνη προέρχεται ἀπό τίς ὀρέξεις καὶ ἀπὸ τοὺς δεσμούς, καὶ ὅτι μπορεῖ νὰ ἀπαλειφθεῖ μὲ τὴν ἀποστασιοποίηση ἀπὸ τις ορέξεις μέσα ἀπὸ τὸ διαλογισμό. Ο Σοπενάουερ υἱοθέτησε μιὰ ἀνάλογη θέση: ὅτι ἡ βούληση εἶναι ἀκόρεστη καὶ ὅτι, μόλις μια παρόρμηση ἱκανοποιηθεῖ, ἀπολαμβάνουμε μόνο μια στιγμὴ κορεσμοῦ, ἡ ὁποία ἀμέσως ἀντικαθίσταται ἀπὸ τὴν ἀνία· καὶ τότε μιὰ ἄλλη ἐπιθυμία μᾶς κυριεύει.

Οἱ ἀπόψεις αὐτὲς μου φαίνονται αναίτια πεσιμιστικές. Αντιλαμβάνομαι τὴν ὀδύση στην ανθρώπινη ύπαρξη ἀλλὰ ποτὲ δὲν βιώνω αὐτὴ τὴν ὀδύση τόσο κατακλυσμικὰ ποὺ νὰ ἀπαιτεῖ τὴ θυσία της ζωῆς. Προτιμῶ σαφῶς μια νιτσεϊκή προοπτική, ποὺ εἶναι ἑορταστικὴ γιὰ τὴ ζωή, δεμένη με τη ζωή, καὶ βασίζεται στην amor fati, την ἀγάπη γιὰ τὴ μοίρα σου. Ἡ δουλειὰ ποὺ ἔχω κάνει ἀνθρώπους ποὺ ἔρχονται ἀντιμέτωποι μὲ τὸ θάνατο μ’ ἔχει διδάξει ὅτι τὸ ἄγχος θανάτου εἶναι εὐθέως ἀνάλογο μὲ τὸ ποσὸ τῆς «ἀβίωτης ζωῆς » κάθε ἀνθρώπου. Ἐκεῖνοι ποὺ νιώθουν ὅτι ἔχουν ζήσει πλούσια τη ζωή τους, ὅτι ἔχουν ἐκπληρώσει τις δυνατότητές τους καὶ τὸν προορισμό τους, βιώνουν λιγότερο πανικό μπροστὰ στὸ θάνατο. Οἱ ψυχοθεραπευτες ἔχουν να μάθουν πολλὰ ἀπὸ τὸν Νίκο Καζαντζάκη, τον συγγραφέα τόσων δοξαστικῶν γιὰ τὴ ζωὴ ἔργων, ὅπως ὁ Ζορμπὰς καὶ Ὁ Χριστός ξανασταυρώνεται. Ὁ Καζαντζάκης ἦταν, ὅπως ὁ Νίτσε, ένας ἀντι-θρησκευτικός θρησκευόμενος καὶ ὁ τάφος του (ὁ ὁποῖος βρίσκεται ἀκριβῶς ἔξω ἀπὸ τὰ τείχη του Ἡρακλείου στὴν Κρήτη ἐπειδὴ ἀφορίστηκε από την Ἐκκλησία) φέρει τὴν ἐπιγραφὴ «Δὲν ἐλπίζω τίποτα, δεν φοβᾶμαι τίποτα, εἶμαι λεύτερος». Μ’ ἀρέσει πολὺ ἡ φράση του στὴν  ̓Αναφορὰ στὸν Γκρέκο: «Νὰ μὴν ἀφήσω στὸ Χάρο τίποτα να μοῦ πάρει – μονάχα λίγα κόκαλα ». Εἶναι ἕνας καλός ὁδηγὸς γιὰ τὴ ζωή μας – καὶ γιὰ τὸ ἔργο μας στὴν ψυχοθεραπεία» (Irvin Yalom, 2003, Θρησκεία και Ψυχιατρική», σσ. 41-45).