ΠΕΡΠΑΤΩΝΤΑΣ ΣΤΑ ΜΑΤΩΜΕΝΑ ΧΩΜΑΤΑ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ

ΠΕΡΠΑΤΩΝΤΑΣ ΣΤΑ ΜΑΤΩΜΕΝΑ ΧΩΜΑΤΑ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ: Μαλακοπή (Derinkuyu), Κοιλάδα Ihlara, Περίστρεμμα (Belisirma), Αξός (Hasaköy), Σιλάτα ή Ζήλα (Özlüce), Ανακού (Kaymakli), Σινασός (Mustafapaşa), Προκόπι (Ürgüp), Ἰκόνιον (Konya), Σύλλη (Sille), ‘Έφεσος, Έδεσσα Μεσοποταμίας (Şanlıurfa), Κιρκιντζές (Şirince), Σμύρνη (Izmir), Χανιά Οικία–Μουσείο Βενιζέλου & Μουσείο Αδελφότητας Μικρασιατών «Ο Άγιος Πολύκαρπος»

του Δρ. Δημητρίου Κουτάντου, εκπαιδευτικού

«Τέσσερις ήταν οι περιοχές που συγκέντρωναν τη μεγαλύτερη δραστηριότητα του ελληνικού πληθυσμού. Η περιοχή της Κωνσταντινούπολης, της Αδριανούπολης, της Σμύρνης και του Πόντου. Από τις περιοχές αυτές το Βιλαέτι της Αδριανούπολης περιλαμβάνει 366.000 Έλληνες, 508.000 Μουσουλμάνους και 107.000 Βουλγάρους.

Της Κωνσταντινούπολης 364.400 Έλληνες, 449.000 Μουσουλμάνους, 159.000 Αρμενίους, 46.0000 Εβραίους και 150.000 διάφορες εθνότητες.

Της Τραπεζούντας 353.533 Έλληνες έναντι 957.866 Μουσουλμάνων και 50.000 περίπου διαφόρων εθνοτήτων.

Το Βιλαέτιο της Σμύρνης-Αϊδινίου περιλάμβανε 622.810 Έλληνες, 940.843 Μουσουλμάνους και 95.876 διάφορες εθνότητες.

Ειδικότερα όμως στην πόλη της Σμύρνης κατοικούσαν 165.000 Έλληνες, 80.000 Μουσουλμάνοι, 40.000 Αρμένιοι, 55.000 Εβραίοι και 30.000 άλλες εθνότητες.

Συνολικά δηλαδή ο ελληνικός πληθυσμός σε ολόκληρη τη Μικρά Ασία ανερχόταν σε ποσοστό 19,6% του συνολικού πληθυσμού, έναντι 71,3 του μουσουλμανικού και 9,1% διαφόρων εθνοτήτων» (Λευτέρης Παπακώστας, 2022, Η Μικρασιατική Καταστροφή και το τέλος της Μεγάλης Ιδέας, σσ. 88-89).

«Μυστήριο μεγάλο είναι το πώς έρχεται στον κόσμο ο άνθρωπος. Εμένα το γραφτό μου ήτανε να γεννηθώ στην Ανατολή, αλλά η ρόδα της Τύχης, που γυρίζει ολοένα, ξερρίζωσε από τα θεμέλια τον τόπο μου και μ’ έρριξε στην ξενιτειά, σ’ ανθρώπους που μιλούσανε την ίδια γλώσσα με μένα, πλην όμως που είχανε άλλα συνήθια. Το πουλί το θαλασσοδαρμένο, πώς βρίσκει έναν βράχο μέσα στο πέλαγο και κάθεται και στεγνώνει τα φτερά του, έτσι βρίσκουμαι κι εγώ σε τούτα τα χώματα.

Το πως γεννήθηκα στα μέρη της Ασίας, το ‘χω για πράμα βλογημένο και δοξάζω τον Θεό για δαύτο. Μ’ όλα ταύτα βρεθήκανε ανθρώποι κακοί και κακογεννημένοι, ψυχές φτωχές, να γυρίσουνε το καύχημά μου σε κατηγόρια. Θέλανε ν’ αρνηστώ τη μάννα μου την Ασία, σε καιρό που αυτοί θρεφόντανε από το πλούτος της καρδιάς μου και παίρνανε χαρά κ’ ελπίδα από τη φλέβα π’ ανάβλυζε από τη βαθειά ρίζα μου… Μα εγώ δε θα σ’ αρνηστώ ποτές, Γερουσαλήμ! Να χάσω το φως μου αν σε ξεχάσω…». (Φώτης Κόντογλου, 2022, Το Αϊβαλί η πατρίδα μου, σσ. 9-10)

Η επίσκεψή μου στη Μικρά Ασία είχε αρχικά σχεδιαστεί για μια άλλη έρευνα, όχι για τα ματωμένα χώματά της. Όταν, όμως, η ίδια η γη φεύγει από τα πόδια σου, γέρνει—όπως τότε που πετούσαμε με ένα μικρό τετραθέσιο αεροπλάνο πάνω από το καταπράσινο Δέλτα Οκαβάγκο και ξαφνικά το αεροπλάνο έγειρε μέσα στην αφρικανική καταιγίδα και η γη υψώθηκε στην κυριολεξία ένας κάθετος τοίχος μπροστά στα μάτια μας—όταν, λοιπόν, ο κόσμος σηκώνεται και πέφτει πάνω σου, δεν έχεις πολλές επιλογές.

Ελάχιστα λεπτά πριν να μπούμε στην υπόγεια πόλη το «βαθύ πηγάδι» της Μαλακοπής (Derinkuyu), διαβάζω άξαφνα το εξής κείμενο: «Τον 20ό αιώνα, τις υπόγειες πόλεις εξακολουθούσαν να χρησιμοποιούν οι Καππαδόκες Έλληνες και Αρμένιοι για να γλιτώσουν από τους περιοδικούς διωγμούς. Ο Richard MacGillivray Dawkins, γλωσσολόγος του Κέιμπριτζ, ο οποίος διεξήγαγε έρευνα από το 1909 έως το 1911 στους ελληνόφωνους Καππαδόκες, κατέγραψε ένα τέτοιο περιστατικό το 1909: «Όταν έφτασαν τα νέα για τις πρόσφατες σφαγές στα Άδανα, ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού στην Αξό κατέφυγε σε αυτούς τους υπόγειους θόλους και για μερικές νύχτες δεν τολμούσε να κοιμηθεί πάνω από το έδαφος» (Dawkins, R. McG., 1916, Modern Greek in Asia Minor: A Study of the Dialect of Silly, Cappadocia, and Pharasa. Cambridge University Press, σσ. 16–17). Ωχ! Μα η Αξός Μυλοποτάμου στην Κρήτη είναι η ιδιαίτερη πατρίδα μου… ένιωσα τον κόσμο να πέφτει πάνω μου, να με συνθλιβεί, να με κατακλύζει. Πραγματικό σοκ! Εκείνη τη στιγμή, άλλαξα το πρόγραμμά μου, μια ημερά αναζητούσα το τούρκικο όνομα του χωριού, την επομένη μέρα το επισκέφτηκα. Για δύο εβδομάδες κατέγραφα τα ματωμένα χώματα της Μικράς Ασίας, ταξιδεύοντας οδικώς από τα σύνορα της Συρίας διένυσα οδικώς περίπου 1.500 χλμ. μέχρι το Ελληνικό Προξενείο της Σμύρνης. Σε όλη τη διαδρομή ακόμη και χωρίς ακριβή σχεδιασμό, παντού γύρω μου έβλεπα τον ελληνικό κόσμο.

Περπατώντας στα ματωμένα χώματα της Μικράς Ασίας, Α’ Μέρος: Καππαδοκία και Ικόνιο

Μαλακοπή (Derinkuyu)

Μπήκαμε λοιπόν στην υπόγεια πόλη Derinkuyu/«το βαθύ πηγάδι» της Καππαδοκίας. Ήδη από τον 4^ο αιώνα π.Χ. ο Ξενοφώντας στο κείμενο «Κύρου Ανάβασης» αναφέρει ότι οι κάτοικοι είχαν σκάψει τα σπίτια τους μέσα στην τέφρα των ηφαιστείων, από τότε ήταν γνωστή με το όνομα Μαλακοπέα. Επεκτάθηκε χωρικά για να χρησιμεύσει ως καταφύγιο των χριστιανικών πληθυσμών κατά τη διάρκεια των Αραβοβυζαντινών πολέμων (780-1.180), από τις μογγολικές επιδρομές του Ταμερλάνου τον 14ο αιώνα και από τους Οθωμανούς. Όπως προανέφερα εδώ κρύφτηκαν και οι κάτοικοι της Αξού Καππαδοκίας το 1909. Η πόλη έφτασε σε βάθος 85 μέτρων και μπορούσε να φιλοξενήσει περίπου 20.000 ανθρώπους, περιείχε καταστήματα τροφίμων, κουζίνες, εκκλησίες, πρέσες λαδιού και κρασιού, και ένα θρησκευτικό σχολείο. Η Μαλακοπή και οι άλλες υπόγειες πόλεις της Καππαδοκίας είναι προστατευόμενες ως Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO, βλ. περισσότερα στο βίντεο Α’ Μέρος. Οι Ρωμιοί Καππαδόκες μιλούσαν τα Καππαδοκικά ελληνικά, μια διάλεκτο που είχε επηρεαστεί από την τουρκική γλώσσα. Ο αριθμός των Ελλήνων που ζούσαν εδώ ήταν περίπου 2.500 – 3.000 άτομα. Με την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1923 πολλοί κάτοικοι εγκαταστάθηκαν στη Νέα Μαλακοπή Θεσσαλονίκης.

Κοιλάδα Ihlara

Φύγαμε από τη Μαλακοπή, σύντομα φτάσαμε στην Κοιλάδα Ιχλάρα (Ihlara Valley), ένα εντυπωσιακό φυσικό και ιστορικό τοπίο που υπήρξε καταφύγιο για τους χριστιανούς μοναχούς από τον 4ο αιώνα μ.Χ.. Φιλοξενεί πάνω από εκατό σπηλαιώδεις εκκλησίες και μοναστήρια με όμορφες τοιχογραφίες. Μερικές από τις πιο γνωστές εκκλησίες είναι η Εκκλησία του Αγίου Γεωργίου με βυζαντινές τοιχογραφίες του 13ου αιώνα, η Εκκλησία του Αγίου Δανιήλ, η Εκκλησία του Φιδιού (Yılanlı Kilise), η Εκκλησία της Παναγίας (Kokar Kilise) κ.ά.

Περίστρεμμα (Belisirma)

Τώρα το μικρό μας λεωφορείο διασχίζει το παλιό «ελληνικό χωριό» Περίστρεμμα, σε παράφραση Μπελισίρμα/Belisırma, μας λέει ο ξεναγός Furkan Yazar. Ανοιχτό μυαλό του λέω την ιστορία μου με την Αξό στην Μαλακοπή και ψάχνει μάταια να βρει το σημερινό όνομα του χωριού. Η λέξη «Bezirhane» προέρχεται από τα τουρκικά και σημαίνει, «Bezir»/λινέλαιο και «Hane»/εργαστήριο, δηλαδή «Bezirhane» «ελαιοτριβείο λιναρόσπορου», το οποίο πιθανότατα είναι η φάμπρικα δίπλα στην εκκλησία που επισκέφτηκα! βλ. το βίντεο Α’ Μέρος.

Αξός (Hasaköy) & ο Γεώργιος Μαυροχαλιβίδης

«Νόστος, λέξη αρχαιοελληνική που σημαίνει επιστροφή του ξενιτεμένου στην πατρίδα. Ο νόστος, μαράζι στην καρδιά  και μεταφέρεται από γενιά σε γενιά. Περνάει άραγε στο DNA μας ή είναι εκείνες οι διηγήσεις των πρώτων ταξιδευτών, των ξεριζωμένων από την πατρίδα; Των γονιών, των παππούδων μας που μας κάνουν να το νιώθουμε; Οι δικοί μου ξεριζωμένοι, οι γονείς μου Συμεών και Οσία. Ήρθαν στην Ελλάδα το 1924, παιδιά ακόμα 12 και 10 χρονών. Τι να κουβαλούσαν άραγε; Τι μπορεί να φέρει ένα παιδί πέρα από αναμνήσεις; Ως το μικρότερο παιδί της οικογένειας μου καθόμουν κοντά στην μητέρα μου μέχρι το τέλος της ζωής της και μου μιλούσε ξανά και ξανά για εκείνες τις μνήμες. Και σιγά σιγά έγιναν δικές μου. Εικόνες, γεύσεις, αρώματα της δικής μου πατρίδας που ένιωθα, μα δεν είχα πατήσει το άγιο χώμα της έως τότε. Είμαι Αξενός δεύτερης γενιάς και δεν ήθελα να αφήσω τις μνήμες των γονιών μου να σβήσουν. Ήθελα να τις αναβιώσω, και να τις κληροδοτήσω στον γιο μου Συμεών και τον εγγονό μου Κωνσταντίνο. Και σε κάθε απόγονο Αξενό. Στην τρίτη και τέταρτη γενιά για να θυμούνται πάντα πως είναι, πως γεννήθηκαν Αξενοί Καππαδόκες. Αξός, Hasaköy.…Τα ονόματα αλλάζει ο χρόνος και οι συνθήκες. Μα η γη μένει πάντα η ίδια. Το χώμα που ίσως σαν παιδί ο πατέρας μου παίζοντας ακόμα πριν το ξεριζωμό να πότισε με το αίμα του. Το χώμα που παππούς πλέον εγώ πάτησα για πρώτη φορά και γονάτισα και προσκύνησα. Αυτή είναι η κληρονομία μας και η ιστορία μας. Έτσι φώλιασε στην καρδιά και το μυαλό μου η επιθυμία της δημιουργίας αυτού του Συλλόγου. Σας καλωσορίζω στον Πανελλήνιο Σύλλογο Αξενών Καππαδοκίας «Γεώργιος Πρ. Μαυροχαλυβίδης», Ο Πρόεδρος Κων/νος Αβανίδης, από την ιστοσελίδα του Συλλόγου https://syllogos-axenon-kappadokias0.webnode.gr/

Και συνεχίζουν οι Αξενοί: «Επιλέξαμε να αφιερώσουμε το Σύλλογος μας στην μεγάλη αυτή προσωπικότητα, τον αείμνηστο μέγα δάσκαλο του γένους, τον συγγραφέα, τον πατέρα της Καππαδοκίας όπως τον ονόμασε η ιδρύτρια και διευθύντρια του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών Μέλπω Μερλιέ, που τόσα πολλά πρόσφερε μέσα από την ακούραστη δράση του. Στο γέννημα της δικής μας πατρίδας, τον Αξενό Καππαδόκη Γεώργιο Πρ. Μαυροχαλυβίδη. Ίσως δεν έχουν γραφτεί τόσα πολλά για τον ίδιο, όσα πραγματικά του αξίζουν. Βιογραφία του γράφτηκε από τον Ιωάννη Ακακιάδη. Έργο σπάνιο και δυσεύρετο. Υπάρχουν όμως άπειρες πληροφορίες μέσα από τις μνήμες και τις μαρτυρίες ανθρώπων που τον έζησαν και των παιδιών τους αλλά και των δικών του παιδιών, της Ανθούλας-Μαριάνθης και του Προδρόμου Μαυροχαλυβίδη. Υπάρχει το γραπτό έργο του. Πόσο φτωχή θα ήταν η μελέτη μας για την Καππαδοκία αν έλλειπε αυτός ο θησαυρός. Τα κείμενα του ανθρώπου που συντέλεσε στο να αποκτήσει η Καππαδοκία σχολείο, παιδεία, οργάνωση ακόμα και διοικητική. Ο Μαυροχαλυβίδης γεννήθηκε στην Αξό το 1885, από πατέρα Αξενό και μητέρα από τη Σύλλη Ικονίου της περιφέρειας Λυκαονίας. Σαν μικρό παιδί έζησε σε μία εποχή όπου αν και η Οθωμανική Αυτοκρατορία με το νέο Κανονισμό για τη δημόσια εκπαίδευση επέτρεπε τη δημιουργία σχολείων που θα χρηματοδοτούνταν από τα μιλλέτ, στην Αξό δεν είχε υπάρξει πρόοδος λόγω έλλειψης κοινοτικής οργάνωση» […], περισσότερα για το σχολείο που ίδρυσε και έφτασε τους 400 Έλληνες μαθητές το 1920, βλ. το βίντεο από την επίσκεψή μου Μικρά Ασία Α’ Μέρος.

Το συγγραφικό του έργο: «Γεώργιος Πρ. Μαυροχαλυβίδης, 1960, Το γλωσσικό ιδίωμα της Αξού», μία έκδοση του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών με θέματα την ελληνική γλώσσα στην Καππαδοκία. Η δίτομη μονογραφία «Γεώργιος Πρ. Μαυροχαλυβίδης, 1990, «Η Αξός Καππαδοκίας, Αξέχαστες πατρίδες», έργο που εκδόθηκε το 1990 από τα παιδιά του, λαογραφικός θησαυρός και μνημείο πολιτισμού.

Αξός Μυλοποτάμου Κρήτης (μινωική) – Αξός Καππαδοκίας – Αξός Πέλλας. Ίδιο όνομα, ίδια γλώσσα, και ίσως κοινά στοιχεία της Καππαδοκικής διαλέκτου με την Κρητική διάλεκτο εικάζουν μια κοινή ιστορική διαδρομή. Αναλυτικότερα στο βίντεο που επισυνάπτω Α’ Μέρος, και στο δημοσιευμένο online υλικό «Θεσσαλονίκη 2022, https://fliphtml5.com/diuzb/iaun/basic «Το γλωσσικό ιδίωμα και ιστορικές αναδιφήσεις της Αξού Καππαδοκίας Εμπεριέχονται 1. Πρακτικά 1ης Επιστημονικής Ημερίδας: «Το Γλωσσικό Ιδίωμα της Αξού Καππαδοκίας», Θεσσαλονίκη 2020 2. Αναδημοσιεύσεις βελτιωμένων μελετών της Ημερίδας: «Περί Καππαδοκίας ο λόγος… Αξός – Τροχός Καππαδοκίας – Αξός Μυλοποτάμου Κρήτης», Αξός Γιαννιτσών 2013 3. Επίμετρο εικόνων-τεκμηρίων για την Αξό Καππαδοκίας Υπό την αιγίδα της Πανελλήνιας Ένωσης Καππαδοκικών Σωματείων (ΠΕΚΣ) Πανελλήνιος Σύλλογος Αξενών Καππαδοκίας, «Γεώργιος Μαυροχαλυβίδης».

ΠΕΡΠΑΤΩΝΤΑΣ ΣΤΑ ΜΑΤΩΜΕΝΑ ΧΩΜΑΤΑ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ, Α’ ΜΕΡΟΣ: ΚΑΠΠΑΔΟΚΙΑ & ΙΚΟΝΙΟ, βίντεο διάρκειας 114’ λεπτών: Μαλακοπή (Derinkuyu) μέσα στην υπόγεια πόλη το «βαθύ πηγάδι» που κρύφτηκαν οι ελληνικοί χριστιανικοί πληθυσμοί και αυτοί της Αξού Καππαδοκίας, Κοιλάδα Ihlara. Περίστρεμμα παράφραση Belisirma, Αξός Κρήτης-Αξός Καππαδοκίας (Hasaköy)-Αξός Πέλλας, ο ναός της Αγίας Μακρίνας, επιτύμβιες του νεκροταφείου, το σχολείο του Γεώργιου Μαυροχαλιβίδη με τους 400 μαθητές πριν το 1920, στον περίβολο και τις αίθουσες διδασκαλίας, ο σταυρός και ο μαίανδρος γύρω από την πόρτα, «… από την Κοζάνη…Χριστόφορος Ζαχαριάδης», στο τούρκικο σχολείο απέναντι από το ελληνικό, δεύτερη φορά στη Μαλακοπή (Derinkuyu) στην Uzumlu Kilise Εκκλησία των Ταξιαρχών. Σιλάτα ή Ζήλα (Özlüce) η εκκλησιά τζαμί στο χωριό του οδηγού του ταξί Sakih Cataltepe, 1849 Εκκλησία Αγίων Αποστόλων, το αυθεντικό τέμπλο, το άδειο ξυλόγλυπτο της Παναγίας. Ανακού (Kaymakli) υπόγεια πόλη. Σινασός (Mustafapaşa) παλιό ελληνικό αρχοντικό-old Greek house ξενοδοχείο και εστιατόριο, 1729 Ναός Κωνσταντίνου και Ελένης, το Μοναστήρι του Προστάτη της Σινασού Αγίου Νικολάου. Προκόπιο (Ürgüp). Uçhisar. Ἰκόνιον (Konya) Αρχαιολογικό Μουσείο, ελληνικός κόσμος μελανόμορφα αγγεία, Ασκληπιός, σαρκοφάγοι, μυθολογία, θεραπευτές, επιγραφές. Σύλλη (Sille) ο ναός του Αρχάγγελου Μιχαήλ από τον 4^ο αιώνα.

Σιλάτα ή Ζήλα (Özlüce)

Δεύτερη ημέρα στην Καππαδοκία, ο οδηγός του ταξί Sakih Cataltepe που με πήγε στην Αξό Καππαδοκίας επιμένει να επισκεφτούμε εκεί κοντά και τον οικισμό Ozluce, δεν καταλαβαίνω όμως γιατί, μιλάει λίγα αγγλικά. Τον εμπιστεύομαι και πάμε. Σιγά σιγά καταλαβαίνω ότι αυτό είναι το χωριό του και επισκεπτόμαστε την Εκκλησία των Αγίων Αποστόλων (1849) που μετατράπηκε σε τζαμί το 1936, βλ. βίντεο Ά Μέρος. Τα Σιλάτα ή Ζήλα (σήμερα Özlüce) ήταν ένα ιστορικό ελληνικό χωριό 25 χλμ. από τη Νεάπολη (Nevşehir) και 15 χλμ. από τη Μαλακοπή. Το χωριό είχε κυρίως 800-1100 Έλληνες κατοίκους. Στην αρχή του 20ού αιώνα, υπήρχαν 350 ελληνικά σπίτια και 20 τουρκικά. Το χωριό διαθέτει επίσης υπόγεια πόλη. Η παράδοση του χωριού αναφέρει την ιστορία αγάπης της νεαρής Ελληνίδας Μαρίας και του νεαρού Τούρκου Χασάν που χωρίστηκαν με την ανταλλαγή των πληθυσμών, η αφήγηση αποτυπώνει τον ανθρώπινο ξεριζωμό.

Ανακού (Kaymakli)

Περνάμε από τον οικισμό Ανακού (Kaymakli), άλλη μια από τις υπόγειες πόλεις της Καππαδοκίας η οποία αναφέρεται από τον Ξενοφώντα. Το πρώτο ελληνικό όνομα ήταν «Ανακοπή»/αναχαίτιση/σταμάτημα, προσομοιάζει με τη γειτονική Μαλακοπή. Εδώ ζούσαν περίπου 1.000 χριστιανοί και 1.800 μουσουλμάνοι. Μεγαλύτερος ναός των Εισοδίων της Θεοτόκου, 1834. Υπήρχαν και τρεις μικρότεροι ναοί, του Τιμίου Σταυρού, του Αγίου Γρηγορίου και του Αγίου Γεωργίου. Στη «Στατιστική της Επαρχίας Ικονίου» το (1905) αναφέρεται ένα πεντατάξιο αρρεναγωγείο με 2 δασκάλους και 150 μαθητές και ένα τετρατάξιο παρθεναγωγείο με 1 δασκάλα και 60 μαθήτριες. Άλλες στατιστικές αναφέρουν περισσότερους μαθητές.

Σινασός (Mustafapaşa)

Διασχίζουμε μια χιονισμένη κοιλάδα, η Καππαδοκία βρίσκεται σε υψίπεδα 1000-1400 υψόμετρο. Φτάσαμε στη Σινασό, σημερινό όνομα Mustafapaşa, ένα από τα πιο γνωστά πρώην ελληνόφωνα χωριά της περιοχής. Βρίσκεται πολύ κοντά στο σημερινό χωριό Ügrüp, πρώην ελληνικό Προκόπι, και μισή ώρα από τον οικισμό Göreme από όπου πετούν τα αερόστατα. Πριν από την ανταλλαγή το 1924 ο πληθυσμός ανερχόταν σε 3.000 Έλληνες και 500 Τούρκους. Οι Τούρκοι που ζουν εδώ προέρχονται κυρίως από την περιοχή της Μακεδονίας, τα νησιά Λέσβος, Λήμνος και Κρήτη. Το όνομα πιθανότατα προέρχεται από τις λέξεις «Σιν» που στα σημιτικά σημαίνει «ήλιος» και την κατάληξη «-ασσος» -ενδεικτική κατάληξη τοπωνυμιών όπως Αλικαρνασσός, Παρνασσός κλπ. – δηλαδή «Σινασός»/«Ηλιούπολη». Διέθετε Νηπιαγωγείο, οκτατάξιο Παρθεναγωγείο και οκτατάξιο Αρρεναγωγείο, με δασκάλες και δασκάλους κυρίως από την Αθήνα. Το Αρρεναγωγείο συστήθηκε το 1821 με σιγίλιο του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄, δύο μήνες πριν τον απαγχονισμό του. Στη Σινασό μιλούσαν την ελληνική γλώσσα και μάθαιναν τη γαλλική και την τουρκική σαν ξένες γλώσσες. Επισκέφτηκα τους ναούς του Αγίου Κωνσταντίνου και Ελένης και το Μοναστήρι του Αγίου Νικολάου, και κάποια παλιά ελληνικά αρχοντικά, βλ. βίντεο Α’ Μέρος. Οι Σινασίτες διέπρεπαν στην Κωνσταντινούπολη ως έμποροι και βοηθούσαν το χωριό τους. Από τα παλιά αρχοντικά της Σινασού, 95 έχουν κριθεί διατηρητέα από το τουρκικό κράτος και ολόκληρος ο οικισμός διατηρητέος από την UNESCO.

Προκόπι (Ürgüp)

Περπάτημα ανάμεσα στους γεωλογικούς σχηματισμούς, τις «κοιλάδες των νεράιδων». Η αρχική κατοίκηση του Προκοπίου/Ürgüp χρονολογείται από τους Χετταίους. Η πόλη πήρε το όνομά της από την εκκλησία του Αγίου Προκοπίου. Σύμφωνα με την Οθωμανική Γενική Απογραφή του 1881–1893, η περιοχή είχε συνολικό πληθυσμό 23.030 κατοίκους, 19.880 μουσουλμάνους, 3.134 Έλληνες και 16 Αρμένιους. Το 19ο αιώνα χτίστηκε μια μεγάλη εκκλησία για τον Άγιο Ιωάννη τον Ρώσο. Το 1924 όταν οι Έλληνες έφυγαν πήραν μαζί τους τα λείψανα του Αγίου στην Εύβοια, οι τοιχογραφίες στον τοίχο της νέας εκκλησίας σαν μια άλλη έξοδο απεικονίζουν το ταξίδι των προσφύγων από την Καππαδοκία. Άλλοι πρόσφυγες από το Προκόπι εγκαταστάθηκαν στη Λάρισα. Το 2012 μια ομάδα Ελλήνων απογόνων των προσφύγων μετέβησαν στο Ürgüp και επιτέλεσαν επιμνημόσυνη δέηση στη μνήμη των Καππαδόκων. Το βράδυ ο Δήμαρχος Fahri Yildiz καλωσόρισε την αποστολή, και στην αντιφώνησή του ο  κ. Ιωάννης Καντζούρας Αναπληρωτής Δημάρχος από το Νέο Προκόπι της Εύβοιας, είπε: «Στο Προκόπι της Καππαδοκίας. Τα δίδυμα αδέλφια, που βγήκαν από την ίδια κοιλιά της μάνας Καππαδοκίας, ξανασμίγουν. Η δυστυχία του πολέμου, δίνει τη θέση της στην αισιοδοξία της ειρήνης. Ο πόνος δίνει τη θέση του, στη χαρά της ζωής. Οι χριστιανοί του Προκοπίου ξανασμίγουν με τους μουσουλμάνους συμπατριώτες τους». Σημείωσε ότι «πρέπει να χτίσουμε το μέλλον μας στο πνεύμα της καλής γειτονίας, στο πνεύμα της συνεργασίας  Να αναζητήσουμε νέους τρόπους συνεργασίας, κάτω από τα σημερινά δεδομένα, όπως είναι η   εκπαιδευτική συνεργασία, οι εμπορικές ανταλλαγές στα προϊόντα που παράγουμε, η συνεργασία στον τουρισμό».

Ἰκόνιον (Konya)

Στο Ικόνιο έμεινα τέσσερις ημέρες, αναφέρεται από τον Ξενοφώντα στην «Κύρου Ανάβαση». Μετά τις κατακτήσεις του Μ. Αλεξάνδρου τον 4ο αιώνα π.Χ. άρχισε να εξελληνίζεται από τους Σελευκίδες και τους Πτολεμαίους. Παρέμεινε σημαντικό κέντρο κατά τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Το 1071 μετά τη Μάχη του Ματζικέρτ, οι Σελτζούκοι έκανα το Ικόνιο έγινε πρωτεύουσα του Σουλτανάτου τους. Στα τέλη του 19ου αιώνα, υπήρχαν περίπου 10.000 Έλληνες στο Ικόνιο, ζούσαν κυρίως σε ελληνικές συνοικίες. Ελληνικές κοινότητες παρέμειναν στην περιοχή μέχρι τον 20ό αιώνα. Με τη Συνθήκη της Λωζάνης (1923) και την ανταλλαγή των πληθυσμών ιδρύθηκε το Νέο Ικόνιο Περάματος Αττικής και το Νέο Ικόνιο Καρδίτσας. Σχετικά με το Ικόνιο, βλ. βίντεο Α’ Μέρος, Αρχαιολογικό Μουσείο Ικόνιου, ελληνικός κόσμος, μελανόμορφα κ.ά.

Σύλλη (Sille)

Οκτώ χιλιόμετρα έξω από το Ικόνιο, με καθημερινό τουριστικό λεωφορείο, στη Σύλλη (τουρκικά Sille). Το 327 μ.Χ. η Αγία Ελένη, μητέρα του Βυζαντινού αυτοκράτορα Κωνσταντίνου σταμάτησε στη Σύλλη, καθοδόν προς την Ιερουσαλήμ για προσκύνημα, είδε τους λαξευμένους ναούς και αποφάσισε να χτίσει έναν ναό αφιερωμένο στον Αρχάγγελο Μιχαήλ, ναό τον οποίο επισκέφτηκα. Τον 9ο αι. ιδρύθηκε η ορθόδοξη Μονή Αγίου Χαρίτωνος. Η Σύλλη κατοικήθηκε και από Έλληνες οι οποίοι ζούσαν σε ειρηνική συνύπαρξη με τους Τούρκους για πάνω από 800 χρόνια. Ο λόγος αυτής της ειρηνικής συνύπαρξης ήταν ο Πέρσης ποιητής Τζελαλεντίν Μοχάμεντ Ρουμί, ο οποίος ήταν μάρτυρας ενός συμβάντος στο ορθόδοξο χριστιανικό μοναστήρι του Αγίου Χαρίτωνα, περισσότερα στην επόμενη δημοσίευση. Μετά το 1924, η πλειοψηφία εγκαταστάθηκε στα Νέα Σίλατα στη Χαλκιδική.

Περπατώντας στα ματωμένα χώματα της Μικράς Ασίας, Β’ Μέρος: ΕΦΕΣΟΣ

Έφεσος

«ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΥΘΟ ΣΤΟ ΛΟΓΟ. ΕΙΠΩΘΗΚΕ, ἀπὸ τὴ Μαργαρίτα Γιουρσενάρ, ὅτι ἡ παγκόσμια ἱστορία ἀρχίζει μὲ τὴν ἀφύπνιση τοῦ ἑλληνικοῦ πνεύματος. Νὰ διευκρινίσουμε ὅτι ὁ ἱστορικὸς χῶρος αὐτῆς τῆς ἀφύπνισης εἶναι ἡ ἑλληνική, ἡ αἰγαιακή Μικρασία καὶ τὰ νησιά της, μὲ κέντρα τὴ Μίλητο, τὴν Ἔφεσο, τὴν Αλικαρνασσὸ καὶ ὅλη κυρίως τὴν Ἰωνία. Τὴ Μικρασία εἶχε πατρίδα ὁ Θαλῆς καὶ ἄλλοι ἀπὸ τοὺς λεγόμενους ἑπτὰ σοφούς, ὅπως καὶ αὐτοὶ ποὺ πρῶτοι ἀναρωτήθηκαν γιὰ τὴ δημιουργία τοῦ κόσμου, ἀλλὰ καὶ ὁ ἱστοριογράφος Ἡρόδοτος, ὁ πολεοδόμος Ἱππόδαμος ἀπὸ τὴ Μίλητο καὶ αὐτὸς ὁ σκοτεινὸς Ἡράκλειτος. Τὰ σωζόμενα ἀποφθέγματά τους δὲν ἔχασαν τίποτα ἀπὸ τὴν πρωταρχικὴ ἰσχύ τους. Μιλῶ γιὰ τοὺς προσωκρατικοὺς φιλοσόφους, ὅπως τὸν Ἀναξαγόρα, τον Αναξίμανδρο, τὸν Ἀναξιμένη καὶ τὸν Ξενοφάνη, μεταξὺ ἄλλων, ποὺ ἔδρασαν κυρίως στη Μίλητο, περίλαμπρο πνευματικὸ καὶ ἐμπορικό κέντρο τῆς τότε ἐποχῆς (6ος π.Χ. αιώνας). Θεωροῦνται δικαίως ἱδρυτὲς τοῦ φιλοσοφικοῦ στοχασμοῦ, ὡς πρῶτοι ἐπιχειρήσαντες νὰ ἐξηγήσουν τὸ σύμπαν.

Ἡ ἐπαφὴ μὲ τοὺς συναδέλφους τους στὴν κυρίως Ἑλλάδα, συγκεκριμένα στην Αθήνα (π.χ. με τον Σόλωνα), δηλώνει τὴν ἄρρηκτη σχέση μεταξὺ τῶν κατοίκων τῶν αἰγαιακῶν ἀκτῶν. Σχέση διαχρονική, πού (τὸ λέω θετικά) μὲ ὁδήγησε νὰ γράψω ὅτι σήμερα, μετὰ τὴν Καταστροφὴ τοῦ 1922, τὸ Αἰγαῖο ὑποφέρει ἀπὸ ἡμιπληγία.

Ἡ Μικρασία πρώτη ἐγκατέλειψε τὴ μυθολογικὴ προσέγγιση γιὰ τὴν ἐξήγηση τοῦ κόσμου καὶ ἔγινε ἔτσι πατρίδα τῆς φιλοσοφίας, ποὺ πρωτοεκφράστηκε στὰ ἑλληνικά. Ἂν λάβουμε υπόψη τὰ ἐπιτεύγματα καὶ ἄλλων μικρασιατικῶν λαῶν, μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ καὶ ὡς ἡ ἀπαρχὴ τῆς τεχνολογίας, ἂν εὐσταθεῖ τὸ ὅτι τοποθετεῖται ἡ ἀρχὴ αὐτὴ ἐκεῖ ποὺ δημιουργήθηκαν για πρώτη φορὰ χάλκινα ἀντικείμενα φτιαγμένα μετὰ τὴ χύτευση λιωμένου μετάλλου σὲ καλούπι.

Ποιά ὅμως ἱστορικὰ γεγονότα δηλώνουν αὐτὴ τὴ διαχρονικὴ σχέση τῆς Μικρασίας μὲ τὴν κυρίως Ἑλλάδα καὶ τοὺς κατοίκους της; Να σημειώσω ἕνα μόνο δεῖγμα: ὁ περιλάλητος ναὸς τῆς Ἀρτέμιδος στὴν Ἔφεσο [βλ. το βίντεο Β’ Μέρος για την Έφεσο), ἕνα ἀπὸ τὰ ἑπτὰ θαύματα, ἀνεγέρθηκε ἀπὸ Κρῆτες στα 560 π.Χ. (πυρπολήθηκε στο 356 π.Χ. ἀπὸ τὸν Ηρόστρατο).

Δὲν θὰ σταθῶ στὰ μυθολογικά, ὅπως τὴν Αργοναυτικὴ Ἐκστρατεία τοῦ Ἰάσονα στὴν Κολχίδα πρὸς ἀναζήτηση καὶ ἀπόκτηση τοῦ «χρυσόμαλλου δέρατος» (ἀπόδειξη τοῦ πλούτου τῆς περιοχῆς ἐκείνης στὴ ΒΑ ἀκτὴ τοῦ Ευξείνου Πόντου, ὅπου ἡ σημερινὴ Γεωργία). Ούτε, βέβαια, θὰ ἐπισημάνω τὸν πόλεμο τοῦ Θησέα ἐναντίον τῶν Αμαζόνων στὴν ἴδια σχεδὸν περιοχή. Αποτέλεσμά του ήταν ἡ ἀπαγωγὴ τῆς Ἀντιόπης (ἡγετικὴ μορφὴ Αμαζόνας) καὶ ὁ γάμος της μὲ τὸν Θησέα. Ἡ μνεία ὅμως τῶν Αμαζόνων μὲ ὁδηγεῖ στὴν Ἰλιάδα καὶ στὸν Τρωικό Πόλεμο, ὅπου οἱ Αμαζόνες πολέμησαν στὸ πλευρὸ τῶν Τρώων καὶ ὅπου ὁ Αχιλλέας σκότωσε τὴν ἀρχηγό τους Πενθεσίλεια [βλ. το βίντεο Γ’ Μέρος, οι αμαζόνες σε μωσαϊκό στην Έδεσσα].

Εἶναι γνωστὴ ἡ σχέση τοῦ Ὁμήρου μὲ τὴ Μικρασία. Νὰ θυμίσω ὅτι ἡ Σμύρνη (ἀλλὰ καὶ ἡ Χίος) θεωρεῖται ὡς πιθανὴ πατρίδα του. Άσχετα ὅμως ἀπὸ τὸ θέμα τῆς καταγωγῆς τοῦ ἀναγνωρισμένου συγγραφέα τοῦ ἔπους, ὅλο τὸ περιεχόμενο τῆς Ἰλιάδας πραγματεύεται τὴ διαμάχη μεταξὺ τῶν πληθυσμῶν τῶν δύο αἰγαιακῶν ἀκτῶν. Δὲν λέω μεταξύ Ἑλλάδος καὶ Μικρασίας, ἐφόσον οἱ γεωγραφικοὶ αὐτοὶ ὅροι εἶναι, ὅπως φαίνεται, ἀδόκιμοι γιὰ ἐκείνη τὴν ἐποχή. Grosso modo, ὁ Τρωικός Πόλεμος τοποθετεῖται στὸ τέλος του 12ου π.Χ. αιώνα. Να σημειώσω ὅτι ὁ Θουκυδίδης στο Προοίμιο τῆς ἱστορίας του ὑπογραμμίζει ὅτι «Ἡ νῦν Ἑλλὰς καλουμένη οὐ πάλαι βεβαίως οἶκουμένη», καὶ ὅτι, κατὰ τὸν Θουκυδίδη πάλι, ὁ Ὅμηρος «Οὐδαμοῦ τοὺς ξύμπαντας (δηλαδὴ τοὺς ἀντιπάλους τῶν Τρώων) ὠνόμασεν Ἕλληνας», ἀλλὰ «Δαναούς… καὶ ̓Αργείους και Αχαιαούς ανακαλεί» (σσ. 17-20).

«Ἡ καταγωγὴ τῶν πρώτων μεγάλων Πατέρων ποὺ διέπρεψαν τον 4ο μ.Χ. αιώνα, τοῦ Μεγάλου Βασιλείου, τοῦ Γρηγορίου τοῦ Ναζιανζηνοῦ καὶ τοῦ Γρηγορίου τοῦ Νύσσης, ἀπὸ τὴ μακρινὴ Καππαδοκία δείχνει τὸν τελικὸ ἐξελληνισμὸ καὶ ἐκχριστιανισμὸ ὅλης τῆς Μικρασίας. Ἡ διεργασία τοῦ δόγματος, ἄλλωστε, ὁλοκληρώνεται ἀπὸ τὶς πρῶττες ἕξι Οἰκουμενικές Συνόδους, ποὺ συγκαλοῦνται σὲ πόλεις τοῦ Βυζαντίου, δηλαδὴ τῆς ἀνατολικῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας. Πλὴν τῆς Κωνσταντινουπόλεως, εἶναι ὅλες πόλεις μικρασιατικές (Νίκαια, Χαλκηδόνα, Ἔφεσος οἱ σπουδαιότερες)» (Γλυκαντζή-Αρβελέρ Ελένη, 2021, Μικρασία, Καρδιά του ελληνισμού, σελ. 31).

ΠΕΡΠΑΤΩΝΤΑΣ ΣΤΑ ΜΑΤΩΜΕΝΑ ΧΩΜΑΤΑ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ, Β’ ΜΕΡΟΣ ΞΑΝΑΓΗΣΗ ΣΤΗΝ ΕΦΕΣΟ, βίντεο διάρκειας 36’ λεπτών, ξενάγηση από τον Nizam Adsiz: Έφεσος τρία χιλιόμετρα διαδρομή μέσα στον αρχαίο ελληνικό κόσμο της πόλης που έφτασε τις 250.000 κάτοικους τη ρωμαϊκή περίοδο δεύτερη πόλη μετά τη Ρώμη, σταυροδρόμι από την ξηρά/Ασία και τη θάλασσα/Ελλάδα/Αίγυπτο/Ρώμη, στην αρχαία πόλη της Ιωνίας από το εσωτερικό της ηπείρου εξαγνισμός, δεύτερη  εγκατάσταση από τον 4^ο αιώνα π.Χ. έως τον 7^ο αιώνα μ.Χ. στη νέα τοποθεσία μετά από πλημμύρα και έλη στην πρώτη θέση, δυο αιώνες Έλληνες, έξι αιώνες Ρωμαίοι, τρεις αιώνες Βυζάντιο, ένα μικρό θέατρο για τις επίσημες συγκεντρώσεις «βουλευτήριον» 1400 θέσεων, Ασκληπιός ο θεός της υγείας με το φίδι σύμβολο υγείας στο νοσοκομείο, η πύλη εισόδου κλείνει το βράδυ στα άλογα και τις άμαξες, ο «Αλέξανδρος» γιατρός της Αίγυπτου βοηθάει τους ανθρώπους με την ελονοσία, τα σημαντικά πρόσωπα έχουν αγάλματα δεξιά και αριστερά στο δρόμο της εισόδου στην πόλη, «αφιερωμένο σιντριβάνι στον Τραϊανό», ψηφιδωτά δάπεδα, το τέμπλο του Ανδριανού, ελληνικά σύμβολα «Μέδουσα», σύστημα υγιεινής δημόσιες τουαλέτες, αυτοκρατορία με τις επιγραφές στα λατινικά και ελληνικά, η βιβλιοθήκη κτίστηκε μεταξύ 114 και 125 μ.Χ. από τον Τιβέριο Ιούλιο Ακίλα Πολεμαιάνο προς τιμή του πατέρα του Τιβέριου Ιούλιου Κέλσου Πολεμαιάνου, τέσσερα αγάλματα παριστάνουν τις αρετές του: Σοφία, Αρετή, Έννοια και Επιστήμη, Κεντρική Αγορά, Αρχαίο θέατρο 25.000 θέσεων, εμπορικές σχέσεις και γάμοι με τους ανατολικούς λαούς, ο βασιλιάς Ανδρόκλος γιος του βασιλιά της Αθήνας Κόδρου κυνηγώντας ένα αγριογούρουνο βρίσκει τη θέση για να ιδρύσει την πόλη, και η Αρτέμης θεά του κυνηγιού γίνεται η προστάτιδα με σύμβολα τη μέλισσα και το ελάφι, ενώ η Μίλητος ανήκει στον Απόλλωνα με σύμβολο το δελφίνι. Τρία χιλιόμετρα πιο μακριά ο Ναός της Άρτεμις μοιρασμένες πέτρες σε διαφορετικά ιστορικά μνημεία: της Άρτεμις, το βυζαντινό ναό, το οθωμανικό κάστρο των Σελτζούκων.

Περπατώντας στα ματωμένα χώματα της Μικράς Ασίας, Γ’ Μέρος: ΕΔΕΣΣΑ, ΚΙΡΚΙΝΤΖΕΣ, ΣΜΥΡΝΗ

Έδεσσα Μεσοποταμίας (Şanlıurfa)

Έφτασα στην αρχαία Έδεσσα της Μεσοποταμίας τη σημερινή Şanlıurfa, κοντά στα σύνορα με τη Συρία, μετά από τρεις ολονύκτιες πτήσεις από το Βερολίνο. Μια σημαντική πόλη με βαθιές ελληνικές, ρωμαϊκές και βυζαντινές ρίζες. Ιδρύθηκε τον 4ο αιώνα π.Χ. από τον Σέλευκο Α’ Νικάτορα, στρατηγό του Μεγάλου Αλεξάνδρου και της έδωσε το ελληνικό όνομα «Έδεσσα», λόγω της αφθονίας των υδάτων όπως η Έδεσσα της Μακεδονίας. Αναπτύχθηκε ως εμπορικό και στρατηγικό κέντρο μεταξύ Μεσοποταμίας και Μεσογείου κατά τη ρωμαϊκή και τη βυζαντινή περίοδο. Στο λαξευμένο αρχαίο νεκροταφείο διάβασα την ελληνική επιγραφή: «Τοῦτο τὸ μνῆμα Ζοώρα καὶ Βίας καὶ Βοήθου Ιννεου καὶ τέκνων». Γνωστή είναι η παράδοση με το Μανδήλιον της Εδέσσης. Περισσότερα για τον ελληνικό κόσμο στην Έδεσσα της Μεσοποταμίας στο βίντεο Μικρά Ασία Γ’ Μέρος, Αρχαιολογικό Μουσείο Έδεσσας.

Κιρκιντζές (Şirince)

«Αν υπάρχει αυτό που λένε παράδεισος, το χωριό μας, ο Κιρκιντζές, ήτανε ένα δείγμα του. Κοντά στο Θεό ζούσαμε, ψηλά, ανάμεσα σε κατάφυτα βουνά και ξαγναντεύαμε ολόκληρο τον καρπερό κάμπο της Έφεσος, που ήτανε δικός μας ίσαμε τη θάλασσα, ώρες δρόμο, όλο συκομπαχτσέδες και λιόδεντρα, καπνά, μπαμπάκια, στάρια, καλαμπόκια και σουσάμια.

Μεγαλοτσιφλικάδες δεν είχαμε στον Κιρκιντζέ να ρουφούν το μεδούλι μας δύσκολο να μας φάει εμάς, κείνη την εποχή, τ’ αμανάτι. Ο κάθε χωριανός ήτανε νοικοκύρης στη γη του. Είχε το δίπατο σπίτι του, είχε και τον εξοχικό κούλα του, με μποστάνια, καρυδιές, μυγδαλιές, μηλιές, αχλαδιές και κερασιές. Και δεν ξεχνούσε να φυτεύει κι ανθόκηπους για το κέφι του. Τι του στοίχιζε σαν είχε κείνα τα γάργαρα νερά και τα πηδηχτά ρυάκια, που κελάρυζαν χειμώνα καλοκαίρι! Όταν μέστωνε το στάρι και το κριθάρι, τα χωράφια μας μοιάζανε με χρυσαφένιες θάλασσες. Μα σαν τις ελιές μας καμαρωτές δε θ’ αντάμωνες πουθενά, ο καρπός τους άφθονος, κρουστός, γυαλιστερός, θραψερές αραπινίτσες. Για τον τόπο μας μεγάλο έσοδο ήτανε το λάδι μα το χωριάτικο κεμέρι γέμιζε λίρα από τα σύκα, ξακουστά όχι μονάχα στο βιλαέτι τ’ Αϊντινιού, μα σ’ ολόκληρη την Ανατολή και στην Ευρώπη και στην Αμερική. Ψιλόφλουδα, μεταξένια σύκα, ζαχαροπασπαλισμένα μ’ ολόχρυσο μελένιο χυμό, μ’ όλη τη θέρμη και τη γλύκα της Ανατολής» (Διδώ Σωτηρίου, 1962-2008, Ματωμένα Χώματα, 109^η Έκδοση, 429^η χιλιάδα, σσ. 21-22).

Κι όμως το μυθιστόρημα «Ματωμένα Χώματα», είναι εμπνευσμένο από ένα υπαρκτό πρόσωπο, τον αγρότη Μανώλη Αξιώτη από το χωριό Κιρκιντζέ, ίσως το μπλε σπίτι του θείου Μανόλη που ακούγεται στο βίντεο να έχει σχέση; Μεταγενέστερα ο Μανώλης Αξιώτης έγραψε δυο βιβλία το «Μπερδεμένο Κουβάρι» και τα «Ενωμένα Βαλκάνια», πρόσφατα έγινε επανέκδοσή τους σε ένα τόμο με τον τίτλο «Εγώ ο Μανώλης Αξιώτης, Η περιπετειώδη ζωή του ήρωα των «Ματωμένων Χωμάτων» (2016). Τα βιβλία του αποτελούν προσωπικές μαρτυρίες για την μικρασιατική καταστροφή και τη συνάντησή του με τη νεαρή Ενταβιέ στα βάθη της Ανατολίας, όταν ο συγγραφέας βρέθηκε εκεί στην υπηρεσία ενός Τούρκου κτηματία, προσωρινά από τα τάγματα εργασίας/«αμελέ ταμπουρού».

«Η Εδαβιέ εγένισε ένα σγουρόμαλο ξανθό αγοράκη από την παράνομη ένωση μας. Έγεινε πάταγος στο μικρό χωριό, που δεν ήταν συνηθησμένο σε τέτοιου είδους ιδήλια, και όλο το χωριό ως ήτο επόμενον την περιφρονούσε. Την απαρνήθικαν και οι δικοί της. Έτσι η εύμορφη Εδαβιέ ξεκομένη από τους δικούς της και περιφρονιμένη από τους συνχωριανούς της, δεν μπορούσε να ζήσει στο χωριό, και αναγκάσθηκε να φύγει στην Άγκυρα.
Κάτι μακρινοί συνγενείς της την περιμάζεψαν κονδά τους, και άρχισε ξενοδουλεύοντας να μεγαλώνει το μωρό της. Η Εδαβιέ ορκήσθικε να μην ξανασμίξει με Άνδρα σε όλην τη ζωή της, μια και ο πρώτος Άνδρας που γνώρισε και αγάπησε την εγκατέλειψε για λόγους ανεξάρτιτους της θελίσεώς του. Η Εδαβιέ ήταν έξυπνη γυναίκα και είχε καταλάβη πως ο Μανώλης Αξιώτης την εγκατέλιψε από ανάγκη, και δεν του κρατούσε κακία. Αντίθετα λαχταρούσε να τον δεχτή αν οι περιστάσεις το επέτρεπαν και ξαναγύριζε κονδά της. Πέρασαν 16 ολόκλιρα χρόνια, και ο γιόκας της Οσμάν ήρθε μια μέρα και έπεσε στην Αγκαλιά της Μάνας του με κλάματα. Μάνα δεν αντέχω τούτην την καταφρόνια της έλεγε με λιγμούς. Θα πάρω των οματιών μου και θα φύγω. Με φωνάζουν Γκιαούρ τοχουμού (απιστόσπορε) πες μου γιατί; Πεδή μου μην σε μέλη. Ο κόσμος αυτός δεν ξεύρει τη του γύνεται. Εγώ θα σου εξυγήσω μια μέρα όλα, μα ακόμα δεν ήρθε η ώρα. Τελίωσε πρώτα το Γυμνάσιο σου, υπηρέτισε την θυτία σου, και τότε όταν έρθης με το καλό, θα σου τα πω όλα, και θα καταλάβης παιδή μου πως ο κόσμος αυτός είνε ένα κουκλοθέατρο που το πέζουν λύγοι άνθρωποι, όπως αυτοί το θέλουν». Ο ξεναγός Nizam Adsiz μου είπε ότι πριν ανταλλαγή των πληθυσμών στον Κιρκιντζέ ζούσαν 10.000 Έλληνες, σώζονται πολλά πετρόχτιστα σπίτια και ο ναός του Αγίου Ιωάννη του Πρόδρομου, βλ. παρακάτω το βίντεο Γ΄ Μέρος.

Σμύρνη (Izmir)

«ΚΑΙ ΉΡΘΕ Η ΑΝΟΙΞΗ του 1919…

Είναι εξακριβωμένο; Ρώτησε. Μα ναι, βέβαια, σας λέω ότι…

Ο πατέρας έπαθε ένα είδος τρέλας. Πέταξε το ποτήρι του στον αέρα κι άρχισε να φωνάζει.

Έρχονται, έρχονται: Δόξα σοι ο Θεός: τελείωσαν τα ψέματα…

Γύρισαν όλοι ξαφνιασμένοι και περίεργοι.

Ποιοι έρχονται, Βασιλάκη, και κάνεις έτσι; Μέθυσες;

Οι Έλληνες: οι Έλληνες φτάνουν! Ως το πρωί ο στόλος θα είναι το λιμάνι της Σμύρνης!

Οι Έλληνες; Έκανα όλοι μαζί, σαν να μην το χωρούσε αμέσως το μυαλό τους. Έρχονται οι Έλληνες; Οι Έλληνες! Οι Έλληνες! (σελ. 84-85). […]

Πήδησα στο παράθυρο και κοίταξα το δρόμο μας. Σε όλα τα σπίτια κυμάτιζαν πελώριες γαλανόλευκες σημαίες. Ένα κομμάτι απ’ τον ουρανό απλώθηκε στα μπαλκόνια και στις καρδιές. Τίποτα πια δε με συγκρατούσε, ούτε η διπλοκλειδωμένη εξώπορτα. Έδωσα έναν πήδο απ’ το παράθυρο με κίνδυνο να τσακιστώ κι άρχισα να τρέχω κατά την παραλία.

Ο κόσμος ξεχυνόταν στους δρόμους σαν το νερό που σπάζει με ορμή τα φράγματα κι απλώνεται παντού. Άντρες, γυναίκες, παιδιά, σχημάτιζαν ο αυθοθόρμητες διαδηλώσεις. Μυριόστομα ξεσπούσαν τα κρυμμένα τραγούδια τους. Ήταν μια στιγμή τέτοιου ομαδικού, ηλεκτρισμένου ενθουσιασμού, που κάνει τους απλούς ανθρώπους να αισθάνονται ήρωες. Δεν παζαρεύουν, δεν υπολογίζουν, δε σκέφτονται μπορούν ακόμα και για μια χίμαιρα, για ένα πυροτέχνημα να τα προσφέρουν όλα, κι αυτή τη ζωή τους» (σελ. 88). […]

«Όσο ο στρατός προχωρούσε, τόσο ο κόσμος πίστευε περισσότερο πως ήταν πραγματική η ευτυχία του. Οι εφημερίδες έβγαζαν αδιάκοπα παραρτήματα για τις νίκες στο Τουρμπαλί, στη Μαινεμένη, στη Μαγνησία, στον Κασαμπά, στο Μπαϋντίρι, στα Θείρα, στο Ναζλί, στο Αϊντίνι, στο Αξάρι, στις Κυδωνίες… Εύκολο το μεθύσι της νίκης. Όμορφη και ζαλιστική η λευτεριά ηλέκτριζε κι οδηγούσε ως την παραφορά. Οι άνθρωποι δεν την ψαχούλευαν, την ποθούσαν, την πίστευαν και την έραιναν με τ’ άνθη και τα δάκρυα της χαράς τους. Είχε φτάσει η μεγάλη στιγμή που λαχταρούσε και οραματιζόταν αιώνες ο ραγιάς. Και τώρα, έκαιγε το φέσι της υποταγής και της υποκρισίας και ξεσπούσε σ’ ένα αυθόρμητο, μυριόστομο «Ζήτω!» (Διδώ Σωτηρίου, 1978, Μέσα στις φλόγες, σελ. 91).

«ΦΕΥΓΟΥΝ, ΟΛΟΙ ΦΕΥΓΟΥΝ. Η προκυμαία της Σμύρνης ἀπὸ τοῦ ἑνὸς ἄκρου μέχρι τοῦ ἄλλου, την 25ην Αὐγούστου [1922] ἦτο κατάμεστος ἀνθρώπων, ἀποσκευῶν καὶ ζώων. “Όλοι ἐκινοῦντο μὲ δυσκολίαν, μὲ ἀπερίγραπτον ἀπόγνωσιν. ̓Απὸ τοὺς στενούς δρόμους τῶν διαφόρων συνοικιῶν κύματα ἀνθρώπων ἐξεχύνοντο εἰς τὴν προκυμαίαν. Ανεζήτουν μίαν θέσιν εἰς τὰ ἀτμόπλοια, εἰς τὰς λέμβους ἀκόμη,- διὰ νὰ φύγουν μακρὰν τοῦ ὀλέθρου. Ποῦ εἶναι αἱ ̓Αρχαί, ποῦ εἶναι ὁ στρατός καὶ ἡ δύναμις; Ὅλοι ἔχουν ἐξαφανισθῆ καὶ μόνον οἱ χωροφύλακες παραμένουν  ακόμη εις τα θέσεις των. Εις τους δρόμους κυκλοφορούν αδύνατοι στρατιῶται. στρατοκόποι ἐξηντλημένοι, σκελετοὶ ἀνθρώπινοι. Ἔρχονται καὶ ὅλο ἔρχονται τὰ καραβάνια καὶ τὰ λείψανα, μὲ τὸν θάνατον εἰς τὸ πρόσωπον, τὴν ἀγωνίαν εἰς τὰ μάτια» (Μιχαήλ Λ. Ρόδας, Διευθυντής του γραφείου τύπου και της λογοκρισίας της Αρμοστείας Σμύρνης, 1924, Η Ελλάδα στην Μικρά Ασία 1918-1922, Η μικρασιατική καταστροφή, σελ. 345).

«Για τους Λεβαντίνους και τους Ευρωπαίους της Σμύρνης, οι χειρότερες δοκιμασίες είχαν φτάσει σχεδόν στο τέλος τους. Όμως για τους τριακόσιες είκοσι χιλιάδες Έλληνες της πόλης –και τους άστεγους συμπατριώτες τους- το άμεσο μέλλον έδειχνε πράγματι ζοφερό. Ο Γιώργος Τσουμπαριώτης, ένα εντεκάχρονο Ελληνόπουλο, είχε περάσει τη νύχτα κρυμμένος στην εκκλησία του Αγίου Ιωάννη, μαζί με τη μητέρα του, τον πατέρα του, την αδελφή του και πολλούς άλλους πρόσφυγες. Όμως, καθώς η φωτιά εξαπλωνόταν αμείλικτη προς το κτίριο –και το ξημέρωμα γλυκοχάραζε στον ουρανό-, παρουσιάστηκε μια νέα απειλή. «Καμιά δεκαριά ληστές εμφανίστηκαν, έχοντας μαχαίρια» θυμόταν ο Γιώργος, όταν μίλησε για τις εμπειρίες του πολλά χρόνια αργότερα. «Άρχισαν να απειλούν τους ανθρώπους, έναν… φώναζαν τσικάρ παραγκίνι, τσικάρ σαατίνι (βγάλτε τα χρήματά σας, βγάλτε τα ρολόγια σας)».

Ο πατέρας του έδωσε όλα τα χρήματά του, αλλά ο άνδρας δίπλα τους δεν είχε τίποτε να δώσει. «Του έσκισαν τον ώμο με ένα μαχαίρι. Ο καημένος ο άνθρωπος σωριάστηκε στο έδαφος, μουγκρίζοντας από πόνο, και πέθανε σφαδάζοντας μπροστά στα μάτια μας».

Αμέσως μόλις έφυγαν οι ληστές, η οικογένεια Τσουμπαριώτη αποφάσισε να εγκαταλείψει την εκκλησία. Ο πατέρας του Γιώργου δεν επιθυμούσε να σμίξει με το πλήθος στην προκυμαία, καθώς μάλιστα η δεκαοκτάχρονη κόρη ήταν ιδιαίτερα όμορφη. Οδήγησε την οικογένειά του σε ένα από τα ελληνικά νεκροταφεία και άνοιξε έναν οικογενειακό τάφο, στον οποίο ήλπιζε να κρυφτεί. Όμως δεν ήταν μόνοι σ’ αυτή την αναζήτηση καταφυγίου. «Ήταν γεμάτος ανθρώπους. Σχεδόν όλοι οι τάφοι είχαν ανοιχτεί από γονείς που ήθελαν να κρύψουν τα κορίτσια τους». Η οικογένεια θα παρέμενε κρυμμένη για τις δύο επόμενες μέρες, προτού κάνει την επόμενη κίνηση.

Η οικογένεια Αλεξίου πέρασε κι αυτή τη νύχτα κρυμμένη, αναζητώντας σε ένα εγκαταλελειμμένο κτίριο στα περίχωρα της πόλης – το οποίο είχε γλιτώσει μέχρι στιγμής από τη φωτιά. Κάποια στιγμή τις πρώτες πρωινές ώρες, ο νεαρός Αλέξης -δώδεκα χρονών τότε- θέλησε να πάει τουαλέτα. «Ανάψαμε σπίρτα και ο πατέρας μου άρχισε να ψάχνει για την τουαλέτα… Το σπίρτο έσβησε, και την ίδια στιγμή σκόνταψα πάνω σε κάτι μαλακό. Άφησα ένα ουρλιαχτό. Ο πατέρας μου άναψε άλλο ένα σπίρτο και ήρθε προς το μέρος μου. Κάτω από το τρεμάμενο φως του σπίρτου, είδαμε έντρομοι ότι είχα σκοντάψει πάνω σε ένα κομμένο χέρι και λίγο πιο πέρα το μάτι μου πήρε το πτώμα μιας γυναίκας. Εκεί μέσα είχε γίνει μακελειό. Ο πατέρας μου είπε να μην πω κουβέντα στη μητέρα μου γι’ αυτό που είδαμε».

Η οικογένεια εγκατέλειψε την κρυψώνα της τα ξημερώματα και προχώρησε προς την προκυμαία, αποφασισμένη να φτάσει με κάθε τρόπο σε κάποια βρετανική ή αμερικανική μαούνα. Η απελπισία του Αλέξη να επιβιβαστεί εξόργισε τόσο έναν Αμερικανό πεζοναύτη, που χτύπησε το παιδί στο κεφάλι με έναν σιδερολοστό. «Ο λαιμός μου πρήστηκε και πονούσα αφάνταστα» γράφει αργότερα. Όμως, παρ’ όλα αυτά, ανέβηκε στη λέμβο. Το ίδιο και η μητέρα του, παρόλο που προσπάθησε να πέσει στη θάλασσα, όταν έμαθε ότι ο άνδρας της είχε μείνει πίσω.

«Και μέσα σε όλα αυτά» γράφει ο Αλέξης «έβλεπα τη Σμύρνη να καίγεται από το πλοίο που σάλπαρε σιγά σιγά». Μάνα και γιος έφτασαν στη Μυτιλήνη, όπου ολόκληρη η οικογένεια – και ο πατέρας του Αλέξη- τελικά ξανάσμιξε» (Τζάιλς Μίλτον, 2022, Χαμένος παράδεισος, Σμύρνη 1922 Η καταστροφή της μητρόπολης του μικρασιατικού Ελληνισμού, σσ. 342-343).

Η Σμύρνη, όπως η αρχαία Έφεσος, υπήρξε ένα σημαντικό σταυροδρόμι μεταξύ του εσωτερικού της Ασίας και της Μεσογείου, ήταν ένα σταυροδρόμι των πολιτισμών. Την Οθωμανική περίοδο ήταν μία από τις πιο ακμαίες και κοσμοπολίτικες πόλεις της Αυτοκρατορίας, με έντονη ελληνική παρουσία που χρονολογούνταν από την αρχαιότητα, βλ. στο βίντεο Γ’ Μέρος Αρχαία Σμύρνα και Αρχαιολογικό Μουσείο Σμύρνης. Μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα, η Ελληνική Κοινότητα της Σμύρνης αποτελούσε περίπου το 50% του πληθυσμού, περίπου 170.000 ανθρώπους. Ήταν η μεγαλύτερη και πιο εύρωστη κοινότητα στην εκπαίδευση, το εμπόριο, τη ναυτιλία, τη βιομηχανία και τις τέχνες. Διέθετε δεκάδες εκκλησίες – επισκέφτηκα τρεις από αυτές, ανάμεσά τους η Αγία Φωτεινή και ο Άγιος Βουκόλος, που αναφέρονται στο βιβλίο Ματωμένα Χώματα, αλλά και τον Άγιο Πολύκαρπο προστάτη της πόλης και της «Αδελφότητας Μικρασιατών Ν. Χανίων «Ο Άγιος Πολύκαρπος» που επισκέφτηκα στα Χανιά. Η προκυμαία της Σμύρνης ήταν γνωστή ως «Γκιαούρ Ιζμίρ»/«Άπιστη Σμύρνη».

Η Καταστροφή της Σμύρνης το 1922 σηματοδότησε το τέλος της ελληνικής παρουσίας στην Ιωνία. Οι θηριωδίες και η οργανωμένη πυρπόληση της πόλης είχαν στόχο την εξάλειψη του ελληνικού στοιχείου. Οι εμπρησμοί κατέστρεψαν τα τρία πέμπτα της Σμύρνης αφήνοντας άθικτη την τουρκική συνοικία. Η εκκένωση του άμαχου πληθυσμού πραγματοποιήθηκε κυρίως χάρη στην παρέμβαση του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού και του Αμερικανού Asa Jennings (βλ. στο βιβλίο του Πέτρου Μεχτίδη, 2020, Η Μικρασιατική Εκστρατεία και Καταστροφή, σελ. 372). Στις 13 Σεπτεμβρίου, 19 πλοία μπήκαν στο λιμάνι της Σμύρνης για να σώσουν όσους μπορούσαν. Συνολικά, 300.000 πρόσφυγες κατάφεραν να περάσουν στην Ελλάδα, αφού προηγουμένως πολλοί είχαν κακοποιηθεί, ληστευθεί, άλλοι στάλθηκαν στα διαβόητα τάγματα θανάτου/εργασίας από όπου ελάχιστοι επέστρεψαν. «Εδώ μέσα δεν υπάρχει ψυχή, δεν υπάρχει περιθώριο για ταξίδι σε χώρους της μεταφυσικής. Όταν καίγεται έτσι που καίγεται εδώ, με πυρωμένο σίδερο η σάρκα, παντοδύναμη θεότητα υψώνεται αυτή, κι όλα τ’ άλλα σωπαίνουν. Έχουν να λένε πως κανένας πόνος δεν μπορεί να είναι ισοδύναμος με τον ηθικό πόνο. Αυτά τα λένε οι σοφοί και τα βιβλία. Όμως, αν βγεις στα τρίστρατα και ρωτήσεις τους μάρτυρες, αυτούς που τα κορμιά τους βασανίστηκαν ενώ πάνω τους σαλάγιζε ο θάνατος –και είναι τόσο εύκολο να τους βρεις, η εποχή μας φρόντισε και γέμισε τον κόσμο αν τους ρωτήσεις, θα μάθεις πως τίποτα, τίποτα δεν υπάρχει πιο βαθύ και πιο ιερό από ένα σώμα που βασανίζεται» (Ηλίας Βενέζης, 2024, Το Νούμερο 31328, σελ. 14., βλ. επίσης την ταινία του Νίκου Κούνδουρου, 1922, βασισμένη εν μέρη στην αυτοβιογραφία και μαρτυρία του Ηλία Βενέζη για την μικρασιατική καταστροφή και τα τάγματα εργασίας).

Και οι απόγονοι των προσφύγων της Σμύρνης διατηρούν ζωντανή τη μνήμη της Μικρασίας στην Ελλάδα, ιδρύοντας κοινότητες και πολιτιστικούς συλλόγους, όπως στη Νέα Σμύρνη και τη Νέα Ιωνία.

ΠΕΡΠΑΤΩΝΤΑΣ ΣΤΑ ΜΑΤΩΜΕΝΑ ΧΩΜΑΤΑ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ, Γ’ ΜΕΡΟΣ: ΕΔΕΣΣΑ, ΚΙΝΡΚΙΝΖΕΣ & ΣΜΥΡΝΗ,  βίντεο διάρκειας 60’ λεπτών: Έδεσσα (Şanlıurfa) ο ελληνικός κόσμος και σκέψη σε όλη τη μικρά Ασία και πιο πέρα, ελληνική επιγραφή στο αρχαίο νεκροταφείο, Αρχαιολογικό Μουσείο Έδεσσας. Σμύρνη (Izmir) σιδηροδρομικός σταθμός, αγορά, Ιερός Ναός Αγίου Βουκόλου, το γλυκό και το πικρό της Τουρκίας, Ιερός ναός Αγίου Πολυκάρπου, Ιερός ναός Αγίας Φωτεινής, καθολικός ναός Santa Maria 1692, η ματωμένη προκυμαία, Αρχαιολογικό Μουσείο Σμύρνης. Κιρκιντζές (Şirince) το χωριό με τους 10.000 χριστιανούς, πετρόχτιστα και καλντερίμια, εκκλησία του Ιωάννη του Βαπτιστή 1832, «η μάνα της γυναίκας μου ήταν από τα Χανιά», αφιέρωση σε ένα αντίτυπο του βιβλίου Ματωμένα Χώματα «Με όλη μου την αγάπη Δίδω Σωτήριου 15-07-72». Αρχαία Σμύρνη «το όνειρο του Μεγάλου Αλέξανδρου» κατά τον Παυσανία, η Αγορά της Σμύρνας, Ιωνικό Πανεπιστήμιο Σμύρνης 1920 υπό τη διεύθυνση του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή.

Συγκεντρωτικά αν και είναι δύσκολή η ακριβής καταγραφή, σύμφωνα με τα στοιχεία που έδωσε ο Ελ. Βενιζέλος με το υπόμνημά του στη Συνδιάσκεψη της Ειρήνης του Παρισιού, στη Μικρά Ασία ζούσαν 1.694.000 Έλληνες. Στη Θράκη και την περιοχή της Κωνσταντινούπολης 731.000. Στην περιοχή της Τραπεζούντας 350.000 και στα Άδανα 70.000. Σύνολο 2.845.000 Έλληνες που αποτελούσαν το 20% του πληθυσμού της περιοχής που κυριαρχούσε οικονομικά, είχε δε καταφέρει να διατηρήσει την πολιτιστική του κληρονομιά παρότι αποτελούσε μειονότητα σε εχθρικό περιβάλλον.

«Η μικρασιατική περιπέτεια άλλαξε την Ελλάδα σε μεγαλύτερη κλίμακα από οποιοδήποτε προηγούμενο γεγονός της νεότερης ιστορίας. Πρόκειται για το γεγονός που οδήγησε στην ολοκλήρωση ενός ενιαίου έθνους-κράτους μετά την αναγκαστική ανταλλαγή πληθυσμών ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία. Την πραγματοποίηση της ενσωμάτωσης 1.300.000 προσφύγων σε μια χώρα περίπου 5.500.000 κατάφερε κυρίως ο Ελευθέριος Βενιζέλος, που έμαθε τους Έλληνες να αναζητούν πάντοτε τη μεσότητα του Αριστοτέλη. Οι κύριες αρετές που τους συνιστούσε προέρχονταν επίσης από τα Ηθικά Νικομάχεια: 1) Θάρρος, 2) Μεγαλοψυχία, 3) Μετριοπάθεια, 4) Δικαιοσύνη» («Θάνος Βερέμης, 2022, Μικρή ιστορία της μικρασιατικής καταστροφής, σελ. 9).

Το 1994, η Βουλή των Ελλήνων ψήφισε την ανακήρυξη της 19ης Μαΐου ως «Ημέρας Μνήμης για τη Γενοκτονία των Ελλήνων στο Μικρασιατικό Πόντο». Ο αριθμός των θυμάτων έχει υπολογιστεί σε 353.000 ψυχές. Ήταν το ανελέητο κύμα σφαγών και ο μαζικός εκτοπισμός των Ελληνικών πληθυσμών στην περιοχή του Πόντου και του Ασσυριακού λαού, που πραγματοποιήθηκαν από το κίνημα των Νεότουρκων κατά την περίοδο 1914-1923.

Το 1998, η Βουλή των Ελλήνων ψήφισε ομόφωνα την ανακήρυξη της 14ης Σεπτεμβρίου ως «ημέρα εθνικής μνήμης της Γενοκτονίας των Ελλήνων της Μικράς Ασίας και της Ανατολικής Θράκης από το Τουρκικό Κράτος». Οι εκτιμήσεις για τις ανθρώπινες απώλειες την περίοδο από το 1912 ως το 1922 ξεκινούν από 200-300 χιλιάδες και φτάνουν, κατά ορισμένους Έλληνες μελετητές τις 800.000 – 1.200.000 ανθρώπους.

Σήμερα «η Ομοσπονδία Προσφυγικών Σωματείων Ελλάδος (Ο.Π.Σ.Ε.) αγωνίζεται για την διεθνή αναγνώριση της γενοκτονίας, την προστασία της ανταλλάξιμης περιουσίας και την κεντρική χρηματοδότηση των Σωματείων της,  την δημιουργία μουσείων,  έδρας μικρασιατικών σπουδών και την διατήρηση της Μνήμης των Αλησμόνητων Πατρίδων της Ανατολής. Η 6η Πανελλήνια Συνάντηση Μικρασιατικών Συλλόγων της ΟΠΣΕ θα πραγματοποιηθεί το Σάββατο 28 Ιουνίου 2025 στο Ηράκλειο Κρήτης, https://opsehellas.gr/

Επίσκεψη στην «Οικία-Μουσείο Ελευθερίου Βενιζέλου» & στο Μουσείο της Αδελφότητας Μικρασιατών Ν. Χανίων «Ο Άγιος Πολύκαρπος»

Στο τέλος του 19^ου αιώνα αρχές του 20^ου αιώνα κορυφώνονται οι διεργασίες και οι πολεμικές συρράξεις, της διάλυσης των αυτοκρατοριών και της δημιουργίας των εθνικών κρατών. Διαδοχικές, αλυσιδωτές πολεμικές συγκρούσεις διαδραματίζονται και στην βαλκανική χερσόνησο μεταξύ της διαλυόμενης Οθωμανικής αυτοκρατορίας και των εθνικών κρατών της Ελλάδας, της Βουλγαρίας, της Σερβίας κ.ά., αλλά και μεταξύ τους. Ηγετική μορφή σε αυτές τις ιστορικές στιγμές για τη χώρα μας είναι ο Ελευθέριος Βενιζέλος, δρώντας ταυτόχρονα στο εξωτερικό εκεί που σχεδιάζονταν πολλές αποφάσεις από τα χρόνια της Κρητικής Πολιτείας, αλλά βέβαια και στο εσωτερικό της χώρας που αγωνιούσε με οικονομικές, συνοριακές, πολεμικές οντότητες και εμφύλιες διαμάχες. Και ενώ όταν ταξίδευα στην Τουρκία είδα να δεσπόζει από άκρη ως άκρη η εμβληματική μορφή του Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, «πατέρα των Τούρκων», στην Ελλάδα δεν συμβαίνει το ίδιο. Σε ένα μεγάλο βαθμό ευθύνεται το εκπαιδευτικό μας σύστημα, αυτό βλέπουμε, αυτό καταγράφουν οι διεθνείς και ευρωπαϊκές εκπαιδευτικές εκθέσεις, αλλά και άλλες σκοπιμότητες, ιστορικές ανακρίβειες, εύκολες γενικότητες όλα είναι το ίδιο-αλλά δεν είναι. Παρακάτω, αποσπάσματα από το βιβλίο του Νικόλαου Εμμ. Παπαδάκη (2023) «Ελευθέριος Βενιζέλος, Σελίδες μιας πολυτάραχης ζωής», Γενικού Διευθυντή του Ιδρύματος Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος», όπως επίσης δυο βίντεο από την επίσκεψή μου στην «Οικία – Μουσείο Ελευθερίου Βενιζέλου» και το Μουσείο της «Αδελφότητας Μικρασιατών Ν. Χανίων «Ο Άγιος Πολύκαρπος». Στο τέλος της εργασίας επισυνάπτω ένα κείμενο με περισσότερες βιβλιογραφικές πηγές για την Μικρασιατική Καταστροφή.

«Ιμπεριαλιστής ή απελευθερωτής;

Αμέσως μετά τη λήξη του πολέμου [Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος 1914-1918] οι όροι της ανακωχής, που επέβαλαν οι σύμμαχοι προς την ηττημένη Οθωμανική Αυτοκρατορία, ήταν εξοντωτικοί και ισοδυναμούσαν – με ακρωτηριασμό της: άμεση αποστράτευση και διατήρηση ολιγάριθμου στρατού στα ανατολικά σύνορα, πλήρης αφοπλισμός, στρατιωτική κατοχή των Στενών των Δαρδανελλίων, κατάληψη από τους συμμάχους των φρουρίων με στρατηγική σημασία, επίταξη λιμενικών εγκαταστάσεων, σιδηροδρόμων και οθωμανικών εμπορικών σκαφών και απώλεια της Μεσοποταμίας, της Αραβίας, της Συρίας, της Κιλικίας και της Αρμενίας, που αποκτούσαν δικαίωμα αυτοδιάθεσης. Τέλος, οι σύμμαχοι διατηρούσαν το δικαίωμα να καταλαμβάνουν οποιοδήποτέ τμήμα της Τουρκίας προκειμένου να επιβάλουν τους όρους της ανακωχής. Στο πλαίσιο αυτό οι Βρετανοί κατέλαβαν τη Mοσούλη, τα λιμάνια της Αλεξανδρέττας, της Κωνσταντινουπόλεως, της Σαμψούντας και τα ζωτικής σημασίας στενά των Δαρδανελλίων. Παράλληλα, οι Γάλλοι προχώρησαν στην κατάληψη της Κιλικίας και της Συρίας.

Στη διανομή των υπολειμμάτων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας η Ιταλία διεκδικούσε σημαντικό μερίδιο. Άλλωστε οι σύμμαχοι είχαν δεσμευτεί το 1915 και με τη συμφωνία του Σεν Ζαν Ντε Μοριέν (Απρίλιος 1917) να παραχωρήσουν τη Σμύρνη στη χώρα αυτή Ωστόσο, μετά την είσοδο της Ελλάδας στον πόλεμο και τη συμβολή του ελληνικού στρατού στη συμμαχική νίκη, τα δεδομένα άλλαξαν. Έτσι, στις διαπραγματεύσεις στο Παρίσι οι Ιταλοί διαπίστωναν τη μεταστροφή του συμμαχικού παράγοντα υπέρ της Ελλάδας, ενώ στο πρόσωπο του Βενιζέλου αντιμετώπιζαν έναν σκληρό ανταγωνιστή στη διεκδίκηση της Σμύρνης. Ο Βενιζέλος είχε σταθερά στο πλευρό του τον Λόιντ Τζορτζ και τον Κλεμανσό. Ο Ουίλσον απουσίαζε στην Ουάσινγκτον και οι αντιπρόσωποί του στο Παρίσι έθεταν ένα σωρό εμπόδια στη διεκδίκηση της Σμύρνης. Όταν ο Ουίλσον επέστρεψε στη γαλλική πρωτεύουσα, η αμερικανική αντιπροσωπεία δεχόταν να παραχωρηθεί στην Ελλάδα μέρος των διεκδικούμενων εδαφών της Ιωνίας. Ενόψει των διαγραφόμενων δυσμενών εξελίξεων οι Ιταλοί αποφάσισαν να δράσουν μόνοι τους και να φέρουν τους συμμάχους προ τετελεσμένου γεγονότος. Έτσι προχώρησαν σε πραξικόπημα. Στα τέλη Μαρτίου του 1919 αποβιβάστηκαν στη Μικρά Ασία και κατέλαβαν την Αττάλεια χωρίς προηγουμένως να έχουν εξασφαλίσει την έγκριση του ανωτάτου συμμαχικού συμβουλίου. Η έκπληξη και η αγανάκτηση στο Παρίσι ήταν έκδηλες. Σύμφωνα με τον Τσόρτσιλ, οι Έλληνες φώναζαν ότι η ιταλική ενέργεια στην Αττάλεια ήταν το πρελούδιο για μια καταπάτηση στη σφαίρα των ελληνικών βλέψεων. Την ίδια περίοδο η τριανδρία Ουίλσον, Λόιντ Τζορτζ και Κλεμανσό, αποφάσιζε την εκχώρηση της Σμύρνης και της επαρχίας Αϊδινίου στο ελληνικό κράτος. Ο Βρετανός πολιτικός παρατηρούσε ότι για χιλιάδες χρόνια η Σμύρνη και τμήμα των ακτών της σε μεγάλη έκταση κατοικούνταν από Έλληνες και απέδιδε την ευημερία της ευρύτερης περιοχής στην εξυπνάδα τους και στην ανάπτυξη της γεωργίας και της βιομηχανίας.

Εν τω μεταξύ ο Βενιζέλος κινείται στα παρασκήνια της διάσκεψης, προετοιμάζει το έδαφος και πείθει τους συμμάχους για τα δικαιώματα της Ελλάδας στη Σμύρνη, για την ισχύ του ελληνικού στρατού και για τον κίνδυνο που αντιμετώπιζαν οι ελληνικοί πληθυσμοί της Μικράς Ασίας από την ασύδοτη δράση τουρκικών τρομοκρατικών συμμοριών. Σε κάθε περίπτωση υπογράμμιζε ότι η Ελλάδα δεν επρόκειτο να δράσει χωρίς τη συγκατάθεση των συμμάχων».

Χανιά-Κρήτη Τάφοι Βενιζέλων, Οικία-Μουσείο Βενιζέλου, Ιστορική αναδρομή 1897-1923, βίντεο διάρκειας 57’ λεπτών: Στην κατοικία και μουσείο του Ελευθερίου Βενιζέλου, προσωπικά αντικείμενα και όλη η πολυτάραχη πολιτική διαδρομή του, ένας επαναστάτης της Κρητικής Πολιτείας στην Ευρωπαϊκή πολιτική σκηνή, συμμαχίες, επιλογές, συγκρούσεις. Ευχαριστώ τον κ. Νικόλαο Εμμ. Παπαδάκη Γενικό Διευθυντή του Ιδρύματος Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος»  για την άδεια βιντεοσκόπησης, αλλά και όλο το προσωπικό του Ιδρύματος για την επίσκεψη στην Οικία – Μουσείο Ελευθερίου Βενιζέλου, γιατί δεν είναι όλα και όλοι το ίδιο (βλ. επίσης την ταινία του Παντελή Βούλγαρη, Ελευθέριος Βενιζέλος 1910-1927)

«Οι σχέσεις των συμμάχων με τους Ιταλούς είχαν διαρραγεί και η οριστική ρήξη ήρθε σύντομα με αφορμή τη διεκδίκηση του Φιούμε στην Αδριατική, που οδήγησε στη σφοδρή σύγκρουση Ουίλσον-Ορλάντο. Η Ιταλία απεχώρησε από το ανώτατο συμβούλιο και οι ηγέτες των τριών συμμαχικών Δυνάμεων βρήκαν μια λαμπρή ευκαιρία να διευθετήσουν το ζήτημα της Σμύρνης. Μετά τη ρήξη του Ουίλσον με την ιταλική αντιπροσωπεία, το κλίμα ήταν ιδιαίτερα ευνοϊκό για την Ελλάδα. Ήταν φυσικό, γράφει ο Τσόρτσιλ, ο Αμερικανός πρόεδρος να κλίνει προς την Ελλάδα: Στο Παρίσι «βρήκε έναν πολύ μοναδικό, πολύ πρόθυμο οπαδό, τον Βρετανό πρωθυπουργό. Ο Κλεμανσό, απασχολημένος με τον Ρήνο και το μέλλον της Γαλλίας, κινήθηκε φιλικά με αυτούς τους δύο. Τα γεγονότα τώρα επιτάχυναν τη δράση. Οι αναφορές ότι οι Ιταλοί επρόκειτο να καταλάβουν τη Σμύρνη με τη βία, συνδυασμένες με ιστορίες τουρκικής κακοποίησης του ελληνικού πληθυσμού, προκάλεσε ένα θανάσιμο βήμα». Τον Μάιο η συμμαχική τριανδρία αποφάσισε να επιτραπεί στους Έλληνες να καταλάβουν τη Σμύρνη προκειμένου να προστατεύσουν τους συμπατριώτες τους. Ο Βρετανός πρωθυπουργός ζήτησε να εξουσιοδοτηθεί ο Βενιζέλος να αποστείλει ελληνική στρατιωτική δύναμη στην πόλη, που σε πρώτη φάση θα παρέμενε στα πλοία, σε ετοιμότητα για απόβαση εάν προέκυπτε ανάγκη. Στη συνέχεια, ωστόσο, συμφώνησε με την πρόταση του Ουίλσον, ο οποίος πρότεινε την άμεση αποβίβασή τους στην πόλη.

Ο κύβος είχε ριφθεί και η Ελλάδα έλαβε την εντολή να καταλάβει την περιοχή από τη Σμύρνη μέχρι το Αϊβαλί, με σκοπό την τήρηση της τάξεως. Ο Βενιζέλος κατηγορήθηκε από τους αντιπάλους του και από ορισμένους ιστορικούς ότι πήγε στη Μικρά Ασία ως θεματοφύλακας των συμφερόντων της Βρετανίας, τα οποία συγκρούονταν με τα αντίστοιχα ιταλικά και γαλλικά και ότι ενέπλεξε τη χώρα στη δίνη των ενδοϊμπεριαλιστικών αντιθέσεων, προ- κειμένου να πραγματοποιήσει τις μεγαλοϊδεατικές και επεκτατικές φιλοδοξίες του. Η αλήθεια είναι ότι την εποχή αυτή στην επίσημη βρετανική πολιτική διακρίνονταν δύο τάσεις. Οι συντηρητικοί, το διπλωματικό και στρατιωτικό κατεστημένο, είχαν σοβαρές επιφυλάξεις ή ήταν ενάντιοι στην αποστολή του ελληνικού στρατού στη Μικρά Ασία. Αντίθετα, ο Λόιντ Τζορτζ και μία υπολογίσιμη ομάδα ηγετικών παραγόντων πίστευαν στον δυναμισμό και στην προοπτική του ελληνισμού στην κρίσιμη αυτή περιοχή της Εγγύς Ανατολής.

Ο Βρετανός ιστορικός και διπλωμάτης Μάικλ Λιουέλιν Σμιθ γράφει ότι ο Βενιζέλος συνεργάστηκε πλήρως με τις δυτικές Δυνάμεις για να τις χρησιμοποιήσει και να προωθήσει την πολιτική της ελληνικής επέκτασης. Σχετικά με τη βρετανική πολιτική, ο ίδιος συγγραφέας τονίζει ότι ο Βενιζέλος κήρυσσε μία ελληνική αναγέννηση, στην οποία οι Βρετανοί φιλέλληνες, εμποτισμένοι από την κλασική παράδοση, ήθελαν να πιστεύουν. Οι απόψεις του έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον δεδομένου ότι αποσαφηνίζει τον πραγματικό ρόλο τον οποίο διαδραμάτισαν τότε τόσο ο Βενιζέλος όσο και ο Λόιντ Τζορτζ. Αλλά επειδή η εξωτερική πολιτική, ιδία των μεγάλων κρατών, δεν ασκείται μόνο υπό την επίδραση και τη μαγεία της ελληνικής κλασικής παράδοσης, πρέπει να γίνει δεκτή η απλή και ιστορικά τεκμηριωμένη εκδοχή ότι ο Βενιζέλος και ο Λόιντ Τζορτζ πίστευαν ότι τα ελληνικά και τα βρετανικά συμφέροντα συνέπιπταν τότε στην Εγγύς Ανατολής. Ο ιστορικός και πολιτικός Σπύρος Μαρκεζίνης επισημαίνει ότι ο Βενιζέλος δεν παρασύρθηκε στη Μικρά Ασία, αλλά αγωνίστηκε για να αναγνωριστεί η ελληνική διεκδίκηση. Αυτός έπεισε τον Λόιντ Τζορτζ, με τον οποίο είχε ένα είδος «εκλεκτικής συγγενείας», να εμπιστευτεί απολύτως τις δυνατότητες του ελληνικού στοιχείου.
Οι ελληνικές διεκδικήσεις, όπως τις διετύπωσε ο Βενιζέλος στο υπόμνημά του προς το ανώτατο συμμαχικό συμβούλιο, τον Ιανουάριο του 1919, ήταν βασισμένες σε δύο αρχές:
• στην εδαφική αρχή, σύμφωνα με την οποία τα διεκδικούμενα εδάφη αποτελούσαν αρχέγονη ελληνική εστία, όπου άνθισε και αναπτύχθηκε ο ελληνικός πολιτισμός και
• στην πληθυσμιακή και εθνολογική αρχή. κατά την οποία ο ελληνικός πληθυσμός αποτελούσε πλειοψηφία στα εδάφη αυτά. Οι τρομεροί διωγμοί που προηγήθηκαν είχαν εξοντώσει ή μεταβάλει σε πρόσφυγες χιλιάδες Έλληνες της Μικράς Ασίας και της Ανατολικής Θράκης. Θα ήταν επομένως αδιανόητο οι επιζήσαντες από τους διωγμούς Έλληνες να καταδικασθούν και πάλι σε τουρκικό ζυγό. Εξάλλου, οι σύμμαχοι είχαν λάβει την απόφαση να διαμελίσουν την Οθωμανική Αυτοκρατορία και η Ελλάδα ήταν η μοναδική χώρα που είχε ιστορικά και πληθυσμιακά δικαιώματα στην περιοχή και μπορούσε να βασίσει τις διεκδικήσεις της στην αρχή του σεβασμού των εθνοτήτων. Με βάση το υπόμνημα του Βενιζέλου, η Ελλάδα διεκδικούσε μια έκταση στην οποία πλειοψηφούσαν οι Έλληνες. Ακόμη, για τα έθνη τα οποία βρίσκονταν υπό τουρκική κυριαρχία έπρεπε να διασφαλισθεί η επιβίωσή τους και η πλήρης ελευθερία της ανάπτυξής τους. Ο Βενιζέλος παρέθετε αναμφισβήτητα στοιχεία, σύμφωνα με τα οποία οι Τούρκοι είχαν εξοντώσει μέχρι τότε τουλάχιστον 700.000 Αρμένιους και 300.000 Έλληνες. Επιπλέον, είχαν εκδιώξει βίαια ή απελάσει 450.000 Έλληνες. Στην πραγματικότητα η πολιτική του πρωτίστως απέβλεπε στη σωτηρία εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων και στην προστασία της περιουσίας τους. Εξάλλου, την περίοδο μετά την ανακωχή στην ηττημένη Τουρκία άρχισαν να δρουν χιλιάδες ένοπλοι Τσέτες, οι οποίοι ήταν λιποτάκτες του τουρκικού στρατού ή αποστρατευθέντες. Οι Τσέτες συγκροτούσαν ληστοσυμμορίες και αποτελούσαν καθημερινή απειλή για Τούρκους και Έλληνες. Και το χειρότερο απ’ όλα, οι τουρκικοί πληθυσμοί, ενόψει του διαμελισμού της Τουρκίας, φανατίζονταν και υποκινούνταν σε εξεγέρσεις και ένας νέος γύρος σφαγών του αρμενικού και του ελληνικού στοιχείου έμοιαζε αναπόφευκτη εξέλιξη.

Τον Απρίλιο ο Κλεμανσό ανακοίνωσε στον Βενιζέλο την απόφαση των συμμάχων για αποβίβαση ελληνικών δυνάμεων στη Σμύρνη, προκειμένου, όπως αναφέρεται στα πρακτικά του συμμαχικού συμβουλίου, να αποτραπεί η εξόντωση του χριστιανικού στοιχείου και να προληφθεί η κατάληψη της πόλης από τους Ιταλούς.

Ασφαλώς η απειλή για την επιβίωση των Ελλήνων της περιοχής είχε σημαντική επίδραση στις αποφάσεις του Βενιζέλου Δεν πρέπει να υποτιμάται το γεγονός ότι ο Βενιζέλος είχε την οδυνηρή εμπειρία του υπόδουλου Έλληνα και η απελευθέρωση των Ελλήνων της Μικράς Ασίας ήταν και συναισθηματική επιταγή. Είχαν περάσει μόλις είκοσι χρόνια από την απελευθέρωση της Κρήτης από τον οθωμανικό ζυγό και είχε νωπές ακόμα τις αναμνήσεις από τα δραματικά γεγονότα στην ιδιαίτερη πατρίδα του. Οι ίδιοι οι Έλληνες της Μικράς Ασίας τάσσονταν υπέρ της ενσωμάτωσής τους στην Ελλάδα. Οι κοινότητες των παραλίων απέστειλαν ψηφίσματα στη διάσκεψη της ειρήνης, τα οποία είχαν μοναδικό αίτημα την ένωση με την Ελλάδα. Τα ψηφίσματα αυτά, σημειώνει η Σία Αναγνωστοπούλου, «όσο και ν’ ανακλούν την εκδήλωση ενός εθνικισμού που ελέγχεται από το ελληνικό κράτος, ανταποκρίνονται και στην αγωνία ενός πληθυσμού του οποίου η ύπαρξη, με την ιδιότητά του ως ελληνικού πληθυσμού, είναι εντελώς υπονομευμένη από τις προηγούμενες εξελίξεις, πολύ περισσότερο που όλοι οι μηχανισμοί συνύπαρξης των πληθυσμών στα παράλια της Μικράς Ασίας έχουν οριστικά καταστραφεί».

Οι θεωρίες περί τυχοδιωκτικής πολιτικής του Βενιζέλου και ιμπεριαλιστικής επέμβασης της Ελλάδας στη Μικρά Ασία διακρίνονται από ιστορικό φανατισμό, αγνοούν την αδήριτη ανάγκη της σωτηρίας χιλιάδων ψυχών, που αντιμετώπιζαν πραγματικό πρόβλημα επιβίωσης. Οι υποστηρικτές πάντως των θεωριών αυτών δεν απαντούν σε ένα κρίσιμο ερώτημα. Ποια πολιτική έπρεπε να ακολουθήσει τότε η Ελλάδα; Να αφήσει Η έκθετους και απροστάτευτους τους εκατοντάδες χιλιάδες Έλληνες της περιοχής ή να τους καλέσει να εγκαταλείψουν τις – εστίες τους και να έρθουν ως πρόσφυγες στην Ελλάδα; Το δίλημμα ήταν πραγματικό. Ο Άλαστος το αποδίδει σε όλη του τη διάσταση. Ήδη από το 1909 οι κυρίαρχοι της Τουρκίας είχαν μεθοδεύσει την εξόντωση ενάμισι εκατομμυρίου Ελλήνων και οι Βαλκανικοί και Ευρωπαϊκοί πόλεμοι είχαν εντείνει τον δυναμισμό τους. Υπήρχαν μόνο δύο τρόποι να τους σώσουν. Να τους μεταφέρουν μαζικά στο Ελληνικό Βασίλειο ή να δημιουργήσουν ένα αυτόνομο κράτος, που θα αγκάλιαζε ολόκληρη τη δυτική Ανατολία. Ένα καταφύγιο για τους Έλληνες που θα εκδιώκονταν από τα σπίτια τους, ένα ανάχωμα στις προσπάθειες των Τούρκων να αφομοιώσουν όσους παρέμεναν στις εστίες τους στα τουρκικά εδάφη. Η Ελλάδα, η νικήτρια χώρα, είτε θα ήταν παθητικός παρατηρητής της εκδίωξης των Ελλήνων από τη Μικρά Ασία ή θα αναλάμβανε δράση για να εγγυηθεί την ειρηνική τους διαβίωση στην περιοχή. Ο Βενιζέλος αποφάσισε το δεύτερο. Η μόνη εφικτή λύση ήταν η κατάληψη, με δεδομένο ότι το ανώτατο συμβούλιο δεν σκόπευε να θέσει τη Σμύρνη, την Κωνσταντινούπολη και άλλες περιοχές με μεικτούς πληθυσμούς υπό τη διοίκηση της Κοινωνίας των Εθνών με ύπατους αρμοστές από ουδέτερες χώρες» (σσ. 126-132).

Η Συνθήκη των Σεβρών υπογράφηκε στις 28 Ιουλίου 1920 και ο Τσόρτσιλ παρατηρούσε ότι ο Ελευθέριος Βενιζέλος και μαζί με αυτός η Ελλάδα «υψώθηκε σε μεθυστικά ύψη από όπου επιθεωρούσε εκθαμβωτικούς ορίζοντες». Ο Βενιζέλος πίστευε στο οικοδόμημα της Μικράς Ασίας, μελετούσε, σχεδίαζε, συμμαχούσε, τολμούσε. Δυο μέρες μετά την υπογραφή της Συνθήκης ο Ελευθέριος Βενιζέλος ενώ ετοιμαζόταν αν επιστρέψει στην Ελλάδα, στο σιδηροδρομικό σταθμό της Λυών στο Παρίσι δέχτηκε δολοφονική επίθεση από δυο αποτάκτους φιλοβασιλικούς αξιωματικούς και τραυματίστηκε.  Ο εθνικός διχασμός αναζωπυρώθηκε ενώ προκάλεσε αλγεινή εντύπωση διεθνώς. Ο Βενιζέλος χάνει τις εκλογές.

«Απομόνωση και καταστροφή

Η εκλογική του ήττα [εκλογές 1920] αποτέλεσε μεγάλη έκπληξη για τη διεθνή κοινή γνώμη και την ευρωπαϊκή ηγεσία. Στην εξουσία ανήλθαν οι αντίπαλοί του και στον θρόνο επέστρεψε ο Κωνσταντίνος. Οι εξελίξεις αυτές προκάλεσαν σφοδρές αντιδράσεις στις συμμαχικές πρωτεύουσες. Οι Times του Λονδίνου, σε ένα μακροσκελές και ιδιαίτερα αιχμηρό άρθρο, έγραψαν ότι οι ψηφοφόροι «απέπεμψαν από την εξουσία τον μεγάλο πολιτικό και πατριώτη που τους ανύψωσε από την κατάσταση της αδυναμίας και της διάλυσης, στην οποία τους βρήκε, σχεδόν στη θέση μιας Μεγάλης Δυνάμεως. Δεν μπορούμε να θυμηθούμε από την εποχή του Αριστείδη πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα λαϊκής αγνωμοσύνης ή λαϊκής αφροσύνης». Στο δημοσίευμα τονιζόταν ότι οι σύμμαχοι επρόκειτο να αρνηθούν να παράσχουν την ελάχιστη βοήθεια στον «πράκτορα της Γερμανίας» που είχε επιστρέψει στον θρόνο, καθώς δεν είχαν εκχωρήσει «σε έναν τέτοιο ηγεμόνα ή σε έναν τέτοιο λαό τη Θράκη, την ευρωπαϊκή όχθη των Δαρδανελλίων και τη Σμύρνη». Παράλληλα, ο Τσόρτσιλ, εκφράζοντας τις αντιδράσεις της βρετανικής πολιτικής ηγεσίας, έγραφε ότι υπήρχε η φιλική προς τους συμμάχους Ελλάδα του Βενιζέλου και η γερμανόφιλη Ελλάδα του Κωνσταντίνου. «Όλη η πίστη των συμμάχων άρχισε και τελείωσε με την Ελλάδα του Βενιζέλου. Όλη η δυσαρέσκεια επικεντρώθηκε επάνω στην Ελλάδα του Κωνσταντίνου […] Ο μόνος λογικός σκοπός στην εκδίωξη του Βενιζέλου και η μόνη λογική πολιτική που προήλθε από αυτή θα μπορούσαν να είναι η γρήγορη και σκληρή μείωση των ελληνικών δεσμεύσεων στην Μικρά Ασία […] Τώρα, απογυμνωμένος από την αγγλική υποστήριξη και αντιμετωπίζοντας τον ανταγωνισμό των Ιταλών και αυτό που σύντομα θα εμφανιζόταν ως γαλλικός ανταγωνισμός, ένας μόνο δρόμος ήταν ανοιχτός για τον Κωνσταντίνο και τους υπουργούς τους να επιτύχει ειρήνη με την Τουρκία με τους καλύτερους δυνατούς όρους». Οι Γάλλοι, που είχαν αιματηρά προηγούμενα από τον Νοέμβριο του 1916 με τον Κωνσταντίνο, αντέδρασαν σφοδρότερα» (σελ. 148).

Μουσείο της «Αδελφότητας Μικρασιατών Ν. Χανίων «Ο Άγιος Πολύκαρπος», Μνημεία Μικρασιατών στα Χανιά και το Ρέθυμνο, βίντεο διάρκειας 44’ λεπτών: Στο Μουσείο της «Αδελφότητας Μικρασιατών Ν. Χανίων «Ο Άγιος Πολύκαρπος», φωτογραφίες, προσωπικά αντικείμενα Μικρασιατών από τη Σμύρνη κ.α., ευχαριστώ την Πρόεδρο της Αδελφότητας κ. Στέλλα Γκοζάνη-Χαριτάκη και την Υπεύθυνη του Μουσείου κ. Ηλέκτρα Τσίκα για την ξενάγηση και τις μαρτυρίες, Μνημεία Μικρασιατών στα Χανιά και στο Ρέθυμνο, στο Ηράκλειο έχει ανακοινωθεί η δημιουργία σχετικού χώρου μνήμης

«Ανάμεσα σε συντρίμμια.

Μετά την καταστροφή το ελληνικό έθνος αγωνιζόταν να επιβιώσει. Ο στρατός και ο στόλος, υπό τους συνταγματάρχες Νικόλαο Πλαστήρα και Στυλιανό Γονατά, ανέτρεψαν τον Κωνσταντίνο και παρέπεμψαν σε δίκη τους υπεύθυνους της καταστροφής. Σε αυτές τις τραγικές ώρες η Ελλάδα θυμήθηκε πάλι τον άνθρωπο που είχε απομακρύνει δύο χρόνια νωρίτερα από την εξουσία. Η νέα κυβέρνηση των Αθηνών απευθύνθηκε στον Βενιζέλο και του ζήτησε να αναλάβει την εκπροσώπηση της χώρας στις διαπραγματεύσεις με την Τουρκία, που διεξάγονταν στη Λωζάννη. Η κατάσταση που είχε διαμορφωθεί το φθινόπωρο του 1922 ήταν απελπιστική. Ο ελληνικός στρατός βρισκόταν σε αποσύνθεση. Τα δημόσια ταμεία ήταν άδεια. Εκατοντάδες χιλιάδες πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη, άρρωστοι, χωρίς στέγη και ψωμί, ζητούσαν βοήθεια από ένα διαλυμένο κράτος. Η χώρα χωρίς συμμάχους είχε εγκαταλειφθεί στο έλεος ενός αδυσώπητου νικητή. Οι Τούρκοι ζητούσαν τα πάντα: τα νησιά του Αιγαίου, αποζημίωση ύψους 1 δισ. 300 εκατομμυρίων τουρκικών λιρών, την εκδίωξη του Οικουμενικού Πατριαρχείου από την Κωνσταντινούπολη, την παράδοση του ελληνικού στόλου.

«Εφθάσαμε στη Λωζάννη», γράφει ο διπλωμάτης και δημοσιογράφος Δημήτριος Κακλαμάνος, «μίαν ομιχλώδη μελαγχολική αυγήν του φθινοπώρου. Όλοι εμείς, οι συνοδεύοντες τον μαρτυρικόν ήρωα εις τον διπλωματικόν Γολγοθά, είχαμε το πένθος εις την ψυχήν. Αλλά διησθανόμεθα ότι την καρδίαν εκείνου συνέθλιβε διπλή οδύνη: Η οδύνη της πατρίδος και η οδύνη του δημιουργού που βλέπει το δημιούργημά του σωριασμένον εις ερείπια […] Από καιρού εις καιρόν, βαθύς στεναγμός ανεφύλλιζε το στήθος του Βενιζέλου και υποκώφως διέφευγεν αυτό». «Όταν εισήλθεν εις την αίθουσαν της συνδιασκέψεως», γράφει ο νομικός σύμβουλος της ελληνικής αντιπροσωπείας Μιχαήλ Θεοτοκάς, «όλοι οι παριστάμενοι ησθάνθησαν ρίγη θαυμασμού διά το παρελθόν του, συμπαθείας και οίκτου διά το παρόν […] Αλλ’ η εντύπωσις αυτή μετεβλήθη αμέσως μόλις εισήλθον εις την αίθουσαν ο Πουανκαρέ πρώτος και ο Κόρζον δεύτερος. Εσταμάτησαν και οι δυο προ του Βενιζέλου και συνωμίλησαν επιδεικτικώτατα και φιλικώτατα μετ’ αυτού. Εφέρθησαν προς τον ηττημένον όπως είχον συνηθίση να φέρωνται άλλοτε προς τον νικητή».

Ο Βενιζέλος αντιλήφθηκε αμέσως ότι χωρίς συμμάχους η ηττημένη Ελλάδα ήταν εντελώς ανίσχυρη στις διαπραγματεύσεις. Έπρεπε αμέσως με κάθε τρόπο, με κάθε θυσία, να συγκροτήσει ισχυρό στρατό.

Απευθύνθηκε στην ηγεσία της επαναστάσεως και ζήτησε την άμεση ανασυγκρότηση του διαλυμένου στρατού. Σε ελάχιστο χρόνο μια στρατιά είχε παραταχθεί στον Έβρο. Η επανάσταση του 1922 είχε δικαιωθεί και το κλίμα στη Λωζάννη είχε αλλάξει. Ο Βενιζέλος δεν διαπραγματευόταν στο εξής ως ηττημένος αλλά ως εμπόλεμος.

Ο Έλληνας ηγέτης, δαμάζοντας την ψυχική του οδύνη από την καταστροφή του έργου του, παραμερίζοντας το όνειρο της Μεγάλης Ιδέας, τις αντιδράσεις των αξιωματικών και τις προσδοκίες των προσφύγων, υπέγραψε τον Ιούλιο του 1923 μια έντιμη ειρήνη, η οποία καθόρισε τα σύνορα της Ελλάδας με την Τουρκία. Με τη συνθήκη αυτή τα ελληνοτουρκικά σύνορα καθορίστηκαν στον Έβρο ποταμό και η Δυτική Θράκη ενσωματώθηκε οριστικά στην Ελλάδα. Επίσης, αναγνωρίστηκε η ενσωμάτωση των νησιών του Βορειοανατολικού Αιγαίου εκτός από την Ίμβρο και την Τένεδο που επεστράφησαν στην Τουρκία. Προηγουμένως, τον Ιανουάριο του ίδιου έτους, είχε υπογράψει σύμφωνο για την υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ των δύο χωρών. Με εξαίρεση τους Έλληνες της Κωνσταντινούπολης και τους μουσουλμάνους της Δυτικής Θράκης, Έλληνες και Τούρκοι εγκατέλειψαν υποχρεωτικά τα τουρκικά και τα ελληνικά εδάφη αντίστοιχα. Μετά την καταστροφή ήταν ένα οδυνηρό αλλά αναπόφευκτο βήμα για την ειρηνική συνύπαρξη των δύο λαών» (σσ. 153-154).

«Το όραμα της ευρωπαϊκής ενοποίησης Ο Βενιζέλος έγινε δεκτός στις μεγάλες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες με μεγάλο σεβασμό και εκτίμηση. Σε ηλικία 65 ετών, με φρέσκες ιδέες, ύψωσε τη φωνή του για το ειρηνικό μέλλον της γηραιάς ηπείρου. Τον συγκινούσε ιδιαίτερα η ιδέα της ενωμένης Ευρώπης και υποστήριζε τις πρωτοβουλίες του Γάλλου πρωθυπουργού Μπριάν. Το 1929 τόνιζε:

«Ο πόλεμος απέδειξεν ότι οι νικηταί είναι τόσον πτωχοί, όσον και οι ηττημένοι. Νομίζω ότι αι Ηνωμέναι Πολιτείαι της Ευρώπης θα αντιπροσωπεύουν, έστω και άνευ της Ρωσσίας, μίαν δύναμιν αρκετά ισχυράν να προαγάγη εις ευχάριστον σημείον την ευημερίαν και των άλλων ηπείρων».

Ο Βενιζέλος στο τέλος της πολυκύμαντης σταδιοδρομίας του διακατεχόταν από το πάθος της επικράτησης της ειρήνης στον ευαίσθητο χώρο της Ανατολικής Μεσογείου και ευρύτερα στην Ευρώπη και προς τον σκοπό αυτό ξεπέρασε ψυχώσεις και εθνικιστικές αντιθέσεις, που διαιρούσαν τους λαούς της περιοχής για αιώνες. Οι επιτυχημένες πρωτοβουλίες του για συνεννόηση και ειρηνική επίλυση των διαφορών στα Βαλκάνια αποτελούν γεγονότα μεγάλης ιστορικής σημασίας. Την περίοδο αυτή υπερέβη για μία ακόμη φορά με στενό εθνικό πλαίσιο και οι ορίζοντές που αγκάλιασαν ολόκληρη της ευρωπαϊκή ήπειρο. Σε μνημειώδη λόγο του στην Κοινωνία των Εθνών, τον Σεπτέμβριο του 1929, ενώπιον της ευρωπαϊκής ηγεσίας, με ανεπιφύλακτη πίστη διακήρυξε:

«Ποιος μπορεί να αμφισβητήσει σήμερα ότι από εδώ κι εμπρός ο πόλεμος είναι για όλο τον κόσμο μία πολύ κακή υπόθεση; Θίγει τους ηλικιωμένους, τις γυναίκες, τα παιδιά τόσο όσο και τους εμπόλεμους. Και ότι ανάμεσα σε αυτούς τους τελευταίους δεν είναι τώρα πια δυνατόν να υπάρχουν νικητές και ηττημένοι γιατί τελικά όλοι θα είναι νικημένοι. Ποιος είναι αυτός που θα έχει αμφιβολίες μπροστά στις τελειοποιήσεις των μέσων καταστροφής, ιδίως στον χημικό τομέα, ότι κάθε περίπτωση νέου πολέμου δεν θα είναι πράξη φρικτής και εγκληματικής παραφροσύνης;» (σσ. 159-160)

Εξόριστος στο Παρίσι το 1936, στο σπίτι της οδού Μποζόν 22, «Νοσταλγούσε, τον ήλιο, τον αέρα, τα ακρογιάλια, τα πάντα της Ελλάδος και περισσότερον της Κρήτης. Τα πάντα. Ακόμη και τα χόρτα της. Τα λαχανικά της. Μια μέρα ξέσπασε: Ας είχα λίγες αβρωνιές ή λίγες κρητικές βρούβες» (Νικόλαος Εμμ. Παπαδάκης (Παπαδής), 2023, Ελευθέριος Βενιζέλος σελίδες μιας πολυτάραχης ζωής, σελ. 176).

Περισσότερα αποσπάσματα μελετών για τα δραματικά και καθοριστικά γεγονότα της περιόδου 1910-1936, την Μικρασιατική Καταστροφή το 1922, την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση, στο επισυναπτόμενο κείμενο «ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ ΚΑΙ ΕΛΛΑΔΑ (1910-1936) – ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΏΝ ΠΗΓΩΝ (σσ. 25)», αποσπάσματα όπως: «Απομαγνητοφώνηση της ομιλίας του ιστορικού, πανεπιστημιακού Γιώργου Μαυρογορδάτου 2023, «Μικρασιατική Καταστροφή, Νομοτέλεια και Επιλογές» και από το βιβλίο του «1915, Ο Εθνικός Διχασμός», από το βιβλίο του Κωνσταντίνου Σβωλόπουλου, 2009, «Η απόφαση για την επέκταση της ελληνικής κυριαρχίας στη Μικρά Ασία», από την τετράτομη βιογραφία του Βενιζέλου του Νικόλαου Εμμ. Παπαδάκη, 2023, «Ελευθέριος Βενιζέλος, ο άνθρωπος, ο ηγέτης – Βιογραφία».