ΣΕΙΡΑ ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ: Έκθεση Φωτογραφίας για την Αφρική στο Ρέθυμνο με αποστολή ανθρωπιστικής βοήθειας σε ορφανοτροφείο για AIDS στην Ουγκάντα

Του Δρ. Δημητρίου Κουτάντου, εκπαιδευτικού

Μια εναλλακτική δράση απ’ αυτήν του δυτικού τεχνολογικού πολιτισμού στην ορθόδοξη εκδοχή του (Κουτάντος, 2011α), προτείνει η εθελοντική δράση έξω από τα «σύνορά» μας. Με τη στήριξη των εκπαιδευτικών φορέων σε διάστημα δύο μηνών διοργανώσαμε σε δύο χώρους στο Ρέθυμνο, Έκθεση Φωτογραφίας με θέμα: «Η Αφρική μας 11.000 χιλιόμετρα οδικώς». Στην Έκθεση παρουσιάστηκαν φωτογραφίες από ένα οδικό μου ταξίδι από την Κένυα, την Ουγκάντα, την Τανζανία, το Μαλάουι, τη Ζάμπια, τη Ζιμπάμπουε, τη Μποτσουάνα ως τη Νότια Αφρική. Oι 90 φωτογραφίες (σε σμίκρυνση) μαζί με κάποια βίντεο από την Αφρική παρουσιάζονται παρακάτω και αφορούσαν στην οικολογία, τους Αφρικανούς και τα παιδιά αυτών των χωρών.

Περισσότεροι από 2500 επισκέπτες συμμετείχαν εθελοντικά και στην ανοικοδόμηση ενός ορφανοτροφείου για παιδιά ορφανά από AIDS στην πόλη Kempala της Ουγκάντας. Στο τελευταίο μέρος της εργασίας, παρουσιάζονται το ηλεκτρονικό ημερολόγιο της επικοινωνίας μας και 26 φωτογραφίες που μας έστειλαν οι φίλοι μας από την Ουγκάντα λίγους μήνες αργότερα, με τις οικοδομικές και άλλες εργασίες που ολοκλήρωσαν με την ανθρωπιστική βοήθεια που στείλαμε, καλλιεργώντας σε μας ταυτόχρονα τις ανθρώπινες εκείνες αξίες που χρειαστήκαμε: συγκίνηση, φαντασία-οραματισμό, εν-συναίσθηση, αλληλεγγύη, εθελοντικό ακτιβισμό, πλάτεμα εαυτού μέσα από τον διαφορετικό άλλο.

Εισαγωγικά

Η έκθεση πραγματοποιήθηκε στο Ρέθυμνο σε δύο φάσεις: στο Σπίτι του Πολιτισμού από 5 έως 10 Ιουνίου 2010 και στο 14ο Δημοτικό Σχολείο από 1 Οκτωβρίου έως 26 Νοεμβρίου 2010. Η είσοδος ήταν ελεύθερη με εθελοντική συμμετοχή για την ανοικοδόμηση ορφανοτροφείου για παιδιά ορφανά από AIDS στην πόλη Kempala της Ουγκάντας, νέα ιστοσελίδα http://www.lovingheartshelpinghands.com, παλαιότερη ιστοσελίδα http://www.mindfulmarket.com, Εικόνα 2, ορφανοτροφείο το οποίο είχαμε επισκεφτεί το Δεκέμβριο του 2009. Η φωτογραφία και το βίντεο μπορούν να αποτελέσουν μέσα για την ψυχαγωγία, την ενημέρωση, την καλλιτεχνική δημιουργία αλλά και για την ανάληψη κοινωνικής δράσης (Μπαλάφας, 2005. Ριβέλλης, 1996-1997. Barthes, 1988, 2002. Benjamin, 1978. Freund, 1996. Sontag, 1993, 2003).

Η αφίσα, μαζί με ένα μικρό ενημερωτικό κείμενο διανεμήθηκε σε όλα τα σχολεία της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης του Νομού. Στο κείμενο-πρόσκληση αναφέραμε:  «Κατά τη διάρκεια της εκπαιδευτικής μου απόσπασης στη Βραζιλία, και κατά τη διάρκεια των θερινών διακοπών, επισκέφτηκα οδικώς εννέα αφρικανικές χώρες σε ένα χρονικό διάστημα δύο μηνών. Παραδόξως, σε όλο το μήκος της οδικής διαδρομής από την Κένυα ως την Νότια Αφρική, συνεχώς λαμβάναμε  το ίδιο μήνυμα: αρκετά διαφημίσαμε τη φτώχεια της Αφρικής… τόσο που αποσιωπήσαμε και συνεχίζουμε να αποσιωπούμε τον πλούτο της.

Η έκθεση φωτογραφίας απεικονίζει τρεις επάλληλους κύκλους της Αφρικής σήμερα, με 60 φωτογραφίες σε μέγεθος Α3 (30Χ40) και 28 φωτογραφίες σε μέγεθος Α4 (21Χ30). Ο πρώτος κύκλος που θέλουμε να μοιραστούμε μαζί σας είναι ο οικολογικός πλούτος αυτής της βαθιάς και πλούσιας ηπείρου, στο πανέμορφο κύκλο και ταξίδι της ζωής, ύδωρ – φυτά – φυτοφάγα – σαρκοφάγα – ύδωρ… Ο δεύτερος κύκλος της Αφρικής αφορά στον ανθρώπινο πλούτο και ο τρίτος στον πλούτο των παιδιών της Αφρικής…
Θελήσαμε με αυτόν τον τρόπο να παρουσιάσουμε λίγη από την οικολογική ζωντάνια και τη συγκίνηση που αυτή μας προκάλεσε, τους καλοσυνάτους και αγνούς ανθρώπους που συναντήσαμε, και τα θαυμάσια παιδιά με τα πανέμορφα πρόσωπα στους δρόμους και στα εκπαιδευτικά πλαίσια που επισκεφτήκαμε. Ένα κόκκινο χωμάτινο σπίτι, λίγο σπαρμένο καλαμπόκι με τα χέρια και μια οικογένεια να κάθεται στην αυλή κάτω από τον ήλιο ή κάτω από τη σκιά ήταν ταυτόχρονα τόσο λιτά αλλά και πανάκριβα. Τα πρόσωπα εξέπεμπαν μια απίστευτη γλυκύτητα και ακεραιότητα. Αυτή η αθωότητα, η αγνότητα, η απλότητα, η χαρά, η καλοσύνη και η αλληλεγγύη μας άγγιξαν την καρδιά, πως αλλιώς να το πούμε, αισθανθήκαμε ζεστασιά και ευεξία. Θελήσαμε, με κάποιον τρόπο, να ανταποκριθούμε σε αυτήν τη γενναιοδωρία, κάπως έτσι αποφασίσαμε να μοιραστούμε αυτόν τον πλούτο μαζί σας».

ΕΚΘΕΣΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΦΡΙΚΗ – ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΣΧΟΛΕΙΩΝ 2.500 ΜΑΘΗΤΩΝ

«Αρκετά διαφημίσαμε τη φτώχεια της Αφρικής… τόσο που αποσιωπήσαμε και συνεχίζουμε να αποσιωπούμε τον πλούτο της». Η Sontag (2003) αναλύοντας την παρουσίαση και τα υποδηλούμενα μηνύματα της φωτογραφίας από διαφορετικά μέρη του κόσμου αποκαλύπτει κρυμμένες πρακτικές και σηματοδοτήσεις. Η φωτογραφία ως κατασκευασμένη εικόνα, γίνεται σημείο αναφοράς στη μνήμη μας, συχνά, στην υπηρεσία του καταναλωτισμού και των εμπορικών αξιών. Γα παράδειγμα, για τις φωτογραφίες των θυμάτων βίαιων συγκρούσεων από το δυτικό τεχνολογικό κόσμο «…υπήρχε πάντοτε η ισχυρή απαγόρευση να μη δείχνεται το πρόσωπο γυμνό» (σελ. 76), ο δυτικός (και μαζί με αυτόν ο δυτικός τεχνολογικός πολιτισμός μας) να μην υπερ-εκτίθεται ως τέτοιος, ευάλωτος, ηττημένος, ως ένας από εμάς. Η εικόνα κατασκευάζεται από τη μεριά του θεατή. Και ακόμη, με την ρητορική του πατριωτισμού, των προσωπικών δεδομένων και την ευαισθησία απέναντι στην οικογένεια του θύματος, ταυτόχρονα με τη συγκάλυψη στη φωτογραφία του θύματος υπάρχει συγκάλυψη της αποτρόπεας εικόνας του «δικού μας πολέμου», κάτι που σε διαφορετική περίπτωση δε θα μπορούσε να δικαιολογηθεί στα δικά μας μάτια, αφού εμείς οι ίδιοι θα ταυτιζόμασταν με την ωμότητα της εικόνας του θύματός «μας», δηλαδή τη δική μας ευάλωτη εικόνα. Αντιθέτως, συνεχώς θέλουμε να κατασκευάζουμε την παντοδυναμία και τη μη τρωτότητα του δυτικού τεχνολογικού πολιτισμού μας. Δεν ισχύει όμως το ίδιο και για τη φωτογραφία για ένα Αφρικανό ή ένα Ασιάτη. «Εν γένει, σε δημοσιευμένες φωτογραφίες, τα σώματα με σοβαρούς τραυματισμούς είναι ή από την Ασία ή από την Αφρική. Αυτό το δημοσιογραφικό ένστικτο έχει κληρονομήσει την προαιώνια πρακτική που θέλει να εκτίθενται εξωτικά –δηλαδή, αποικισμένα- ανθρώπινα όντα: Αφρικανοί και κάτοικοι μακρινών ασιατικών χωρών επιδεικνύονται σαν ζώα του ζωολογικού κήπου σε εθνολογικές εκθέσεις που παρουσιάζονται στο Λονδίνο, στο Παρίσι και σε άλλες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες από το 16ο ως τις αρχές του 20ού» (σελ. 78). «Ειδεχθείς θάνατοι (από γενοκτονία, ασιτία και επιδημίες) είναι ότι περισσότερο συγκρατούν οι άνθρωποι από μια ολόκληρη δέσμη αδικίες και αποτυχίες που συνέβησαν στην Αφρική μετά την Αποικιοκρατία» (σελ. 95).

Στο ίδιο μήκος κύματος κατασκευάζονται οι εικόνες και οι φωτογραφίες για τη φτώχεια και την αρρώστια του Αφρικανού και της Αφρικανής, και ως εκ τούτου για τη φτώχεια και την αρρώστια του πολιτισμού τους. Ως τέτοιος, ο Αφρικανός και η Αφρικανή, μπορεί να νοείται μόνο ως πεινασμένος, με πρησμένα μάτια και πρησμένα στομάχια, γιατί αυτή η μονοσήμαντη εικόνα επιβεβαιώνει την ευρύτερη κατασκευασμένη εικόνα για την αποτυχία του πολιτισμού του έναντι του δικού μας υπέροχου πολιτισμού. Ανάμεσα σε αυτές τις δυο μονοσήμαντες γενικευμένες εικόνες της «υπεροχής» από τη μια μεριά και της «πείνας» από την άλλη, ο Αφρικανός και η Αφρικανή απαγορεύεται, δεν μπορεί να νοηθεί χαρούμενος, μαγικός, πλήρης και ως εκ τούτου με έστω ένα μαγικό, πλήρη και χαρούμενο κομμάτι του πολιτισμού του στα χέρια του, απέναντι στο δικό μας αγχωμένο και καταϊδρωμένο δυτικό τεχνολογικό πολιτισμό.

Αντιμετωπίζοντας αυτήν την ισοπεδωτική εικόνα της φτώχειας, και όλες τις άλλες μονοσήμαντα κατασκευασμένες εικόνες υπεροχής και μειονεξίας, θέλησα να παρουσιάσω μια άλλη εικόνα με την οποία ήρθα σε επαφή, την εικόνα του πλούτου της Αφρικάνικης γης, του πλούτου του Αφρικανού και της Αφρικανής, και του πλούτου των παιδιών της Αφρικής. Η ανάγκη δεν καταργεί τον οικολογικό και ανθρώπινο πλούτο. Στον ίδιο χώρο με την Έκθεση Φωτογραφίας σε ένα από τα βίντεο που προβάλαμε, ορφανά παιδιά από την Ουγκάντα, αυτά στα οποία στείλαμε τη βοήθεια, τραγουδούν και χορεύουν ξυπόλυτα στο σχολείο τους πάνω στο χώμα κάτω από μια τέντα. Ο χώρος λιτός αλλά καθένα μικρό παιδί χόρευε και ευχαριστούσε αυτόν τον κόσμο με το δικό του πλούσιο τρόπο (βλ. παρακάτω το βίντεο). Ίσως μάλλον κινούμαστε ανάμεσα σε δυο επιλογές σε αυτόν τον κόσμο, να κατασκευάζουμε και να ευχαριστούμε.

Μετά την ενημέρωση όλων των σχολείων με το κείμενο και την αφίσα, σε συνεργασία με τους/τις συνάδελφους/ες κάθε σχολείου το οποίο ήθελε να κάνει μια προγραμματισμένη επίσκεψη, ορίζαμε την ημερομηνία και οργανώναμε ξεναγήσεις 30-40 λεπτών για κάθε ομάδα μαθητών, περίπου 25-30 παιδιά. Την έκθεση επισκέφτηκαν σχεδόν όλα τα σχολεία της πόλης, εκτός από δύο λόγω χρονικών περιορισμών, και από τα περισσότερα σχολεία ήρθαν όλοι οι μαθητές. Μία-δύο ημέρες πριν από την επίσκεψη του σχολείου κάθε μαθητής μετέφερε το παρακάτω σημείωμα στην οικογένεια του:

«Αγαπητοί Γονείς,
Το Σχολείο μας, συμμετέχει στην προσπάθεια του Συλλόγου Εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας του Νομού Ρεθύμνης σε συνεργασία με τη Διεύθυνση Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης, και θα επισκεφτεί την Έκθεση Φωτογραφίας ενός συνάδελφου εκπαιδευτικού με θέμα: «Η Αφρική μας 11.000 χιλιόμετρα οδικώς: Κένυα, Ουγκάντα, Τανζανία, Μαλάουι, Ζάμπια, Ζιμπάμπουε, Μποτσουάνα και Νότια Αφρική». Η Έκθεση αφορά στην οικολογία, στους Αφρικανούς και στα παιδιά της Αφρικής και παρουσιάζεται στο αμφιθέατρο του 14ου Δημοτικού σχολείου από 1 Οκτωβρίου έως 26 Νοεμβρίου 2010, καθημερινά από 8:00 π.μ. – 14:00 μ.μ. Όλες οι τάξεις του Σχολείου μας και όλοι οι μαθητές θα επισκεφτούν την έκθεση και θα παρακολουθήσουν σχετικά βίντεο στις [Ημερομηνία]. Επίσης, σας παρακαλούμε να στηρίξετε την προσπάθεια που κάνουμε για τη συγκέντρωση ανθρωπιστικής βοήθειας για την οικοδόμηση του ορφανοτροφείου για παιδιά ορφανά από AIDS στην πόλη Kempala της Ουγκάντας, δίνοντας στο παιδί σας 2 ευρώ ή οποία άλλη βοήθεια μπορείτε. Έτσι βοηθούμε κάποιους συνανθρώπους μας και ταυτόχρονα καλλιεργούμε τις έννοιες της κοινωνικής αλληλεγγύης και του εθελοντισμού στα παιδιά μας. Ένα ‘μικρό ποσό’ για εμάς, είναι πολύ σημαντικό για την εκπαίδευση αλλά και τη ζωή αυτών των παιδιών. Η Έκθεση είναι ανοιχτή για εσάς και το ευρύ κοινό.
Εκ μέρους των Διοργανωτών».

Οι συμμετέχοντες, μαθητές, γονείς και εκπαιδευτικοί έδειξαν αγάπη και ενδιαφέρον τόσο για τις φωτογραφίες και τα βίντεο όσο και για μια ενεργητική εθελοντική συμμετοχή και δράση. «Η συμπόνια δεν είναι σταθερό συναίσθημα. Χρειάζεται να μεταφραστεί σε δράση, αλλιώς μαραίνεται» (Sontag, 2003, σελ. 107). Ήταν ιδιαίτερα όμορφο να βλέπουμε πολλά μικρά παιδιά που είχαν συνεισφέρει τη συμμετοχή που τους είχαν δώσει οι γονείς τους, να επιστρέφουν για να προσφέρουν αυτή τη φορά το χαρτζιλίκι τους.

Από τη διαδικασία της διοργάνωσης της έκθεσης αποκομίσαμε αντιφατικά συναισθήματα. Στην αρχή ζητήσαμε τη βοήθεια των τοπικών διοικητικών και καλλιτεχνικών φορέων οι οποίοι βρήκαν ενδιαφέρον το θέμα και το υλικό του εγχειρήματος αλλά απάντησαν ότι δεν μπορούσαν να βοηθήσουν. Ίσως σε μια «εξωτερικά» συμπαγή κουλτούρα και ταυτότητα, «είμαι Έλληνας και Ορθόδοξος» (Ράμφος, 2010:13), με μια τουριστική νοοτροπία, ένα εγχείρημα για τον μακρινό άλλο να έμοιαζε κάπως μη απαραίτητο και αναγκαίο. Η βοήθεια ήρθε από το Σύλλογο των Εκπαιδευτικών και τη Διεύθυνση της Πρωτοβάθμιας και κυρίως από τους περισσότερους από 2.500 χιλιάδες επισκέπτες που συμμετείχαν, σχεδόν το σύνολο των μαθητών της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης της πόλης αλλά και το ευρύτερο κοινό. Σε μια μικρή πόλη έτσι και αλλιώς, επίσημοι φορείς και ανεπίσημοι, οι ίδιοι άνθρωποι είμαστε. Αυτό που ίσως είναι ενδιαφέρον και για τους καιρούς των αλλαγών που ζούμε είναι ότι κάποιες φορές ενώ οι επίσημοι φορείς διστάζουν να καινοτομήσουν ώστε «να μας δούμε αλλιώς» (Κουτάντος, 2003-2004, 2006γ, 2011α), στη συνέχεια μεμονωμένα οι ίδιοι άνθρωποι μπορούν και απελευθερώνουν εναλλακτικές ιδέες και ενέργειες. Με αναστοχασμό θα έλεγα ότι το όλο εγχείρημα περισσότερο πέτυχε γιατί δεν εμφανίστηκαν εμπόδια, αρκούσε μια απλή αποδοχή της όλης προσπάθειας, να μην εμποδιστεί από τον συντηρητισμό για να προχωρήσει μόνη της. Η συμμετοχή ήταν πλούσια και αγνή.
Τότε ανακαλύψαμε μέσα μας πλούσια συναισθήματα, ο άλλος εκεί ήμασταν εδώ εμείς.

Συνολικά από τις δύο φορές που έγινε η έκθεση συγκεντρώθηκαν περίπου τέσσερις χιλιάδες ευρώ. Και ακόμη, περισσότερο, κάθε μικρό κέρμα ήταν μια άπειρη θέληση για συμμετοχή. Ένα ελάχιστο ποσό δόθηκε από ένα σχολείο σε ένα μαθητή του ο οποίος είχε ένα μικρό ατύχημα και χρειαζόταν άμεση οικονομική ενίσχυση για να μεταβεί στην Αθήνα, και ένα δεύτερο μικρό ποσό σε συνεργασία με το Σύλλογο των Εκπαιδευτικών δόθηκε σε ένα εκπαιδευτικό πλαίσιο της πόλης μας για παιδιά με ειδικές ανάγκες το οποίο αντιμετώπιζε σοβαρά οικονομικά προβλήματα. Όμως παραμείναμε συγκεντρωμένοι στον αρχικό μας στόχο και το μεγαλύτερο ποσό στάλθηκε στο ορφανοτροφείο στην Ουγκάντα.

Μας ήταν ήδη γνωστό από την επίσκεψη μας στην Αφρική ότι με ένα μικρό χρηματικό ποσό μπορούσαμε να κάνουμε θαύματα. Θυμάμαι όταν ταξιδεύαμε συχνά αγοράζαμε ένα μικρό πακέτο μπισκότα με λιγότερο από μισό Ευρώ, σε κάθε στάση που κάναμε μαζεύονταν 10-15 παιδιά που μας χαμογελούσαν με μάτια γεμάτα αγάπη και πρόσωπα πλήρη για να τους δώσουμε ένα μπισκότο. Έλεγα τότε στους συνταξιδιώτες μου: «εδώ στην Αφρική αγοράζουμε την ευτυχία μας πολύ φθηνά!» Παρακάτω μπορείτε να δείτε το περιεχόμενο της έκθεσης φωτογραφίας και στο τελευταίο μέρος της εργασίας μπορείτε να δείτε το ηλεκτρονικό ημερολόγιο της επικοινωνίας μας με το ορφανοτροφείο και τις φωτογραφίες που μας έστειλαν από την Ουγκάντα με τις οικοδομικές εργασίες και τις άλλες δραστηριότητες που κατάφεραν να υλοποιήσουν με τα χρήματα που έστειλαν οι επισκέπτες της έκθεσης φωτογραφίας….

Κατεβάστε ολόκληρο το άρθρο κάνοντας κλικ στο επισυναπτόμενο αρχείο.

Έκθεση Φωτογραφίας για την Αφρική στο Ρέθυμνο με αποστολή ανθρωπιστικής βοήθειας σε ορφανοτροφείο για AIDS στην Ουγκάντα (.pdf ~27MB)