ΣΕΙΡΑ ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ: Νέοι Κόσμοι Παλαιοί Άποικοι: Εξερευνητές, Κατακτητές Αυτόχθονες (σσ. 260)

20 ΧΡΟΝΙΑ ΤΑΞΙΔΙΑ ΕΥΡΩΠΗ-ΑΜΕΡΙΚΗ-ΑΦΡΙΚΗ: 1

Του Δρ. Δημητρίου Κουτάντου, εκπαιδευτικού

Έχοντας ζήσει και εργαστεί για περισσότερα από 10 χρόνια σε χώρες της Ευρώπης, της Αμερικής και της Αφρικής, και ταξιδέψει για μια εικοσαετία στις περισσότερες χώρες αυτών των ηπείρων, σιγά σιγά άρχισα να κατανοώ την ιστορία και τον πολιτισμό αυτών των τόπων σε μείζονες ενότητες. Σκόρπια γεωγραφικά κομμάτια και χρόνοι άρχισαν να ενώνονται. Έτσι ευελπιστώ πως μέσα από τις εμπειρίες αυτών των ετών θα ολοκληρώσω κάποιες μελέτες, σε μια σειρά, με τον τίτλο: «20 ΧΡΟΝΙΑ ΤΑΞΙΔΙΑ ΕΥΡΩΠΗ-ΑΜΕΡΙΚΗ-ΑΣΙΑ». Η παρούσα εισαγωγική εργασία αποτελεί την πρώτη δημοσίευση.

Αν και με μια πρώτη ματιά το αντικείμενο φαίνεται ευρύ, δεν θα προχωρούσα στη συγγραφή καμίας εργασίας αν δεν υπήρχε μέσα σ’ αυτή το βιωματικό-οικείο στοιχείο. Πιστεύω ότι η βιωματική ματιά έχει ενδιαφέρον και για τους αναγνώστες. Οι εργασίες αυτές αφορούν στην άφιξη των Παλαιών Αποίκων στους Νέους Κόσμους – κυρίως στην Αφρική και στην Αμερική – την ποικιλία των αυτόχθονων πολιτισμών της Αφρικής και της Αμερικής, τις επιδράσεις του αφρικανικού πολιτισμού στην μοντέρνα ευρωπαϊκή τέχνη και στους πολιτισμούς της αμερικανικής ηπείρου, τον κόσμο μας σήμερα. Η παρούσα εισαγωγή, «Νέοι Κόσμοι Παλαιοί Άποικοι: Εξερευνητές, Κατακτητές, Αυτόχθονες» συγκεντρώνει σε 260 σελίδες, αποσπάσματα με τις πρώτες συναντήσεις τους, τα ήθη και τα έθιμα, την αθωότητα ενός κόσμου που ζούσε μέσα στη φύση, τις βιαιότητες των αποίκων και την καταστροφή των αυτοχθόνων, την κατασκευή του κόσμου όπως τον γνωρίζουμε, και το ερώτημα τι νόημα έχουν όλα αυτά για τη σημερινή μας κατάσταση.

Τα αποσπάσματα από τα ημερολόγια και οι μαρτυρίες έχουν δομηθεί σε τέσσερα μέρη. Το Α’ ΜΕΡΟΣ αφορά σε κάποια μεγάλα ταξίδια και επαφές του δυτικού κόσμου με άλλους λαούς πάνω στη γη πριν από το σημαδιακό έτος 1492, τότε που ο Κολόμβος πάτησε για πρώτη φορά στις ακτές της αμερικανικής ηπείρου. Αφορά στην ανακάλυψη της Αμερικής από τους Βίκινγκς (1.000 χρόνια πριν), τα ταξίδια του Μάρκο Πόλο (1271-1291) και το πρώτο ταξίδι στις Ινδίες του Βάσκο ντα Γκάμα (1497-1499). Το Β’ ΜΕΡΟΣ περιλαμβάνει αποσπάσματα των ημερολογίων για την ανακάλυψη της Αμερικής: το ημερολόγιο του Χριστόφορου Κολόμβου (1492), τις επιστολές του Κολόμβου για τα τρία επόμενα ταξίδια (1493-1504), την ανακάλυψη της Βραζιλίας από τον Πέδρο Άλβαρεζ Καμπράλ (1500), το Νέο Κόσμο του Αμέρικο Βεσπούτσι (1500-1503), την κατάκτηση του Μεξικού από τον Κόρτες (1520) και του Περού από τον Πιθάρρο (1532), τον πρώτο γύρο του κόσμου από τον Μαγγελάνο (1519-1521), το ανθρωπολογικό ναυάγιο ενός τυχοδιώκτη στη Φλόριδα (1527-1535), την καταστροφή των Ινδιάνων (Βαρθολομαίος Ντε Λας Κάζας, 1552) και ένα ταξίδι χαρτογράφησης στον Αμαζόνιο (1735-1745). Το Γ’ ΜΕΡΟΣ αφορά στην εξερεύνηση της αφρικανικής ηπείρου, τα πρώτα ταξίδια στην Αφρική του Ιμπν Μπατούτα (1325-1354), την περιήγηση του Στάνλευ, «Αναζητώντας τον Δρ. Λίβινγκστον στην Αφρική» (1871), τον Παναγιώτη Ποταγό: τον μοναδικό Έλλην εξερευνητή των τελευταίων χρόνων, και τα ταξίδια γύρω από τον κόσμο του Κουκ (1768-1780). Το Δ’ ΜΕΡΟΣ περιλαμβάνει τις απόψεις και τις μαρτυρίες των αυτοχθόνων της Αμερικής και κάποιες πρώτες αρχές για μια εθνολογική προσέγγιση: ο Ινδιάνος αρχηγός απαντά στις ΗΠΑ για την πώληση τη γη τους (1854), ελπίδες για το μέλλον (Απάτσι Τζερόνυμο, 1904), Άκου, Λευκέ (Διηγήσεις και Ομιλίες Ινδιάνων 1470-1976), Γράμμα για την Άγρια Φύση/Wilderness Letter (Wallace Stegner, 1960), και οι Θλιβεροί Τροπικοί του Claude Levi-Strauss (1955).

Όλοι ανεξαιρέτως οι άποικοι μιλούν για νέα μέρη ασύγκριτης ομορφιάς, ο Βαρθολομαίος ντε Λας Κάζας, συνοψίζει αυτές τις περιγραφές στη φράση: «Το χειρότερο απ’ αυτά, είναι πιο εύφορο και πιο ωραίο από τον κήπο του βασιλιά της Σεβίλλης». Και οι λαοί που συνάντησαν; Ήδη από τον 13^ο αιώνα με τα ταξίδια τους στην Αφρική και την Ασία ο Μπατούτα και ο Μάρκο Πόλο, μιλούν για λαούς που μπορούν να επεξεργαστούν το σίδηρο, τον χαλκό, τον κασσίτερο, για ορυχεία ασημιού και άλλων μεταλλευμάτων ενώ στην Ασία συγκεντρώνουν εξοπλισμένους στρατούς εκατοντάδων χιλιάδων στρατιωτών. Στην Αφρική ξέρουν να επεξεργάζονται τον χρυσό και το χαλκό: «Τα σπίτια τους είναι από άχυρο και τα όπλα τους μεγάλα τόξα, βέλη και σιδερένια ακόντια. Διαπιστώσαμε ότι στη χώρα υπάρχει πολύς χαλκός που τον φοράνε στα πόδια, στα χέρια και στα σγουρά τους μαλλιά. Υπάρχει επίσης κασσίτερος που στολίζει τη λαβή των στιλέτων τους, μαζί με θήκες από ελεφαντόδοντο. Οι κάτοικοι αυτής της χώρας εκτιμούν πολύ το λινό ύφασμα» (Βάσκο ντε Γκάμα). Έτσι δεν ισχύει ή άποψη του Μάριο Βάργκας στο βιβλίο του «Το Όνειρο του Κέλτη» (2011), όπου αναφέρει πώς όταν οι Ευρωπαίοι έφτασαν στην Αφρική, οι Αφρικανοί βρισκόταν στην εποχή του λίθου.

Οι αυτόχθονες τις περισσότερες φορές ήταν φιλικοί προς τους Ευρωπαίους. Όμως στο ημερολόγιο του πρώτου ταξιδιού του Κολόμβου το 1492, γράφουν, μόλις πάτησε στη γη είπε: «Θέτω υπό την κατοχή μου τούτο το νησί για λογαριασμό του Βασιλιά και της Βασίλισσας». Ενώ για τις αντιδράσεις των ιθαγενών γράφει: «Οι Ινδιάνοι τούς άγγιζαν και τους φιλούσαν τα χέρια και τα πόδια με θαυμασμό, πιστεύοντας ότι εμείς, οι Ισπανοί, ήρθαμε από τον ουρανό κι αυτό άλλωστε τους άφησαν να καταλάβουν οι άντρες μου. Τούτοι οι άνθρωποι δεν ξέρουν τι θα πει κακό και πόλεμος. Όλοι οι άντρες και οι γυναίκες είναι γυμνοί, όπως τους γέννησε η μητέρα τους». Και ο Καμπράλ στη Βραζιλία το 1500 αναφέρει για τους ανθρώπους που συνάντησαν: «Μου φαίνονταν τόσο αθώα πλάσματα, που, αν μπορούσαμε να συνεννοηθούμε μεταξύ μας, θα γίνονταν αμέσως χριστιανοί, επειδή καθώς φαίνεται δεν έχουν ούτε καταλαβαίνουν καμιά πίστη… Κι όμως είναι τόσο εύρωστοι και καλοθρεμμένοι όσο δεν είμαστε εμείς, μ’ όλο το σιτάρι και τα λαχανικά που τρώμε». Ήταν ακόμη νωρίς, τότε που αυτοί οι λαοί με τους οποίους οι άποικοι έρχονταν σε επαφή περιγράφονταν με μια «χριστιανική μεσαιωνική ηθική», και δεν είχε ξεσπάσει ακόμη η πολεμική των πορτογάλων δουλοκτητών που σύντομα θα θεωρούσαν τους Ίντιος ως «ομιλούντα ζώα». Αξίζει μεταξύ άλλων ο αναγνώστης να διαβάσει το πλήρες κείμενο του Λας Κάζας που παραθέτουμε, και στο οποίο περιγράφει την καταστροφή των Ινδιών και 15.000.000 Ινδιάνων μέσα σε λίγες δεκαετίες από το πρώτο ταξίδι του Κολόμβου.

Ποια αξία όμως μπορεί να έχει για εμάς η επαφή μας με την πρώτη συνάντηση των παλαιών αποίκων με τους νέους κόσμους; Ο εθνολόγος-ανθρωπολόγος Claude Levi-Strauss (1955) μας βάζει σε κάποιες σκέψεις. «Κι ότι γιά μάς τούς Ευρωπαίους καί τούς γήινους, ή περιπέτεια στήν καρδιά τού Νέου Κόσμου σημαίνει πρίν άπ’ όλα ότι ό κόσμος αύτός δέν ήταν δικός μας κι ότι κουβαλάμε τό άμάρτημα τής καταστροφής του. Καί κατά δεύτερο λόγο ότι δέν θά ύπάρξει πλέον κανένας άλλος. Ξαναβρίσκοντας τόν έαυτό μας ύστερα άπ’ αύτή τή σύγκριση άς μάθουμε τουλάχιστον νά τήν έκφράζομε μέ τούς βασικούς της όρους κι άς μεταφερθούμε σέ μιάν έποχή όπου ό κόσμος μας έχασε τήν εύκαιρία πού τού προσφέρθηκε τότε νά διαλέξει τήν άποστολή του. Ο Ρουσσώ είχε σίγουρα δίκιο νά πιστεύει ότι θά ήταν καλύτερα γιά τήν εύτυχία μας, ή άνθρωπότητα νά είχε σταθεί «σέ μιά σωστή μέση άνάμεσα στή ραθυμία τής πρωτόγονης κατάστασης καί στήν όρμητική δραστηριότητα τής άλαζονείας μας». Ότι αύτή ή κατάσταση ήταν «ή καλύτερη γιά τόν άνθρωπο» καί ότι γιά νά τήν άνακαλύψομε χρειάστηκε κάποιο «όλέθριο συμβάν» όπου μπορούμε νά άναγνωρίσομε αύτό τό διπλό έξαιρετικά φαινόμενο — γιατί είναι μοναδικό καί γιατί ήρθε καθυστερημένο — πού συνίσταται στή δημιουργία τού τεχνολογικού πολιτισμού. Όμως παραμένει φανερό ότι αύτή ή μέση κατάσταση δέν σημαίνει καθόλου μιά κατάσταση πρωτόγονη πού προϋποθέτει καί άνέχεται μιά όρισμένη δόση προόδου κι ότι καμιά άπό τίς κοινωνίες πού περιγράφονται δέν παρουσιάζει αύτήν τήν είδυλλιακή είκόνα, άκόμα κι άν «τό παράδειγμα τών άγρίων πού όλοι τους βρίσκονται σ’ αύτό περίπου τό στάδιο έξέλιξης, μοιάζει νά έπιβεβαιώνει ότι τό άνθρώπινο είδος έγινε γιά νά μείνει σ’ αύτό τό στάδιο γιά πάντα. H μελέτη τών πρωτόγονων μάς δείχνει κάτι διαφορετικό άπό τήν άποκάλυψη μιας ούτοπικής ζωής κοντά στή φύση ή τήν άνακάλυψη τής ίδανικής κοινωνίας στήν καρδιά τού δάσους. Μάς βοηθάει νά χτίσομε ένα θεωρητικό μοντέλο τής άνθρώπινης κοινωνίας πού δέν άντιστοιχεί σέ καμιά άπό τίς γνωστές πραγματικότητες, άλλά μέ τή βοήθεια τού όποίου θά καταφέρομε νά ξεδιαλύνομε «τό έμφυτο άπό τό έπίκτητο στήν τωρινή φύση τού άνθρώπου καί νά γνωρίσουμε καλά μιά κατάσταση πού δέν ύπάρχει πιά, πού πιθανόν νά μήν ύπήρξε ποτέ καί πού ίσως δέν θά ύπάρξει ποτέ, άλλά γιά τήν όποία είναι άπαραίτητο νά έχομε σωστές γνώσεις γιά νά κρίνουμε όρθά τήν σημερινή μας κατάσταση».

Σας προσκαλώ να διαβάσετε τις 260 σελίδες που ακολουθούν με  τους «Νέους Κόσμους και τους Παλαιούς Άποικους».

ΠΑΤΗΣΤΕ ΤΟ ΚΟΥΜΠΙ Νέοι Κόσμοι Παλαιοί Άποικοι: Εξερευνητές, Κατακτητές Αυτόχθονες