ΣΕΙΡΑ ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ: 155. Ταξίδι στη Μογγολία, ακολουθώντας τα νωπά βήματα του παλαιολιθικού κυνηγού με ιχνηλάτες δυο σαμάνους

του Δρ Δημητρίου Κουτάντου, εκπαιδευτικού

Το βασίλειο του μύθου, από το οποίο σύμφωνα με την πρωτόγονη πίστη προέρχεται ολόκληρη η φαντασμαγορία του κόσμου και το βασίλειο της σαμανιστικής έκστασης είναι ένα και το αυτό. Ουσιαστικά, ο σαμάνος πιστεύει στη δύναμη και την τέχνη του εξαιτίας της πραγματικότητας της έκστασης και της βαθιάς εντύπωσης που αφήνουν στο νου οι δικές του εμπειρίες. Η εμπειρία του είναι αληθινή, έστω και αν για μια επίδειξη πρέπει πιθανώς να δώσει μια απατηλή παράσταση, μιμούμενος για τους κυνηγούς κάποια από τα θαύματα που του έδειξαν τα πνεύματα στο μαγικό βασίλειο πέρα από το πέπλο. Τούτη η σχέση των εσωτερικών εμπειριών του σαμάνου με το μύθο αποτελεί ύψιστης σημασίας θέμα και πρόβλημα του αντικειμένου μας. Αν ο σαμάνος υπήρξε φύλακας της μυθολογικής λαϊκής παράδοσης της ανθρωπότητας για μια περίοδο πεντακοσίων ή εξακοσίων χιλιετιών, όταν κύρια πηγή επιβίωσης ήταν το κυνήγι, τότε θα πρέπει να υποθέσουμε ότι ο εσωτερικός κόσμος του σαμάνου έπαιξε σημαντικό ρόλο στη δημιουργία της πνευματικής μας κληρονομιάς, η οποία προέρχεται ίσως από την περίοδο του παλαιολιθικού κυνηγιού. Θα πρέπει, λοιπόν, να εξετάσουμε ποια είναι τα οράματα του σαμανιστικού κόσμου» (Joseph Campbell, Οι μάσκες του θεού, Πρωτόγονη Μυθολογία, 1996, σελ. 43).

«… το ανθρώπινο νευρικό σύστημα ήταν ο κυβερνήτης, οδηγός και ελεγκτής ενός νομαδικού κυνηγού, που καραδοκούσε για την τροφή του και προστάτευε τον εαυτό του και την οικογένειά του σε ένα πολύ επικίνδυνο κόσμο ζώων, για τα πρώτα 600.000 χρόνια της ανάπτυξής του. Αντίθετα, τους σχετικά ασφαλείς και λογικούς αγρότες, εμπόρους, καθηγητές και τα παιδιά τους τους υπηρέτησε μόλις για 8.000 χρόνια» (Joseph Campbell, Οι μάσκες του θεού, Πρωτόγονη Μυθολογία, 1995, σσ. 62).

«Οι άνθρωποι λένε ότι εκείνο που όλοι ψάχνουμε, είναι ένα νόημα στη ζωή. Δε νομίζω ότι αυτό ψάχνουμε. Νομίζω ότι εκείνο που αναζητάμε είναι μια εμπειρία του ότι είμαστε ζωντανοί, έτσι ώστε οι εμπειρίες της ζωής μας, σε καθαρά σωματικό επίπεδο, να απηχούν την πλέον εσωτερική μας οντότητα και πραγματικότητα, έτσι ώστε να νιώθουμε πραγματικά την έκσταση του ότι είμαστε ζωντανοί» (Joseph Campbell, Η δύναμη του μύθου, 1998, σελ. 27).

«Όταν έθεσα στον pande Tulo Kancha [σαμάνος θεραπευτής] το ερώτημα «Τι Νιώθεις στην καρδιά, στο μυαλό και στο σώμα σου στη διάρκεια του kamnu (trance) [μετάβαση];» απάντησε, «Τι νιώθεις εσύ όταν κοιτάς της πανσέληνο;» (Riboli Diana, Tunsuriban, Ανθρωπολογική μελέτη του σαμανισμού των Chepang του Νοτίου και Κεντρικού Νεπάλ, 2000, σελ. 410).

Οι άνθρωποι Dukha ή Tsaatan, «αυτοί που έχουν τους τάρανδους»

Περισσότερα από εβδομήντα εκατομμύρια ζώα, κατσίκες, πρόβατα, αγελάδες, άλογα, τάρανδοι, καμήλες τρώνε το άγριο χορτάρι της Μογγολίας. Και όμως για ένα μήνα που ταξίδευα δεν άκουσα ούτε μια φορά ένα ζώο να βελάξει, να χλιμιντρίσει, να μουγκανίσει.

Είναι ευχαριστημένα. Τρώνε ελεύθερα, όποτε θέλουν και όσο θέλουν. Μετακινούνται ελεύθερα χωρίς φράχτες ή άλλους περιορισμούς κάποια χιλιόμετρα γύρω από τη γιούρτα που είναι το κέντρο τους, είναι νομάδες. Νομάδες είναι και οι άνθρωποι που ζουν δίπλα τους, κάτω από το μικρό θόλο της παραδοσιακής γιούρτας (yurt) και τον μεγάλο έναστρο θόλο. Μόνο τον άνεμο ακούς λίγο στην έρημο ή στις απέραντες ανοιχτές εκτάσεις. Οι Μογγόλοι είναι νομάδες. Έχουν τα αστέρια μέσα τους, το κρύο, τον αέρα, θετικοί, πρόσχαροι, φιλικοί, ισορροπημένοι, ζωντανοί, ανθρώπινοι, χαρούμενοι, φιλόξενοι, βαθιά εκφραστικοί, αγέρωχοι. Οι σκληρές συνθήκες διαβίωσης δεν αφήνουν περιθώρια για πονηριά, σαρκασμό, εγωισμό, το χειμώνα μόνο με αλήθεια επιβιώνεις σε θερμοκρασίες -30^ο  κατά τόπους -60^ο Κελσίου. Η ατμόσφαιρα είναι καθαρή. Ένα bairla/ευχαριστώ τους αρκεί και ένα καρδιακό χαμόγελο. Για ένα μήνα με τον αγαπητό φίλο και οδηγό Tulgaa Bayartulga, διασχίσαμε περισσότερα από επτά χιλιάδες χιλιόμετρα, δυο χιλιάδες σε χωματόδρομους, στην έρημο Gobi στην σκιά των Ιμαλαίων, στη Βόρεια και στην Κεντρική Μογγολία. Κάθε στιγμή στο ταξίδι είναι έντονη, κάθε στιγμή είναι ταξίδι, κάθε θνητή στιγμή είναι αιώνια. Κάθε ταξίδι είναι ένας θάνατος και μια γέννηση. Πεθαίνει η συνήθεια γεννιέται κάτι νέο. Το 2024 η Μογγολία βρίσκεται στην πρώτη θέση των ταξιδιωτικών προορισμών παγκοσμίως για τους ταξιδιωτικούς οδηγούς Lonely planet.

Αγέρωχοι, «πέρα από τους ανέμους στα βουνά Αλτάι της Κεντρικής Ασίας, που ο ήλιος πάντα λάμπει, ζει μια φυλή θεραπευτών. Ούτε ασθένειες ούτε το απαίσιον γήρας προσβάλλουν την ιερά ταύτην γενεάν, χωρίς δε πόνον και μακράν των μαχών ζουν», γράφει ο Πίνδαρος για την Υπερβορεία (Hyperborea).  Οι άνθρωποι Τσάαταν (Dukha ή Tsaatan people) είναι ίσως οι τελευταίοι νομάδες κτηνοτρόφοι ταράνδων. Ακολουθούν τους τάρανδους χιλιάδες χρόνια, από την προϊστορία, για αυτούς οι τάρανδοι είναι το κυρίως πνευματικό ζώο (main spiritual animal) χαραγμένο στα Πετρογλυφικά Khavtsgait 10.000 ετών και στους Μεγάλιθους Khövsgöl της χάλκινης εποχής 3.500 ετών (deer stones) που επισκέφτηκα, βλ. παρακάτω τα βίντεο οι Άνθρωποι Dukha/Tsaatan People και Σαμάνοι και Σαμανισμός και άλλες διασωθείσες προϊστορικές παραδόσεις. Οι ημι-εξημερωμένοι τάρανδοι διασχίζουν τα βουνά και δίπλα τους οι Τσάαταν, καλοκαίρι και χειμώνα, ακόμη και σε θερμοκρασίες -60^ο Κελσίου, γιατί απλά οι τάρανδοι μπορούν να ζήσουν μόνο μέσα στο δικό τους δάσος, το δικό τους οικοσύστημα. Οι νομάδες Τσάαταν μένουν σε σκηνές τις οποίες εύκολα μεταφέρουν στον επόμενο βοσκότοπο, «ο τάρανδος είναι σκληρό ζώο», μου λέει ο φίλος μου Ναρανχού, γεννημένος σε μια σκηνή πάνω στα βουνά ποτέ δεν πήγε στο σχολείο, ενώ τα τέσσερα παιδιά του υποχρεωτικά φοιτούν στο εκπαιδευτικό σύστημα, όμως ο γιος του όταν τον ρωτώ μου λέει με μάτια που λάμπουν, «θέλω να πάω στα βουνά», «γιατί»; «μου αρέσουν οι τάρανδοι». Οι Dukha πιστεύουν ότι τα πνεύματα των προγόνων τους ζουν στο δάσος ως ζώα που δίνουν καθοδήγηση στους ζωντανούς, ασκούν τον σαμανισμό που βασίζεται στη λατρεία της φύσης.

MONGOLIA – ΜΟΓΓΟΛΙΑ: Οι Άνθρωποι Dukha ή Tsaatan People, «αυτοί που έχουν τους τάρανδους», βίντεο διάρκειας 43′ λεπτών: «η πλάτη του τάρανδου είναι σαν το κύμα», 2 ημέρες μια σκληρή διαδρομή στην τάιγκα με ένα παλιό ρωσικό τετρακίνητο Uaz-452, ο Τσάαταν-Ναρανχού και η οικογένεια του εκτροφείς εξημερωμένων ταράνδων σε θερμοκρασίες ακόμη και -60 βαθμούς κελσίου στα βουνά, προσφορά ένα τσάι για τη φύση, Tsagaan Νuur η λευκή λίμνη, στα παγωμένα βουνά-σύνορα Μογγολίας-Ρωσίας ο νομάδας Τσάαταν-Ναρανχού εργάζεται για την οικογένειά του και όλη των ανθρωπότητα και μας λέει: «είναι εφικτή η ζωή μέσα στη φύση με φιλικό τρόπο»

Ο Ναρανχού είναι ένας μεγάλος άνθρωπος, όχι όπως αυτοί που προβάλλονται καθημερινά στις οθόνες μας. Στο δεξί του αυτί φοράει ακουστικό μετά από χτύπημα κατά την εξημέρωση άγριων αλόγων και ταράνδων. Μου λέει, πως σώζει τα ζώα και μαζί τους την κληρονομιά πολλών γενεών, πολλών χιλιετιών και έχει δίκιο. Ο Ναρανχού μένει στα παγωμένα βουνά, όχι μόνο γιατί γεννήθηκε εκεί, δεν εργάζεται μόνο για να ζήσει την οικογένειά του, εργάζεται μαζί με τους «πνευματικούς ιπτάμενους τάρανδούς του» (spiritual flying reindeers) για όλους εμάς, για ολόκληρη την ανθρωπότητα. Έφτασα την μέρα της άφιξης των ταράνδων πριν φύγουν για έξι μήνες για το χειμώνα, «ο ξένος θα μας φέρει τύχη», μου λένε.

Σαμανισμός, μαντική των οστών και άλλες οικουμενικές προϊστορικές υπερβατικές μυθολογικές παραδόσεις

Ο σαμανισμός, η μαντική των οστών, η ωμοπλατοσκοπία, η πυρομαντεία και άλλες προϊστορικές, οικουμενικές, υπερβατικές, μυθολογικές παραδόσεις είναι ζωντανές στη Μογγολία! Είναι εκπληκτική η επαφή με τα φρέσκα ίχνη του παλαιολιθικού κυνηγού με ιχνηλάτες δυο σαμάνους! Γιατί αν το Εθνικό Μουσείο Μογγολίας στο Ουλάν Μπατόρ, οι λαξευμένοι σαμάνοι και οι λαξευμένοι ιπτάμενοι τάρανδοι κύρια πνευματικά ζώα της Μογγολίας (main spiritual animals-reindeers) χαραγμένοι πάνω στα Πετρογλυφικά Khavtsgait 10.000 ετών και στους Μεγάλιθους Khövsgöl της χάλκινης εποχής 3.500 ετών (deer stones) είναι απολιθώματα του παρελθόντος – ο σαμάνος Garchaam και ο δάσκαλος-σαμάνος Chuluunbaatar (Chuka), η πυρομαντεία, οι προσφορές στο δέντρο μητέρα που συνάντησα – αποτελούν τις ζωντανές παραδόσεις του παλαιολιθικού κυνηγού, ιχνηλάτες οι δυο σαμάνοι. «Αν ο σαμάνος υπήρξε φύλακας της μυθολογικής λαϊκής παράδοσης της ανθρωπότητας για μια περίοδο πεντακοσίων ή εξακοσίων χιλιετιών, όταν κύρια πηγή επιβίωσης ήταν το κυνήγι, τότε θα πρέπει να υποθέσουμε ότι ο εσωτερικός κόσμος του σαμάνου έπαιξε σημαντικό ρόλο στη δημιουργία της πνευματικής μας κληρονομιάς, η οποία προέρχεται ίσως από την περίοδο του παλαιολιθικού κυνηγιού. Θα πρέπει, λοιπόν, να εξετάσουμε ποια είναι τα οράματα του σαμανιστικού κόσμου» (Joseph Campbell, Οι μάσκες του θεού, Πρωτόγονη Μυθολογία, 1996, σελ. 43). Στην πολύωρη τελετή με το σαμάνο Garchaam σε κατάσταση μετάβασης (transcend)  κάθε μετέχων πλησιάζει και ζητά τη συμβουλή του, έρχεται και η δική μου σειρά, οι λέξεις είναι κοινές αλλά η φωνή του φτάνει από πολύ μακριά, τα έγκατα της γης, το υπερπέραν-εκεί που βρίσκεται, όσο και αν προσπαθώ με την ακοή μου να φτάσω στην πηγή αυτής της φωνής όσο και αν προσπαθώ δεν τα καταφέρνω να την εντοπίσω, θα μείνει όμως για πάντα μέσα μου. «Θέλεις να σου στείλω ένα όνειρο»; «Θέλω», του απαντώ. Τρεις μέρες μετά βλέπω τρεις φορές το ίδιο ασυνήθιστο όνειρο. Μια επίπεδη γη, γκρι και άδεια, με μια στρογγυλή γκρι πέτρα με ελαφριά εσοχή, σαν βωμός. «Το στόμα του ουρανού», μου λέει. Στη μογγολική παράδοση οι γονείς δίνουν στα παιδιά τους πάντα ένα ασημένιο κύπελο που κοιτάζει τον ουρανό για να τρώνε σε όλη τους τη ζωή, ένα θυσιαστήριο, ένα δοχείο για τροφή. Πεντακόσια χιλιόμετρα πιο μακριά επισκεφτήκαμε το σαμάνο Chuluunbaatar (Chuka), είναι ο δάσκαλος-σαμάνος του Garchaam. Τον είδαμε να εφαρμόζει σε πολλούς επισκέπτες διάφορες θεραπείες και τεχνικές, μασάζ με αλοιφές για πονεμένα μέλη, φρέσκα κόπρανα από κουνέλι και άλογο σε γόνατα ηλικιωμένης που πονάει, κατάποση εντόμου από κόπρανα αλόγου για αιμορροΐδες, το άπλωμα των μπακιριών για την εύρεση της χαμένης καμήλας στην έρημο, η ανάγνωση του μέλλοντος για άλλους. Όλα αυτά στο βίντεο που ακολουθεί μαζί με άλλες ζωντανές προϊστορικές παραδόσεις όπως είναι η ωμοπλατοσκοπία, η πυρομαντεία, η επίσκεψη στο δέντρο μητέρα.

MONGOLIA – ΜΟΓΓΟΛΙΑ: Σαμάνοι και Σαμανισμός, πυρομαντεία, προϊστορικές διασωθείσες παραδόσεις, βίντεο διάρκειας 42′ λεπτών: σαμάνοι και κύρια πνευματικά ζώα/ main spiritual animals στα πετρογλυφικά Khavtsgait 10.000 ετών και στους Μεγάλιθους Khövsgöl 3.500 ετών (deer stones), ο σαμάνος Garchaam, ο δάσκαλος/σαμάνος Chuluunbaatar (Chuka), το δέντρο μητέρα, πυρομαντεία κ.ά.

Το “οστό της μαντικής” (oracle bone) είναι ένα συγκεκριμένο οστό από την ωμοπλάτη των ζώων, κατσικιών, προβάτων κτλ. που στο παρελθόν χρησιμοποιήθηκε εκτεταμένα για την τέχνη της μαντικής σε πολλές ηπείρους. Για παράδειγμα δίπλα στη Μογγολία στην αρχαία Κίνα, από την περίοδο της δυναστείας των Σανγκ, 16ο -11ο αιώνα π.Χ., έχουν βρεθεί χιλιάδες οστά μαντικής με 150.000 επιγραφές. Οι μάντεις χάραζαν πάνω στα οστά τα ερωτήματα που απεύθυναν προς τις υπερβατικές δυνάμεις σχετικά με τον καιρό, τη φύτευση των καλλιεργειών, την τύχη των μελών της οικογένειας, τις στρατιωτικές ενέργειες κτλ. Τα οστά τοποθετούνταν στη φωτιά/πυρομαντεία μέχρι να ραγίσουν ώστε οι μάντεις από το μοτίβο των ρωγμών να κάνουν την πρόγνωση. Η φωτιά και η τελετή της φωτιάς – π.χ. στο παρακάτω βίντεο απεικονίζεται η τελετή της φωτιάς στα πετρογλυφικά Khavtsgait 10.000 ετών – ήταν αναπόσπαστο μέρος της ζωής των πρώτων κυνηγών και ανθρώπων. Τα οστά, το τελευταίο μέρος του κυνηγιού που έτρωγαν γύρω από τη φωτιά, τους βοηθούσαν να εξευμενίσουν το μέλλον. Για τους αρχαίους Ζωροάστρες η φωτιά ήταν «το πιο άγιο πνεύμα» από το οποίο γεννήθηκε η ζωή. Η πυρομαντεία εμφανίστηκε στην Ανατολική Ασία και τη Βόρεια Αμερική, ενώ η πρακτική της «ωμοπλατοσκόπησης ή Scapulimancy/σκαπουλμανία ήταν ευρέως διαδεδομένη στην  Ευρώπη, τη Βόρεια και Νότια Αφρική, την Εγγύς Ανατολή.

MONGOLIA – ΜΟΓΓΟΛΙΑ: Έρημος Γκόμπι, Κεντρική και Βόρεια Μογγολία, βίντεο διάρκειας 42’ λεπτών: Έρημος Gobi Flaming Cliffs ή BainDzak ανακάλυψη αυγών δεινοσαύρων από τον Αμερικανό παλαιοντολόγο Roy Chapman Andrews που ενέπνευσε τον ρόλο του Ιντιάνα Τζόουνς, πετρογλυφικά Khavtsgait 10.000-3.000 ετών, στη σκιά των Ιμαλαίων η έρημος Γκόμπι και οι αμμόλοφοι Khongoryn Els πλάτος 6–12 χιλιόμετρα μήκος 100 χιλιόμετρα ύψος 80-300 μέτρων, φαράγγι Yolyn Am. Κεντρική-Βόρεια Μογγολία: γλυπτά στο βουδιστικό μοναστήρι Aglag Buteeliin Khiid, Darkham η σοβιετική πόλη μοντέλο, σύνορα Μογγολίας-Ρωσίας κοντά στη λίμνη Βαϊκάλη Sukhbaatar, το Ιερό Μητρικό Δέντρο της Μογγολίας, Μοναστήρι Amarbayasgalant, η πόλη των ορυχείων χαλκού Erdenet, ηφαίστειο Urantogoo, Karakorum η παλιά πρωτεύουσα και μοναστήρι Erdene Zuu στην κοιλάδα Orkhon Valley, ιαματική πηγή Tsenher, από την πόλη Murun στη λίμνη Khuvsgul και στη συνέχεια στους Tsaatan people, Μονή Tövkhön ιδρύθηκε το 1648 από τον 14χρονο Zanabaza και καταρράχτης Red waterfall στην κοιλάδα Orkhon

Στη Μογγολία η αρχαιολογική έρευνα έχει κάνει ραδιοχρονολόγηση οστών της μαντικής και τα οστά χρονολογήθηκαν από το 3.332 π.Χ., καθιστώντας  τον Μογγολικό λαό έναν από τους πρώτους χρήστες της πυρομαντικής ωμοπλατοσκοπίας, και συνεχίζεται μέχρι και σήμερα όπως είχα την τύχη να παρακολουθήσω από ένα νομάδα βοσκό στη γιούρτα του (βλ. το παραπάνω βίντεο). Και στην Ελλάδα, ακόμη και σήμερα στην ορεινή Κρήτη που μεγάλωσα, οι κτηνοτρόφοι διασώζουν αυτήν την παράδοση. Ο πατέρας μου, ο παππούς μου, διάβαζαν τα σημάδια, με τη σειρά μου «διάβασα» την ωμοπλάτη/σπάλα/κουτάλα στους Μογγόλους και αυτοί για μένα. Με την «ωμοπλατοσκοπία» έχουν ασχοληθεί λαογράφοι όπως ο Νικόλαος Πολίτης και ο Γεώργιος Μέγας, καθώς και πολύ νωρίτερα ο Βυζαντινός λόγιος Μιχαήλ Ψελλός. Αυτοί που ξέρουν να διαβάζουν τα σημάδια μπορούν να προβλέψουν την πορεία του νοικοκύρη στον οποίο ανήκει το ζώο, την οικονομία του σπιτιού, την υγεία των μελών της οικογένειας κ.ά. Πιθανά κοιλώματα και σκιές στη σπάλα ίσως να προμηνύουν κάτι κακό, η καθαρή φωτεινή σπάλα μπορεί να προμηνύει επιστροφή ξενιτεμένου, ευτυχία, χαρές, γάμο, εγκυμοσύνη, πλούτο, καλή σοδειά, ευημερία. Στην ταινία του Μιχάλη Κακογιάννη, Ζορμπάς (1964), ο Άντονι Κουίν μετά την καταστροφή του ορυχείου και πριν την τελική σκηνή του χορού, αποσπά από το ψημένο αρνί την ωμοπλάτη και διαβάζει το μέλλον των πρωταγωνιστών που θα τραβήξουν διαφορετικούς δρόμους.

Από τον Εγκόσμιο Άνθρωπο (Homo Sapiens) στον Άνθρωπο Ηθοποιό (Homo ludens)

Συνεχίζοντας τη μελέτη για τις μυθολογικές παραδόσεις με σύγχρονους όρους ο Λακάν αντιπαραθέτει την ψυχαναλυτική θεραπεία όπου ο ασθενής κατασκευάζει έναν ατομικό μύθο με τη βοήθεια των στοιχείων του παρελθόντος, με τη σαμανική θεραπεία όπου ο άνθρωπος δέχεται ένα κοινωνικό μύθο (Ζακ Λακάν, Ο ατομικός μύθος του νευρωτικού, 2007). Αντίστοιχα ο Λέβι-Στρως παρατηρεί ότι ο ψυχαναλυτής ακούει ενώ ο σαμάνος μιλάει, ο σαμάνος παρέχει στον ασθενή μια δραματουργική γλώσσα μέσα από την οποία μπορούν να εκφραστούν άμεσα μη εκφρασμένες χαοτικές ψυχικές καταστάσεις (Claude Levi-Strauss, Δομική Ανθρωπολογία, 1967). Στις ιερές τελετουργίες του αρχαϊκού κόσμου και πολιτισμού υπάρχει έντονο το στοιχείο του παίζειν. Η τελετουργική πράξη αναπαριστά ένα κοσμικό συμβάν, ένα γεγονός μέσα στη διαδικασία της φύσης. Οι συμμετέχοντες στην τελετουργική πράξη συμμετέχουν στο ίδιο συμβάν που αναπαρίσταται.  Ο «άγριος» είναι ένας καλός ηθοποιός που μπορεί να απορροφηθεί εντελώς από το ρόλο του. Όπως το παιδί και ένας καλός θεατής μπορεί να τρομοκρατηθεί από το βρυχηθμό κάποιου παρόλο που ξέρει ότι δεν είναι λιοντάρι. Αντίθετα η απουσία του πνεύματος του παιχνιδιού καθιστά τον πολιτισμό αδύνατο. Στη θέση του παλιού ρητού «τα πάντα ματαιότης», μπορούμε να δεχθούμε ότι «το παν είναι παιγνίδι» (Γιόχαν Χουϊζίνγκα: Homo Ludens, Ο άνθρωπος και το παιγνίδι, 1967). Αυτό τονίζει και ο ερευνητής των μύθων Joseph Campbell αναλύοντας πολλές μυθολογικές παραδόσεις από όλον τον κόσμο μας και μας καλεί να μεταβούμε με τη «μίμηση» από τον περιορισμένο θετικιστικό δαίμονα στη δραματική σφαίρα εκεί που βιώνει ο άνθρωπος τις αλήθειες του, να μεταβούμε από τον Εγκόσμιο Άνθρωπο (Homo Sapiens) στον Άνθρωπο Ηθοποιό (Homo ludens), τον άνθρωπο που παίζει, όπως ακριβώς κάνουν τα παιδιά με το μετουσιωμένο καθημερινό παιχνίδι τους.

«ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΗΣ ΜΑΣΚΑΣ. Το καλλιτεχνικό μάτι, όπως είπε ο Τόμας Μαν, ατενίζει τη ζωή υπό μυθολογικό πρίσμα με το μάτι του καλλιτέχνη, λοιπόν, πρέπει να προσεγγίσουμε και να εξετάσουμε για πρώτη φορά το μυθολογικό βασίλειο –τον κόσμο των θεών και των δαιμόνων, το πανηγύρι των προσωπείων τους και το περίεργο παιγνίδι του, στο οποίο η γιορτή του ζωντανού μύθου ακυρώνει όλους τους νόμους του χρόνου, επιτρέποντας στους νεκρούς να επανέλθουν στη ζωή, καθιστώντας το άλλοτε παρόν. Διότι πραγματικά στον πρωτόγονο κόσμο, όπου και πρέπει να αναζητήσουμε τα περισσότερα στοιχεία για την προέλευση της μυθολογίας, οι θεοί και οι δαίμονες δεν εκλαμβάνονται σαν ακλόνητες, θετικές πραγματικότητες. Ένας θεός -όπως μια μελωδία, ή η μορφή μιας παραδοσιακής μάσκας- μπορεί να βρίσκεται ταυτόχρονα σε δύο ή περισσότερα μέρη. Οπουδήποτε στρέφεται, βρίσκεται ο αντίκτυπος της παρουσίας του και ο ίδιος. Η πολλαπλότητα δεν του αφαιρεί τίποτε. Εκτός αυτού, στην πρωτόγονη γιορτή η μάσκα χαίρει σεβασμού και βιώνεται σαν αυθεντική εμφάνιση του μυθικού όντος που αντιπροσωπεύει –έστω και αν όλοι γνωρίζουν ότι άνθρωπος έφτιαξε τη μάσκα και άνθρωπος τη φορά. Επίσης, εκείνος που τη φοράει, κατά τη διάρκεια της τελετουργίας της οποίας η μάσκα αποτελεί μέρος, ταυτίζεται με το θεό. Δεν αντιπροσωπεύει απλά το θεό, είναι ο θεός. Το πραγματικό γεγονός ότι η εμφάνιση συντίθεται από α) μια μάσκα, β) την αναφορά της σε ένα μυθικό πλάσμα και γ) έναν άνθρωπο, εξαλείφεται από το νου και το δράμα επηρεάζει αβίαστα τα αισθήματα τόσο του θεατή όσο και του ηθοποιού. Υπήρξε, με άλλα λόγια, μια μετατόπιση της αντίληψης από τη λογική της φυσιολογικής εγκόσμιας σφαίρας, όπου τα πράγματα κατανοούνται ως διαφορετικά το ένα από το άλλο, σε μια θεατρική ή δραματική σφαίρα, όπου γίνονται αποδεχτά για αυτό που βιώνονται ότι είναι και η λογική που επικρατεί είναι της «μίμησης».

Σίγουρα όλοι γνωρίζουμε τη μέθοδο! Πρόκειται για έναν πρωταρχικό, αυθόρμητο μηχανισμό της παιδικής ηλικίας, ένα μαγικό μηχανισμό ο οποίος μπορεί να μεταμορφώσει στη στιγμή τον κόσμο από κοινοτοπία σε μαγεία. Η αναπόφευκτη παρουσία του στην παιδική ηλικία αποτελεί ένα από εκείνα τα παγκόσμια χαρακτηριστικά του ανθρώπου που μας ενώνουν σε μια οικογένεια. Συνεπώς, αποτελεί πρωταρχικό στοιχείο της μυθολογικής επιστήμης, η οποία ασχολείται ακριβώς με το φαινόμενο της αυθυποβαλλόμενης πίστης.

«Ένας καθηγητής», έγραφε ο Λέο Φρομπένιους σε μια πασίγνωστη μονογραφία για την ισχύ του δαιμονικού κόσμου της παιδικής ηλικίας, μελετά στο γραφείο του και στο δωμάτιο περιφέρεται το τετράχρονο κοριτσάκι του. Δεν έχει τι να κάνει και τον ενοχλεί. Της δίνει λοιπόν τρία καμένα σπίρτα λέγοντας “Πάρε να παίξεις!”. Εκείνη καθισμένη στο χαλάκι αρχίζει να παίζει με τα σπίρτα, το Χάνσελ, τη Γκρέτελ και τη μάγισσα. Περνάει αρκετή ώρα κατά την οποία ο καθηγητής συγκεντρώνεται ανενόχλητος στην εργασία του. Ξαφνικά το παιδί ουρλιάζει τρομαγμένο. Ο πατέρας τινάζεται πάνω· “Τι είναι; Τι συνέβη;” Το κοριτσάκι τον πλησιάζει τρέχοντας κατατρομαγμένο. “Μπαμπά, μπαμπά”, φωνάζει, «πάρε τη μάγισσα! Δεν μπορώ να πιάνω άλλο τη μάγισσα!” (σσ. 45-46). […]

«Το Παιγνίδι ανήκει σε Εκείνον στον οποίο ανήκει η Αιωνιότητα και η Αιωνιότητα σε Εκείνον στον οποίο ανήκει το Παιχνίδι… Κάποιοι ανεβαίνουν τα επτά πατώματα ενός οικοδομήματος και δεν μπορούν να κατέβουν. Μερικοί όμως αναρριχώνται και μετά επισκέπτονται κατά βούληση τα χαμηλότερα». Συνεπώς η ερώτηση περιορίζεται στο εξής: Πόσο ψηλά ή χαμηλά στη σκάλα μπορεί να φτάσει κανείς χωρίς να χάσει την αίσθηση του παιγνιδιού; Ο Καθηγητής Χουϊζίνγκα, στο προαναφερόμενο έργο του [Ο άνθρωπος και το παιχνίδι] , επισημαίνει ότι στα ιαπωνικά το ρήμα ασόμπου, που αναφέρεται στο παιγνίδι γενικά – αναψυχή, χαλάρωση, διασκέδαση, ταξιδάκι ή βολτίτσα, κατάχρηση, χαρτοπαιξία, απραξία ή ανεργία- σημαίνει επίσης φοίτηση σε πανεπιστήμιο ή εκπαίδευση με δάσκαλο, επίσης συμμετοχή σε ψευδομάχη και τέλος συμμετοχή στην αυστηρότατη εθιμοτυπία της τελετουργίας του τσαγιού. Συνεχίζει:

Το διαδεδομένο μυθολόγημα ότι τα πάντα είναι απλώς παιγνίδι, καλύπτει την ασυνήθιστη σοβαρότητα και βαθιά επισημότητα του ιαπωνικού ιδεώδους για τη ζωή. Όπως η ιπποσύνη του χριστιανικού μεσαίωνα έτσι και το ιαπωνικό μπουσίντο διαμορφώθηκε σχεδόν ολοκληρωτικά στη σφαίρα του παιγνιδιού και αναπαρίσταται με μορφές παιγνιδιού. Αυτή την αντίληψη εξακολουθεί να τη διατηρεί η γλώσσα στην ασομπάσε-κοτόμπα (κατά λέξη γλώσσα του παιγνιδιού) ή ευγενική ομιλία, στον τρόπο ομιλίας δηλαδή που χρησιμοποιείται σε συζητήσεις με ανθρώπους ανώτερης τάξης. Το γενικώς παραδεκτό είναι ότι οι ανώτερες τάξεις, σε ό,τι κάνουν, απλώς παίζουν. Η ευγενική διατύπωση π.χ. για το «φτάσατε στο Τόκιο», είναι κυριολεκτικά «παίζετε ότι φτάσατε στο Τόκιο», και για το «άκουσα πως ο πατέρας σας πέθανε, «άκουσα πως ο πατέρας σας παίζει ότι πέθανε.» Φαντάζονται, με άλλα λόγια, ότι το σεβάσμιο πρόσωπο ζει σε μια ανώτερη σφαίρα όπου τα μοναδικά κίνητρα για δράση είναι η ευχαρίστηση ή η συγκατάβαση.

Για αυτή την άκρως αριστοκρατική άποψη, οποιαδήποτε κατάσταση κατάληψης, είτε από τη ζωή είτε από τους θεούς, συμβολίζει σίγουρα μια έκπτωση ή πτώση του πνευματικού επιπέδου, έναν εκχυδαϊσμό του παιγνιδιού. Η ευγένεια του πνεύματος συνίσταται στη χάρη -ή ικανότητα- για παιγνίδι, είτε στον ουρανό είτε στη γη. Και υποθέτω ότι αυτό, αυτή η noblesse oblige που υπήρξε ανέκαθεν η ιδιότητα της αριστοκρατίας, ήταν ακριβώς η αρετή των Ελλήνων ποιητών, καλλιτεχνών και φιλοσόφων, για τους οποίους οι θεοί ήταν αληθινοί, όπως και η ποίηση είναι αληθινή. Μπορούμε επίσης να υποθέσουμε ότι πρόκειται για την πρωτόγονη (και πρέπουσα) μυθολογική άποψη σε αντίθεση με την περισσότερο ανιαρή θετικιστική, η οποία αντιπροσωπεύεται είτε από αυστηρά τυπικές θρησκευτικές εμπειρίες, για τις οποίες η επίδραση ενός δαίμονα που εξυψώνεται στο πεδίο της συνείδησης, από τον τόπο γέννησής του στο επίπεδο των συναισθημάτων θεωρείται ως αντικειμενικά αληθινή, είτε από την επιστήμη και την πολιτική οικονομία, για τις οποίες αντικειμενικώς πραγματικά είναι μόνο γεγονότα μετρήσιμα. Διότι, εάν αληθεύει ότι, όπως έλεγε ο Έλληνας φιλόσοφος Αντισθένης (γεννήθηκε περίπου το 444 π.Χ.), «ο Θεός δε μοιάζει με τίποτα, άρα κανείς δεν μπορεί να τον κατανοήσει μέσω μιας εικόνας», ή όπως διαβάζουμε στην ινδική Ουπανισάντ «Είναι ασφαλώς κάτι διαφορετικό από το γνωστό και κυρίως πέρα από το άγνωστο!» τότε πρέπει να δεχθούμε πως βασική αρχή της φυσικής ιστορίας των θεών και ηρώων, ότι κάθε φορά που ένας μύθος εκλαμβάνεται κυριολεκτικά, η έννοια του διαστρεβλώνεται. Επίσης, ότι κάθε φορά που απορρίπτεται σαν απλή ιερατική απάτη ή δείγμα κατώτερης νοημοσύνης, η αλήθεια διαφεύγει.

Για ποια έννοια ψάχνουμε λοιπόν, εάν δε βρίσκεται ούτε εδώ ούτε εκεί; Ο Καντ (Kant), στο έργο του Προλεγόμενα σε κάθε Μελλοντικό Σύστημα Μεταφυσικής, δηλώνει πολύ προσεκτικά πως κάθε σκέψη μας για τα απώτατα μόνον αναλογική μπορεί να είναι. «Η κατάλληλη έκφραση για τον πεπερασμένο τρόπο αντίληψής μας», δηλώνει, «είναι ότι φανταζόμαστε πως την οντότητα και τον εσωτερικό χαρακτήρα του κόσμου σαν να προήλθαν από έναν υπέρτατο νου».

Ένα τόσο ανώτερο παιγνίδι όπως το «σαν να» ελευθερώνει το νου και το πνεύμα μας αφενός από την έπαρση της θεολογίας, που προσποιείται ότι γνωρίζει τους νόμους από της Θεού, και αφετέρου από τα δεσμά της λογικής, της οποίας οι νόμοι δεν ισχύουν πέρα από τον ορίζοντα της ανθρώπινης εμπειρίας.

Πρόθυμα δέχομαι τα λόγια του Καντ, διότι αντιπροσωπεύουν την άποψη ενός αξιόλογου μεταφυσικού. Και εφαρμόζοντάς τα στα πλαίσια των εορταστικών παιγνιδιών των στάσεων που μόλις ανασκοπήσαμε από τη μάσκα ως την καθαγιασμένη όστια και το είδωλο του ναού, το μετουσιωμένο πιστό και τον μετουσιωμένο κόσμο- διαπιστώνω, ή έτσι πιστεύω, πως μέσω της αλχημείας ενός «σαν να» λειτουργεί κάποια αρχή αποδέσμευσης και πως μέσω αυτής μετουσιώνεται η επίδραση που έχει στην ψυχή κάθε επονομαζόμενη «πραγματικότητα». Συνεπώς, η κατάσταση του παιγνιδιού και οι εκστατικές καταλήψεις που προέρχονται μερικές φορές από αυτήν, αντιπροσωπεύουν ένα βήμα προσέγγισης μάλλον παρά απομάκρυνσης από την αναπόφευκτη αλήθεια και το πρώτο βήμα για τη βαθύτερη συμμετοχή που παρέχει η γιορτή σε αυτή τη γενική θέληση για ζωή, η οποία στη μεταφυσική της άποψη προηγείται και είναι δημιουργός όλων των νόμων της ζωής, είναι η πίστη -η συγκατάθεση σε μια πίστη που δεν είναι ακριβώς πίστη.

Το συμπαγές βάρος του κόσμου -και της ζωής στη γη αλλά και του θανάτου, του παράδεισου και της κόλασης- εξαλείφεται και το πνεύμα ελευθερώνεται, όχι από κάτι, διότι δεν υπάρχει τίποτε από το οποίο να ελευθερωθεί εκτός από ένα μύθο στον οποίο πίστευε τυφλά, αλλά για κάτι, κάτι δροσερό και καινούργιο, μια αυθόρμητη πράξη.

Πρόκειται, δηλαδή, από τη θέση του εγκόσμιου ανθρώπου (Homo sapiens) να εισέλθουμε στη σφαίρα της γιορτής, συναινώντας στο παιγνίδι της πίστης, όπου επικρατούν η διασκέδαση, η χαρά και η έκσταση. Συνεπεία αυτού, οι νόμοι της ζωής στο χωρόχρονο -οικονομικοί, πολιτικοί, ακόμη και ηθικοί θα εξαλειφθούν. Και από εκεί, επαναδημιουργημένοι από αυτή την επιστροφή στον παράδεισο πριν από την Πτώση, πριν από τη γνώση του καλού και του κακού, του σωστού και του λάθους, του αληθινού και του ψεύτικου, της πίστης και της απιστίας, θα πρέπει να επαναφέρουμε την άποψη και το πνεύμα του ανθρώπου ηθοποιού (Homo ludens) στη ζωή, όπως ακριβώς στο παιγνίδι των παιδιών, όπου, απτόητη από τις τετριμμένες πραγματικότητες των πενιχρών δυνατοτήτων της ζωής, για την απόλαυση και μόνο του παιγνιδιού, η αυθόρμητη ώθηση του πνεύματος να ταυτιστεί με κάτι άλλο πέρα από το ίδιο, μετουσιώνει τον κόσμο -στον οποίο ουσιαστικά, τα πράγματα δεν είναι ακριβώς τόσο πραγματικά ή μόνιμα, τρομερά, σημαντικά ή λογικά όσο φαίνονται» (Joseph Campbell, Οι μάσκες του θεού, Πρωτόγονη Μυθολογία, 1995, σσ. 52-55). Στο βίντεο που ακολουθεί, χοροί και τραγούδια της Μογγολίας.

MONGOLIA – ΜΟΓΓΟΛΙΑ: Χοροί και τραγούδια της Μογγολίας στο Πολιτισμικό Κέντρο Tumen Ekh Ulaanbaatar, βίντεο διάρκειας 41′ λεπτών: εισαγωγή, μουσική για το άλογο το ζώο που πέθανε μεταμορφώνεται σε μουσικό όργανο, τραγούδια του λαιμού/ Tuvan throat singing (τραγούδι της Τούβα), χορός των μοναχών πολεμικές τέχνες των μοναχών στα μοναστήρια για προστασία συγκαλυμμένες ως χοροί, χορός για τις ικανότητες του σώματος, τραγούδια για τα πνεύματα της φύσης, ο χορός του σαμάνου, το σύντομο τραγούδι για το γάμο και τη φύση, γρήγοροι ρυθμοί, αποχώρηση

Μογγολία το καλύτερο βιώσιμο οικολογικό μοντέλο δεν χρειάζεσαι τίποτα, μόνο μια γιούρτα. Ηφαίστειο khorgo Uul, ένα ηφαίστειο 10000 ετών. Οι αγελάδες πίνουν την λίμνη Ugii. Ένας βράχος, ένα δέντρο, ένα βουνό που μένουν ακίνητα είναι το καλύτερο μάθημα για το θάνατο. Νύχτωσε στην έρημο Γκόμπι, όλος ο ουρανός ένας θόλος με δισεκατομμύρια αστέρια που λάμπουν σε ένα ορίζοντα 360 μοιρών. Χίλιες βακτηριανές καμήλες απέμειναν. Στο βίντεο που ακολουθεί, ο ουρανός γιορτάζει, από τα αυγά των δεινόσαυρων στον πρώτο θιβετιανό πνευματικό ηγέτη και γλύπτη Zanabazar, στα βουδιστικά μοναστήρια και στους εθνικούς δρυμούς της Μογγολίας.

MONGOLIA – ΜΟΓΓΟΛΙΑ: Πρωτεύουσα Ουλάν Μπατόρ – Ulaanbaatar, βίντεο διάρκειας 28’ λεπτών: Βουδιστικό μοναστήρι Gandantegchinlen ή Gandan Kniid, Μουσείο Δεινοσαύρων, Εθνικό Μουσείο Μογγολίας, Ναός Choijin Lama, Χειμερινό Παλάτι του Μπογκντ Χαν και τα γλυπτά του Ondor Gegeen Zanabazar πρώτος Bogd Gegeen η υπέρτατη πνευματική εξουσία της γενεαλογίας Gelugpa (Κίτρινο Καπέλο) του Θιβετιανού Βουδισμού στη Μογγολία, το μνημείο Zaisan τιμά τους συμμάχους Μογγόλους και Σοβιετικούς στρατιώτες που σκοτώθηκαν στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, μογγολική κουζίνα, το στήσιμο της γιούρτας (yurt), Εθνικό Πάρκο Khogno Tarna στην ημι-έρημο Gobi, Εθνικό Πάρκο Khustain, Εθνικό Πάρκο Gorkhi-Tereji

Το μηνιαίο πρόγραμμα του ταξιδιού μου αναλυτικά

Ένας μήνας οδικού ταξιδιού με τον φίλο μου Bayartulga Tulgaa, έξι-επτά χιλιάδες χιλιόμετρα οι δυο χιλιάδες σε χωματόδρομους, ο ορισμός της φιλοξενίας.

Το πλήρες πρόγραμμα του ταξιδιού μου

1. Στην πρωτεύουσα Ουλάν Μπατόρ επισκέψεις μοναστήρι Gandan, Migjid Janraisag Svm, Μουσείο Δεινοσαύρων, Κεντρική πλατεία και Τέμπλο Λάμα Choijin,  βράδυ στο πολιτισμικό κέντρο Tumen Ekh.

2. Παλάτι Bogd Khan & Μνημείο Zaisan, Μουσείο Καλών Τεχνών Zanabazar, στο σπίτι του Σαμάνου Garchaam.

3. Άγαλμα και Κόμπλεξ Great Chinggis Khan, Εθνικός Δρυμός Terelj, Κέντρο Διαλογισμού Ariyabal.

4. Πεζοπορία από το Τέμπλο Manzushir στο βουνό Bogd Khaan.

5. Εθνικός Δρυμός Khustai με τα άγρια άλογα.

6. Μοναστήρι Aglag και Νομαδικές Σκηνές/Γιούρτες.

7. Από την πόλη Darkhan στα σύνορα Μογγολίας-Ρωσίας, τοπικό μουσείο.

8. Μοναστήρι Amarbayasgalant.

9. Από την πόλη Erdenet στην επαρχία Bulgan, Ηφαίστειο Urantogoo

10. Από την πόλη Murun, συντεταγμένες 50 και 100, άφιξη στη λίμνη Khuvsgul στο χωριό Khatgal.

11. Γύρω από τη λίμνη Khuvsgul άφιξη στον οικισμό Jankhai.

12-13. Διαδρομή για τους Ανθρώπους Dukha ή Tsaatan «αυτούς που έχουν τους τάρανδους».

14. Μονοπάτι Renchinlkumbe.

15-16. Κοιλάδα Darkhad και πίσω στον οικισμό των Tsagaan Νuur.

17. Πίσω στην πόλη Murun.

18. Λευκή λίμνη και ηφαίστειο Khorgo.

19. Ιαματική πηγή Tsenher.

20. Μονή Tövkhön και καταρράχτης Red waterfall στην κοιλάδα Orkhon.

21. Μοναστήρι Erdene Zuu το παλαιότερο σωζόμενο βουδιστικό μοναστήρι στη Μογγολία στο πάνω μέροςς του Μνημείου Παγκόσμιας Κληρονομιάς Orkhon Valley και Μουσείο Kharkhorin, Karakorum η παλιά πρωτεύουσα της Μογγολικής Αυτοκρατορίας μεταξύ 1235 και 1260.

22. Εθνικό Πάρκο Khogno Tarna κοντά στην ημι-έρημο Gobi πίσω στο Ουλάν Μπατόρ.

23. Ikh gazariin chuluu και λευκή/White Stupa.

24. Κοιλάδα Yol και αμμόλοφοι Khongor στην έρημο Γκόμπι.

25. Φλεγόμενοι λόφοι/Flaming cliffs παλαιοντολογική περιοχή Bayanzag και πετρογλυφικά Khavtsgait. 26-29. Κοντά στο Ουλάν Μπατόρ Εθνικό Πάρκο Khustain, Εθνικό Πάρκο Gorkhi-Tereji