ΛΙΚΝΑ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ/ΑΠΑΡΧΕΣ: Νεολιθική Άνω Μεσοποταμία, από τους πρώτους αρχιτεκτονικούς ναούς της ανθρωπότητας Göbekli Tepe (12.000 χρόνων) και Karahan Tepe (11.800 χρόνων) στο οικισμό Çatalhöyük (9.500 χρόνων)

του Δρ. Δημητρίου Κουτάντου, εκπαιδευτικού

«Τίποτα δεν προέρχεται από το πουθενά. Όλα προέρχονται από κάπου.»

«Ανασκάπτουμε τον αρχαιολογικό χώρο στο Göbekli Tepe για μια εικοσαετία και ελπίζουμε να συνεχίσουμε για πολλά χρόνια ακόμα. Είναι μια μοναδική αρχαιολογική τοποθεσία, καθώς είναι πολύ παλαιότερη από όλες τις άλλες. Ανήκει στη 10η και 9η χιλιετία π.Χ. Αυτό σημαίνει, ότι κάποια μνημεία εκεί είναι 12.000 ετών, 12.000 χρόνια πριν από σήμερα, ή 10.000 π.Χ. Αυτό συνέβη ακριβώς μετά την Εποχή των Παγετώνων. Όποιος γνωρίζει έστω και λίγα πράγματα από γεωλογία ξέρει ότι η Εποχή των Παγετώνων ήταν ένα παγκόσμιο φαινόμενο. Σήμερα, με τη βοήθεια των πυρήνων πάγου στη Γροιλανδία, μπορούμε να τη χρονολογήσουμε με μεγάλη ακρίβεια. Το τέλος της Εποχής των Παγετώνων δεν ήταν μια μακρά διαδικασία· ήταν αυτό που ονομάζουμε ταχεία κλιματική αλλαγή, μια πολύ γρήγορη εξέλιξη, γύρω στο 9.600 π.Χ. Και τότε ξεκίνησε η οικοδομική δραστηριότητα στο Göbekli Tepe.

Όπως σας είπα, το Göbekli Tepe είναι ένα τεχνητό ανάχωμα, φτιαγμένο από ανθρώπους, οι οποίοι ύψωναν κτίρια, τοίχους και άλλα κατασκευάσματα, το ένα πάνω στο άλλο. Δεν περιμέναμε να βρούμε τέτοιου είδους δομές σε αυτή την εποχή, όταν, σε όλο τον κόσμο, οι άνθρωποι ήταν ακόμα κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες. Δεν πιστεύαμε ότι θα μπορούσαν να κατασκευάζουν τόσο μεγάλα οικοδομήματα, να εκτελούν τόσο μεγάλα έργα και πολλά άλλα. Θα δούμε μερικά παραδείγματα του κόσμου του Göbekli Tepe – ενός κόσμου τόσο απροσδόκητου και άγνωστου μέχρι πρόσφατα. Πολλοί λένε ότι το Göbekli Tepe αλλάζει την ιστορία. Αυτό δεν είναι αλήθεια· δεν την αλλάζει, αλλά προσθέτει ένα πολύ σημαντικό κεφάλαιο στην ιστορία της ανθρωπότητας – ένα κεφάλαιο που δεν γνωρίζαμε ότι υπήρχε. Και αυτό το κεφάλαιο αφορά τη μετάβαση από τις κοινωνίες των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών στη γεωργία, στις κοινωνίες παραγωγής τροφίμων. Αυτή η αλλαγή ήταν καθοριστική για την επιβίωση του ανθρώπου. Αποτελεί τη βάση της αγροτικής ζωής, η οποία εξακολουθεί να διατηρείται μέχρι και σήμερα. Και αυτή η καινοτομία γεννήθηκε σε αυτήν την περιοχή, την Εγγύς Ανατολή, σε αυτή τη χρονική περίοδο». (Klaus Schmidt, 1953-2014, Γερμανός αρχαιολόγος που ηγήθηκε των ανασκαφών στο Göbekli Tepe στην Άνω Μεσοποταμία από το 1996 έως το 2014, online: «What is Goebekli Tepe?», Klaus Schmidt, TEDxPrague)

«Είμαι πολύ εντυπωσιασμένος από τον τρόπο με τον οποίο οι αρχαιολόγοι έχουν την τάση να πιστεύουν ότι τα πράγματα είναι σταθερά και παγιωμένα. Πολλοί άνθρωποι έχουν υποστηρίξει ότι τα σταθερά πράγματα, τα υλικά πράγματα, δημιουργούν μια σταθερότητα στην κοινωνία. Σκεφτόμαστε ότι οι κοινωνικές σχέσεις συνεχώς αλλάζουν και είναι όντως πολύ ρευστές, ενώ θεωρούμε τον υλικό κόσμο ως κάτι πολύ σταθερό γύρω από το οποίο μπορούμε να περιστρεφόμαστε. Η εμπειρία μου, ωστόσο, σκάβοντας στο Çatalhöyük, το οποίο είναι μια τοποθεσία 9.000 ετών στην κεντρική Ανατολία, ήταν διαφορετική. Στην πραγματικότητα, τίποτα δεν μένει το ίδιο, τα πράγματα πάντα αλλάζουν, υπάρχει ένα είδος ροής που είναι πολύ δύσκολο να σταματήσει. Η ικανοποιητική κατανόηση του Çatalhöyük ή οποιασδήποτε άλλης τοποθεσίας εμπεριέχει πραγματικά την εξερεύνηση του τρόπου με τον οποίο τα πράγματα ρέουν διαμέσου του χρόνου. Το Çatalhöyük είναι ένα μέρος όπου οι άνθρωποι ερμήνευσαν και ξαναερμήνευσαν και ξαναερμήνευσαν. Ένα από τα πράγματα που ήθελα να κάνω ήταν να φέρω ομάδες από άλλες χώρες και όλο τον κόσμο να ανασκάψουν την τοποθεσία και να ερμηνεύσουν τα ευρήματα με τα δικά τους μάτια. Και πραγματικά έφεραν διαφορετικές ιδέες, άνοιξαν ένα διαφορετικό παράθυρο. Και μου αρέσει να ενθαρρύνω την πολυφωνία διαφορετικών οπτικών για την ίδια τοποθεσία…

Είμαι πολύ εντυπωσιασμένος από το πώς οι άνθρωποι θέλουν να βρουν αρχές/προελεύσεις/origins. Και βρίσκεις το Çatalhöyük στην αρχή των βιβλίων για την τέχνη, των βιβλίων για την αρχιτεκτονική ή των βιβλίων για την οικονομία. Το Çatalhöyük είναι πάντα στην αρχή. Και πάντα αναζητούμε αρχές/origins. Αλλά για μένα, ως ειδικός στο Çatalhöyük, ξέρω ότι το ίδιο το Çatalhöyük είναι απλά ένα σημείο στη ροή που ξεκινά πολύ νωρίτερα. Και δεν υπάρχει πραγματικά προέλευση. Τίποτα δεν προέρχεται από το πουθενά. Όλα προέρχονται από κάπου. Και πάντα υπάρχει κάτι προγενέστερο που πρέπει να εξετάσουμε, να προσπαθήσουμε να δούμε πώς τα πράγματα έχουν αλλάξει…

Υπάρχει μια πλευρά του ανθρώπινου όντος που περιλαμβάνει το πνευματικό, αλλά την εποχή του Çatalhöyük το πνευματικό ήταν ενσωματωμένο στην καθημερινή ζωή. Όλα τα καθημερινά πράγματα είχαν ένα πνευματικό στοιχείο. Αλλά όταν ρωτάς ποια είναι η προέλευση της θρησκείας, τότε νομίζω ότι αυτό που πραγματικά ρωτάς είναι η προέλευση των θεσμών που άρχισαν να ειδικεύονται και να διαχωρίζουν τη θρησκεία από άλλες σφαίρες. Και νομίζω ότι αυτό συμβαίνει πραγματικά με τους πολύπλοκους πολιτισμούς της Μεσοποταμίας πολύ αργότερα από το Çatalhöyük.» (Ian Hodder, Βρετανός αρχαιολόγος που ηγήθηκε των ανασκαφών στο Çatalhöyük στην Κεντρική Ανατολία από το 1993 έως το 2018, online: «Çatalhöyük, 9.000 anni fa: intervista a Ian Hodder», Stanford e Koç University)».

«Για τουλάχιστον εβδομήντα χιλιάδες χρόνια, ανατομικά σύγχρονοι άνθρωποι – καθόλα όμοιοι από βιολογική άποψη με μας ζούσαν σε μικρές, μετακινούμενες ομάδες δέκα με τριάντα ατόμων, που κατά καιρούς συναθροίζονταν και ενίοτε παρήγαν θαυμάσιες τοιχογραφίες και υπέροχα εργαλεία. Οι επιτυχίες τους και η κινητικότητά τους οφείλονταν εν μέρει στο ότι μετέφεραν πολύ λίγα πράγματα μαζί τους. Φορούσαν δερμάτινα ενδύματα ραμμένα με τένοντες και φυτικές ίνες. Είχαν καλάθια και δερμάτινα δοχεία, στα οποία με τον καιρό προστέθηκαν οστέινα εργαλεία, όπως βελόνες. Είχαν ξύλινα ακόντια και τόξα, καθώς και εργαλεία και όπλα κατασκευασμένα από πελεκημένο πυριτόλιθο και οψιδιανό. Ζούσαν στις εισόδους των σπηλαίων ή σε καλύβες κατασκευασμένες από φυτικές ύλες ή οστά άγριων ζώων. Ένα μικρό τραπέζι θα αρκούσε για να τοποθετήσει κανείς πάνω του όλα τα υλικά υπάρχοντα του άνδρα ή της γυναίκας που ζούσαν τριάντα χιλιάδες χρόνια πριν. Είχαν πολύ λίγα πράγματα. Επιπλέον, όταν τα πράγματα φθείρονταν ή καταστρέφονταν, η αντικατάστασή τους ήταν εύκολη. Οι περισσότερες πρώτες ύλες ήταν οργανικές και μπορούσαν εύκολα να βρεθούν.

Πριν από περίπου δέκα χιλιάδες χρόνια, η ποσότητα των υλικών πραγμάτων στη ζωή των ανθρώπων αυξήθηκε δραματικά. Όπως το διατυπώνει ο Colin Renfrew, «ο ανθρώπινος πολιτισμός απέκτησε μεγαλύτερη υλική υπόσταση, έγινε πιο υλικός». Οι μετακινούμενες ομάδες μπορούσαν να συσσωρεύσουν ελάχιστα, αλλά, από τη στιγμή που εγκαταστάθηκαν σε μια περιοχή, η δυνατότητα περιτοίχισής τους με υλικά πράγματα αυξήθηκε». (Ian Hodder, 2018, Προς τα που κατευθυνόμαστε; Η εξέλιξη των ανθρώπων και των πραγμάτων, σσ. 26-27)

Κλιματικές και πολιτισμικές αλλαγές πριν την νεολιθική επανάσταση (50.000-12.000)

Ευελπιστώ, με κάποιες επισκέψεις και μελέτες, να δημοσιεύσω μια σειρά σύγχρονων άρθρων για τα «Λίκνα του Ανθρώπινου Πολιτισμού», αρχίζοντας από τις απαρχές της νεολιθικής επανάστασης, τότε που οι κλιματικές και πολιτισμικές συνθήκες σταδιακά οδήγησαν τους κυνηγούς τροφοσυλλέκτες στην αλλαγή του τρόπου παραγωγής της τροφής, στην περιοδική και κατόπιν μόνιμη εγκατάσταση, τους μικρούς και μεγάλους αγροτικούς οικισμούς, στις πρώτες πόλεις στη Μεσοποταμία και αλλού. Οι πρώτες επισκέψεις μου αφορούσαν τη νεολιθική Άνω Μεσοποταμία, στους πρώτους αρχιτεκτονικούς ναούς της ανθρωπότητας: το Göbekli Tepe (12.000 χρόνων), το Karahan Tepe (11.800 χρόνων) και τον εκτεταμένο πληθυσμιακά νεολιθικό οικισμό Çatalhöyük (9.500 χρόνων), βλ. παρακάτω τα τρία σχετικά βίντεο. Αυτή είναι η κοινή μας κληρονομιά· είναι αυτό που είμαστε σήμερα. Για την καλύτερη κατανόηση της νεολιθικής μετάβασης της περιόδου που εξετάζουμε (12.000–5.700 χρόνια πριν από σήμερα), ως μια διαρκή εξελικτική διαδικασία και όχι ως στατική φάση, επιχειρείται σύνδεση με τις κλιματικές και πολιτισμικές αλλαγές που συμβαίνουν ήδη από την Ανώτερη Παλαιολιθική εποχή (50.000–12.000 χρόνια πριν). Στη συνέχεια για μια πληρέστερη κατανόηση, μετά τις επισκέψεις στους τρεις αρχαιολογικούς χώρους, παραθέτω μερικές σκέψεις από αρχαιολόγους και ιστορικούς, οργανωμένες σε τρεις ενότητες: (α) «προς τα που κατευθυνόμαστε; «πράγματα», «συνύφανση» και «τελεστικές αλυσίδες», (β) μια ιστορία συνύφανσης και εξάρτησης του σιταριού με τον άνθρωπο, (γ) χρειάζεται να γίνουμε περισσότερο (έμφρονες) sapiens και λιγότερο faber (κατασκευαστές).

Λίγα χιλιόμετρα από τον νεολιθικό αρχαιολογικό χώρο Göbekli Tepe που επισκέφτηκα, λίγες μέρες πριν, πραγματοποιήθηκε το «Παγκόσμιο Συνέδριο για τη Νεολιθική Εποχή (World Neolithic Congress in Sanliurfa, WNC 2024, 4 – 8 Νοεμβρίου 2024)» προσελκύοντας 848 ακαδημαϊκούς και πάνω από 1.000 συμμετέχοντες από 63 χώρες και 486 ιδρύματα. Το συνέδριο επικεντρώθηκε σε πολλούς νεολιθικούς σχηματισμούς ανά τον κόσμο, σε θέματα για τον νεολιθικό συμβολισμό και την τέχνη, την εξημέρωση, τις στρατηγικές επιβίωσης, τις νέες τεχνολογίες στη βιοαρχαιολογία, στην αρχαιομετρία, στη φυσική ανθρωπολογία, την αρχιτεκτονική, την πληθυσμιακή δικτύωση και τις νεκροτομικές πρακτικές. Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε και με επισκέψεις στους αρχαιολογικούς χώρους του Göbekli Tepe και του Karahan Tepe, από τους παλαιότερους χώρους μνημειακής αρχιτεκτονικής στον κόσμο. Εδώ, είδαμε και τα αρχαιότερα αγάλματα ανθρώπου σε φυσικό μέγεθος, «ο Άνθρωπος της Ούρφας» (Urfa Man, περ. 11.000 χρόνων) και τα ανθρώπινα αγάλματα του Καραχάν Τεπέ (Karahan Tepe, περ. 11.500–9.000 χρόνων) που συμβολίζουν την αλλαγή της ανθρώπινης σκέψης από τη φύση στον άνθρωπο, βλ. παρακάτω το βίντεο με την ξενάγηση στον αρχαιολογικό χώρο Göbekli Tepe και στην αρχαιολογική ανασκαφή στο Karahan Tepe από τον κ. Murad Sunbul, και στο τέλος του άρθρου κάποια συμπεράσματα του Συνεδρίου από το βιβλίο των περιλήψεων/Book of Abstracts.

Η Νεολιθική Επανάσταση (Neolithic revolution) ήταν μια σημαντική αλλαγή στην ανθρώπινη ιστορία, που συνέβη περίπου 12.000 χιλιάδες χρόνια πριν, όταν οι άνθρωποι άρχισαν να εγκαταλείπουν τη νομαδική ζωή και να στρέφονται στη γεωργία και την κτηνοτροφία. Κύρια χαρακτηριστικά της σταδιακά ήταν η εξημέρωση των φυτών και των ζώων, η καλλιέργεια της γης, οι (ημι)μόνιμοι οικισμοί, η κατασκευή εργαλείων και αγγείων και η ανάπτυξη σύνθετων κοινωνικών δομών. Από την άλλη η Νεολιθικοποίηση (Neolithization) είναι η διαδικασία με την οποία οι νεολιθικές πρακτικές (γεωργία, μόνιμη εγκατάσταση, τεχνολογίες) διαδόθηκαν από περιοχή σε περιοχή μέσω της μετακίνησης πληθυσμών και τη μετανάστευση των νεολιθικών γεωργών (δημική διάχυση/demic diffusion) ή/και μέσω της πολιτισμικής διάχυσης (Cultural diffusion) ιδεών, υλικών και πρακτικών. Ακόμη όμως και η νεολιθική επανάσταση δεν ήταν γραμμική, διήρκησε λόγω των κλιματικών και των πολιτισμικών μεταβολών χιλιάδες χρόνια με πολλές παλινδρομήσεις.

Η νεολιθική επανάσταση στην περιοχή της Εύφορης Ημισελήνου αποτέλεσε μια ραγδαία καμπή στην ιστορία του ανθρώπου ως ένα σύνολο περιβαλλοντικών και πολιτισμικών παραγόντων. «Τίποτα δεν προέρχεται από το πουθενά, όλα προέρχονται από κάπου». Κατά τη διάρκεια της τελευταίας Εποχής των Παγετώνων (περ.21.000–15.500 π.Χ.), τα δύο εκατομμύρια περίπου των ανθρώπων της γης ζούσαν σκόρπιοι σε ακραίες κλιματικές συνθήκες, με θερμοκρασίες έως και 20°C χαμηλότερες από τις σημερινές. Ζούσαν νομαδικά, κυνηγώντας και συλλέγοντας άγρια φυτά και καρπούς. Από την άλλη, η πολιτισμική πολυπλοκότητα που είχε ήδη αναπτυχθεί πέρα από τα εργαλεία, όπως μαρτυρούν τα αφαιρετικά ειδώλια, τα μουσικά όργανα και οι τελετουργικές μορφές τέχνης, ήταν μια άλλη φυσική εξέλιξη για όσα ακολούθησαν. Θα αναφέρουμε ενδεικτικά ορισμένα παραδείγματα από την προηγούμενη Αουρινιάκιανη περίοδο (43.000–26.000 π.Χ.) του πολιτισμού των σύγχρονων ανθρώπων Homo sapiens στην Ευρώπη και την περιοχή Λεβάντε: εξελιγμένα λίθινα εργαλεία, μουσικά όργανα, κοσμήματα, τα πρώτα δείγματα συμβολικής και καλλιτεχνικής έκφρασης. Στο Grotte Chauvet της Γαλλίας (36.000 π.Χ.) βρέθηκαν εντυπωσιακές σπηλαιογραφίες που απεικονίζουν με ρεαλισμό ζώα όπως λιοντάρια, ρινόκερους και άλογα. Στο Hohle Fels στη Γερμανία (40.000 π.Χ.) ανακαλύφθηκε η Αφροδίτη του Hohle Fels, το αρχαιότερο γνωστό γυναικείο ειδώλιο, ενώ έχουν βρεθεί και άλλες 200 προϊστορικές «Αφροδίτες», και οστέινες φλογέρες τα αρχαιότερα μουσικά όργανα στον κόσμο. Στο Vogelherd και το Hohlenstein-Stadel, επίσης στη Γερμανία, βρέθηκαν σκαλιστά ζώα από ελεφαντόδοντο και ο περίφημος Άνθρωπος-Λιοντάρι (Löwenmensch), που πιθανώς σχετίζεται με πρώιμες μυθολογικές ή θρησκευτικές ιδέες (περ. 40000-35.000 χρόνια πριν). Παράλληλα, στη Λεβαντίνη Αουρινιάκιανη παράδοση (Levantine Aurignacian, 38.000–28.000 π.Χ.), που εντοπίζεται στο Ισραήλ, στον Λίβανο και εν μέρει στη Συρία, σε θέσεις όπως το Σπήλαιο Manot και το Ksar Akil (περ. 55.000-30.000 π.Χ.) και το HaYonim Cave (200.000–30.000), βρέθηκαν διακοσμημένα οστέινα αντικείμενα και κοσμήματα από όστρακα, μαρτυρώντας μια κοινή βάση πολιτισμικής έκφρασης με την ευρωπαϊκή παράδοση.

Αυτά τα ευρήματα δείχνουν μια συνέχεια στην ιστορία του ανθρώπου, αλλά επίσης βοηθούν στις ερμηνείες των αρχαιολογικών ευρημάτων συγκριμένων ανασκαφών όπως αυτές που θα δούμε παρακάτω, όταν απουσιάζουν τα ερμηνευτικά στοιχεία. Είναι καταπληκτική, για παράδειγμα, η κοινή χρήση υλικών όπως η ώχρα (ochre) και οι συμβολισμοί ζώων όπως ο αγριόχοιρος, από τις προϊστορικές σπηλαιογραφίες έως τον νεολιθικό οικισμό του Çatalhöyük που επισκέφτηκα (παρακάτω περισσότερα παραδείγματα με κοινές ταφικές πρακτικές με χάντρες, επιχρισμένα κρανία, εργαλεία κ.ά.). Έτσι, η ώχρα ως υλικό και μέσο τελετουργίας εμφανίζεται στα χαρακτικά σπηλαίου Blombos Cave στη Νότια Αφρική (73.000 π.Χ.), «μεταναστεύει» μαζί με τον Homo sapiens από την Αφρική στην Ασία περίπου πριν από 65.000 χρόνια, χρησιμοποιείται ξανά ως υλικό και μέσο νοηματοδότησης στην απεικόνιση του αγριόχοιρου στο σπήλαιο Leang Tedongnge  στο Sulawesi/Σουλαουέζι της Ινδονησίας (45.500 π.Χ.), και ξανά τα ίδια υλικά και συμβολισμοί στις τοιχογραφίες των σπιτιών στο Çatalhöyük, μόλις 10.000 χρόνια πριν! Οι λεπτομερείς συμβολισμοί δείχνουν ότι οι δημιουργοί τους διέθεταν όχι μόνο τεχνικές ικανότητες, αλλά και μια κοινή ανάγκη για αφήγηση, μνήμη και συμβολισμό (narrative, memory, and symbolism).

Μετά το 15.000 π.Χ., η σταδιακή άνοδος της θερμοκρασίας και η αποχώρηση των παγετώνων επέτρεψαν στους ανθρώπους να εγκαθίστανται για μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα σε περιοχές με πλουσιότερους πόρους. Αυτή η διαδικασία οδήγησε τελικά, γύρω στο 12.000 π.Χ., στη Νεολιθική Επανάσταση: τη μετάβαση προς τη γεωργία, τη μόνιμη κατοίκηση και την οργάνωση των πρώτων ανθρώπινων κοινοτήτων. Η πορεία κάθε άλλο παρά γραμμική ήταν καθώς και οι κλιματικές συνθήκες δεν ήταν σταθερές, με κάποιες περιόδους ψύχους όπως η Νεότερη Δρυάς (Younger Dryas) περίπου 12.900–11.700 π.Χ. Όμως ενώ η νεολιθική επανάσταση θεωρούνταν αποκλειστικά βιολογική και οικονομική μετάβαση από τις κοινωνίες κυνηγών-τροφοσυλλεκτών σε γεωργικές και οικιστικές μορφές ζωής, η αρχαιολογική αποκάλυψη του Göbekli Tepe έδειξε ότι ήταν επίσης μια βαθιά πνευματική ανάγκη του ανθρώπου, καθώς η συμβολική, τελετουργική ανάγκη και η μνημειακή αρχιτεκτονική αυτών των νομάδων κυνηγών-τροφοσυλλεκτών προηγήθηκαν της γεωργίας, η ‘κόλλα’ η συνάθροιση αυτών των ανθρώπων υπήρξε μια πνευματική και πολιτισμική έκφραση και όχι κατά ανάγκη η καλλιέργεια της γης όπως πιστεύαμε μέχρι σήμερα.

Πριν επισκεφτούμε τους αρχαιολογικούς νεολιθικούς χώρους, τα ιερά στο Γκιομπεκλί και στο Καραχάν Τεπέ, θα κάνουμε μια αναφορά στους πολιτισμούς της περιοχής, προγενέστερους και σύγχρονους, ένα ακόμη παράδειγμα της πολιτισμικής συνέχειας αλλά και της βοήθειας στην κατανόηση των αρχαιολογικών χώρων, ως κόμβους σε δίκτυα, με κοινά χαρακτηριστικά και σταδιακές ανακαλύψεις και μεταβάσεις: χρήση δημητριακών, ψωμιού, μπύρας, ταφικών πρακτικών κ.ά. και μην ξεχνάτε τις χρονολογίες, δεκάδες χιλιάδες χρόνια πριν. Οι αρχαιολογικές θέσεις στην περιοχή καταδεικνύουν μια σταδιακή και αλληλοσυνδεόμενη μετάβαση, που εκτυλίσσεται μεταξύ 23.000 π.Χ. και 7.500 π.Χ.. Ohalo II (23.000–20.000 π.Χ., Ισραήλ): Ο πρώτος γνωστός ημι-μόνιμος οικισμός στην ανατολική Μεσόγειο. Οι κάτοικοι του Ohalo II, αν και κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες, έδειχναν σημάδια πρώιμης διαχείρισης φυτικών πόρων, όπως ήταν η χρήση άγριων δημητριακών και εργαλείων για άλεση, βρέθηκαν συλλογή με χιλιάδες σπόρους. Η παρουσία καλυβών και εργαλείων σε σταθερές θέσεις προαναγγέλλει τις μελλοντικές μόνιμες εγκαταστάσεις. Kharaneh IV, Nahal Hadera V, Azariq XIII (18.000 π.Χ., Ιορδανία–Ισραήλ): Αποτελούν πρώιμα παραδείγματα κοινοτήτων με κοινωνική συνοχή και ανταλλαγή αγαθών. Στο Kharaneh IV υπάρχουν και ενδείξεις τελετουργικής δραστηριότητας. Natufian Πολιτισμός (14.900–11.000 π.Χ., Λεβάντε): Η πρώτη καθιστική κοινωνία, οι Νατούφιοι ανέπτυξαν την κοινωνική τελετουργία, με κυκλικές πέτρινες κατοικίες και σύνθετες ταφικές πρακτικές. Shubayqa I (12.000 π.Χ., Ιορδανία): Πρώιμες τεχνικές παρασκευής ψωμιού από άγρια σιτηρά υποδηλώνει γαστρονομική και τεχνολογική καινοτομία. Abu Hureyra (11.000 π.Χ., Συρία): Από καταυλισμός εξελίσσεται σε έναν από τους πρώτους γεωργικούς οικισμούς με την πρώιμη καλλιέργεια σικάλεως. Η κλιματική κρίση των Younger Dryas (10.800 π.Χ.) προκαλεί προσωρινή εγκατάλειψη. Hallan Çemi (11.000–10.000 π.Χ., Τουρκία): Οικισμός με κοινωνική οργάνωση, μόνιμες κατοικίες και διακοσμημένα αντικείμενα, με πρώιμες μορφές τελετουργίας. Körtik Tepe (10.500–9.000 π.Χ., Τουρκία): Έντονη τελετουργική δραστηριότητα, ευρήματα ανταλλαγών, πρώιμες ενδείξεις γεωργίας και δημόσιων χώρων. Tell Qaramel (10.900–8.700 π.Χ., Συρία): Παρουσιάζει πέτρινους πύργους και κοινόχρηστα οικοδομήματα, πρώιμη αρχιτεκτονική οργάνωση. Boncuklu Tarla (10.000–9.000 π.Χ., Τουρκία): Οικισμός με αρχιτεκτονικά και τελετουργικά στοιχεία παρόμοια του Göbekli Tepe. Jerf el Ahmar (9.600 π.Χ., Συρία): Ορθογώνια σπίτια, υπόγεια οικοδομήματα και οργανωμένη αποθήκευση τροφίμων, πλήρης κοινωνικός καταμερισμός εργασίας. Wadi Feynan (9.500 π.Χ., Ιορδανία): Παρόμοια ανάπτυξη με το Jerf el Ahmar, με εξειδικευμένες κατοικίες και αποθηκευτικούς χώρους. Ιεριχώ (Jericho) (9.600 π.Χ., Παλαιστίνη): Από τους αρχαιότερους πλήρως καθιστικούς οικισμούς, με τείχη και ταφές εντός σπιτιών. Qermez Dere (9.000 π.Χ., Ιράκ): Σταθερός οικισμός με τελετουργική ζωή και οικογενειακή οργάνωση. Çayönü (8.600–7.500 π.Χ., Τουρκία): Πρώιμες μορφές τελετουργιών ή ανθρωποθυσιών, τεχνολογική εξειδίκευση και αρχιτεκτονικές ομοιότητες με Göbekli Tepe. Nevalı Çori (8.500–7.900 π.Χ., Τουρκία): Σταθερή αρχιτεκτονική, δημόσια κτίρια και γλυπτά, σύνδεσμος μεταξύ τελετουργίας και εγκατεστημένης ζωής, ένας αρχαιολογικός χώρος από τις «12 αδελφές» που περιλαμβάνει το Göbekli Tepe και το Karahan Tepe.

Στην «Εύφορη Ημισέληνο στο Χρυσό Τρίγωνο» της νεολιθικής Άνω Μεσοποταμίας στον αρχαιολογικό χώρο Göbekli Tepe (11600-10.000 χρόνων) και στην αρχαιολογική ανασκαφή Karahan Tepe (11.800 χρόνων): οι πρώτοι ναοί της ανθρωπότητας από τους κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες, μνημειακή αρχιτεκτονική και αναπαραστάσεις με ζώα και ανθρώπινα αγάλματα, από τα κυκλικά στα τετράγωνα κτήρια, οι «12 αδελφές» και το μοναδικό Νεολιθικό Μουσείο της Sanliurfa

Έφτασα μετά από τρεις ολονύκτιες πτήσεις από το Βερολίνο, στον αρχαιολογικό χώρο του Göbekli Tepe στην Άνω Μεσοποταμία, στη νοτιοανατολική Τουρκία στην πόλη Σανλιούρφα, πενήντα χιλιόμετρα από τη Συρία. Μια πολύ ιδιαίτερη και συγκινητική επίσκεψή μου αυτή στους προ-παππούδες μας, στη γη όπου οι εξελίξεις εκείνης της εποχής ήταν ραγδαίες και δραματικές! Αυτή η εύφορη γη και αυτός ο καυτός μεσοποτάμιος ήλιος χιλιάδες χρόνια μπορούν να καρπίσουν δυο-τρεις σοδειές το χρόνο, να θρέψουν πληθυσμούς, να γεννήσουν πολιτισμούς. Με τα υπάρχοντα δεδομένα το Göbekli Tepe (9600-8.000 π.X.) αποτελεί την κορύφωση της νεολιθικής περιόδου, σηματοδοτεί το σημείο όπου ο άνθρωπος για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας άρχισε να συναντιέται έστω εποχιακά σε μεγαλύτερες πληθυσμιακές ομάδες, να οραματίζεται και να δημιουργεί πέρα από την ανάγκη για επιβίωση, μνημειακή αρχιτεκτονική-πολιτισμό. Θα ακολουθήσει η εγκατάσταση, οι μικροί και οι μεγάλοι νεολιθικοί αγροτικοί οικισμοί όπως το Τσαταλχουγιούκ (Çatalhöyük, 7100–5700 π.Χ.), και αργότερα οι πρώτες μεσοποτάμιες πόλεις, η γραφή, το εμπόριο, ο κόσμος όπως τον γνωρίζουμε σήμερα. Η άνοδος της θερμοκρασίας επέτρεψε στις μικρές νομαδικές ομάδες των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών να συναντηθούν περιοδικά ανάλογα με την εποχή και την αφθονία τροφής από τα άγρια ζώα και τα άγρια φυτά, να σκεφτούν και να κατασκευάσουν ναούς, ένα βήμα πριν από τον πολιτισμό της παραγωγής τροφίμων. Αυτή είναι η πρώτη χρονολογικά περιοχή πάνω στη γη ήταν η «Εύφορη Ημισέληνος», γιατί θα δούμε σε επόμενες δημοσιεύσεις υπήρξαν και άλλα ανεξάρτητα κέντρα με ευνοϊκές συνθήκες. Η Εύφορη Ημισέληνος εκτεινόταν από τη Μεσοποταμία μεταξύ των ποταμών του Τίγρη και του Ευφράτη (σημερινό Ιράκ), έως την Ανατολία (σημερινή Τουρκία) και τη Λεβαντίνη περιοχή (σημερινή Συρία, Λίβανος, Ισραήλ, Παλαιστίνη, Ιορδανία για κάποιους και η Κύπρος). Στην κορυφή αυτής της γεωγραφικής ημισελήνου σημειώθηκαν οι δραματικότερες αλλαγές, γι’ αυτό και ονομάστηκε το «Χρυσό Τρίγωνο». Στο χρυσό τρίγωνο βρίσκεται και το Göbekli Tepe, μαζί με τις άλλες όμοιες πολιτισμικά ανασκαφικές θέσεις γνωστές ως οι «12 αδελφές».

Το Göbekli Tepe θεωρείται ως ο πρώτος αρχιτεκτονικός τελετουργικός λατρευτικός ναός στον κόσμο. Κατασκευάστηκε περίπου 12.000 χρόνια πριν, περίπου 7.000 χρόνια πριν από μια άλλη εντυπωσιακή μεγαλιθική δομή στα βόρεια της Ευρώπης, το Stonehenge! Οι αρχαιολόγοι εντυπωσιάστηκαν με τα ευρήματα γιατί ποτέ δεν είχαν βρεθεί ούτε περίμεναν να βρουν μνημεία αυτών των διαστάσεων από τους κυνηγούς τροφοσυλλέκτες. Μόνο στο Göbekli Tepe έχουν βρεθεί πέντε περίβολοι με διακόσιους μονόλιθους με ανάγλυφα ζώων και συμβόλων, με ποσοστό της θέσης ανασκαμμένο λιγότερο από το 10% (ενώ υπάρχουν επιπλέον οι 12 αδελφές). Αυτός ο ιερός τελετουργικός χώρος έφερε πολιτισμό, άκμασε για 1.500 χρόνια, και μετά τον έθαψαν με τρία μέτρα χώμα κάτω από τη γη, πιθανότατα λόγω κλιματικών αλλαγών ή αλλαγής νοηματοδότησης με το τελετουργικό του «κλεισίματος του ιερού». Οι σταδιακές αλλαγές στους πέντε ανεσκαμμένους περίβολους αποτυπώνονται στις λίθινες στήλες, στα σύμβολα, στην τέχνη, στη γλυπτική, στην αρχιτεκτονική, στην αλλαγή του μεγέθους των όρθιων μονόλιθων που συνεχώς μειώνεται. «Αυτές οι όρθιες λίθινες στήλες σε σχήμα Τ είναι τόσο σημαντικές, διότι, κοιτώντας πίσω στην ανώτερη παλαιολιθική τέχνη, όπως τα σπήλαια του Λασκό, της Αλταμίρα ή τα πρόσφατα ανακαλυφθέντα σπήλαια Chauvet ή Cosquer, τα ζώα είναι πάντα κυρίαρχα και τοποθετούνται στο κέντρο. Στο Göbekli Tepe, ωστόσο, έχουμε την ανθρώπινη μορφή, η οποία είναι η ανώτερη μορφή, και είναι ξεκάθαρο ότι υπάρχει σύνδεση με το φαινόμενο της εξημέρωσης, καθώς τώρα ο άνθρωπος είναι το αφεντικό και τα ζώα υποχωρούν, αποτυπώνοντας τις ιδιότητες των ανθρώπων.» (Klaus Schmidt, 1953-2014, αρχαιολόγος στο Göbekli Tepe, online: «What is Goebekli Tepe?», Klaus Schmidt, TEDxPrague) Αν και οι ανθρώπινες μορφές είναι λιγοστές, οι κεντρικοί λίθινοι Τ-πυλώνες ερμηνεύονται λοιπόν ως ανθρωπόμορφα σύμβολα με στυλιζαρισμένα μπράτσα και χέρια. Υπάρχουν ενδείξεις πιθανής λατρείας των προγόνων ή τελετουργιών θανάτου. Η αφθονία εργαλείων, οστών και λίθινων χειρόμυλων δείχνει εντατική επεξεργασία άγριων σιτηρών και κυνήγι. Οι συναντήσεις τους ήταν εποχιακές ανάλογα με την εποχιακή αφθονία της τροφής, η συγκέντρωση του εποχιακού κύκλου ολοκληρώνονταν με γιορτές όπως μαρτυρούν τα άφθονα φυτικά και ζωικά υπολείμματα των τροφών. Μέχρι τώρα δεν υπάρχουν ενδείξεις μόνιμης κατοίκησης στις πρώιμες φάσεις, αλλά πιθανώς υπήρχαν προσωρινοί οικισμοί.

Ο πρώτος εντοπισμός της ανασκαφής έγινε το 1963, αλλά δεν αξιολογήθηκε σωστά. Το 1994, ο αρχαιολόγος Klaus Schmidt, που έκανε ανασκαφές στο Nevalı Çori, σε μια από τις επισκέψεις του στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Σανλιούρφας (βλ. το βίντεο παρακάτω), εντόπισε κάποια λίθινα ευρήματα, ρώτησε από πού είχαν προέλθει και επισκέφτηκε τον λόφο. Οι ανασκαφές ξεκίνησαν το 1994 υπό τη διεύθυνσή του και η αρχιτεκτονική που βρέθηκε ήταν εντυπωσιακή κυκλικοί περίβολοι με δύο τεράστιους Τ-σχήματος ασβεστολιθικούς πυλώνες στο κέντρο, ύψους έως 5,5 μέτρα και βάρους έως 10-20 τόνους, ενώ άλλοι 5-12 μικρότεροι πυλώνες κυκλικά συμπληρώνουν τον κύκλο. Οι γεωφυσικές έρευνες έδειξαν ότι το ανάχωμα περιέχει συνολικά τουλάχιστον 20 μεγάλους περιβόλους.

Η πιθανότερη ερμηνεία είναι ότι το Göbekli Tepe φαίνεται να λειτουργούσε ως λατρευτικό τελετουργικό και κοινωνικό κέντρο συγκέντρωσης ομάδων κυνηγών-τροφοσυλλεκτών. Το μνημείο ανατρέπει την παραδοσιακή θεωρία ότι η γεωργία οδήγησε στην ανάγκη για συγκέντρωση με κοινή εργασία και σταδιακά στον πολιτισμό. Αντίθετα, δείχνει ότι οι νοητικές συλλήψεις, τα νοήματα, οι τελετουργίες, η συνεργασία προηγήθηκαν της μόνιμης εγκατάστασης και μετά της καλλιέργειας. Το 2018 ο προ-κεραμικός χώρος του Göbekli Tepe χαρακτηρίστηκε ως Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO ως «μία από τις πρώτες εκδηλώσεις της ανθρωπογενούς μνημειακής αρχιτεκτονικής». Στο παρακάτω βίντεο, η επίσκεψη και η ξενάγηση στον αρχαιολογικό χώρο του Göbekli Tepe και στην νέα ανασκαφή του Karahan Tepe (9.800 π.Χ.) από τον κ. Murad Sunbul, φίλο του αρχαιολόγου της ανασκαφής Klaus Schmidt. Ο ξεναγός μαζί με τον αρχαιολόγο επισκέφτηκαν τον λόφο μας λέει ο κ. Murad και θυμάται ένα δέντρο στην κορυφή του λόφου και δίπλα κάποιοι κτηνοτρόφοι να θυσιάζουν κάποια ζώα για να έχουν γονιμότητα στην οικογένειά τους. Ένα χρόνο μετά στις ανασκαφές είκοσι μέτρα από εκείνο το σημείο βρήκαν το νεολιθικό ανάγλυφο μιας γυναίκας που γεννούσε χιλιάδες χρόνια πριν, βλ. το παρακάτω βίντεο.

ΑΝΩ ΜΕΣΟΠΟΤΑΜΙΑ: Göbekli Tepe, Karahan Tepe, τα πρώτα αρχιτεκτονικά ιερά της ανθρωπότητας, γλυπτά 12.000 χρόνων, βίντεο διάρκειας 58’ λεπτών: Ξενάγηση στον αρχαιολογικό χώρο Göbekli Tepe και στην αρχαιολογική ανασκαφή στο Karahan Tepe από τον κ. Murad Sunbul. Θυσίες κτηνοτρόφων για γονιμότητα και ένα χρόνο μετά εκεί βρήκαν νεολιθικό ανάγλυφο με μια γυναίκα που γεννούσε, όρθιες στήλες Τ στυλιζαρισμένοι άνθρωποι, τέχνη με ανάγλυφα και γλυπτά με ζώα φίδια που ανεβαίνουν από τη γη και φίδια που κατεβαίνουν από τον ουρανό, αλεπούδες που πηδάνε και περπατάνε, όρνια, λεοπαρδάλεις, πιθανές συντεταγμένες με αστέρια του ουρανού, αλλαγές ιερών κύκλων σε διάρκεια 2.000 χρόνων στον ίδιο χώρο, οι «τρύπες των ψυχών», η «ιερή ζώνη» όπως και στα ειδώλια στην Κνωσσό, τα σύμβολα με τις τρεις «τσάντες» παρόμοιες με αυτές πολλών άλλων πολιτισμών όπως τις είδα στο Βρετανικό Μουσείο και στο Μουσείο του Λούβρου! Ανασκαφή στο Karahan Tepe/Καραχάν Τεπέ, όχι τόσο τα εξημερωμένα φυτά αλλά το πέρασμα από το κυκλικό κτήριο στο τετράγωνο συμβολίζει την μετάβαση και την εξέλιξη, στην κορυφή μιας μη ανασκαμμένης στήλης Τ, το αρχαιότερο ανθρώπινο άγαλμα της ανθρωπότητας σε ανθρώπινες διαστάσεις, περισσότερος άνθρωπος. Μεσοποτάμιοι πολιτισμοί Σουμέριοι, Ακκάδιοι, Χετταίοι κτλ., επτά λόφοι με τα ονόματα των πλανητών των Σουμερίων, στο δρόμο του Μεταξιού σε ένα αυθεντικό σταθμό καραβάν σαράι, σύνορα Τουρκίας-Συρίας η αρχαία πόλη Harra που διέσωσε αρχαία ελληνικά κείμενα, Σελτζούκοι, μπλε παράθυρα και πόρτες διώχνουν τους σκορπιούς.

Αναπαραστάσεις με ζώα: η γλώσσα και οι πιθανές αποκωδικοποιήσεις

Οι ζωικές αναπαραστάσεις στις στήλες αποτελούν ένα πρωτο-μυθολογικό γλωσσικό κώδικα. Οι λίθινοι πυλώνες είναι διακοσμημένοι με ανάγλυφα και γλυπτά ζώων, όπως φίδια, αλεπούδες, αγριογούρουνα, όρνεα και σκορπιούς. Οι κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες πιθανότατα θεωρούσαν ότι αυτά τα ζώα ήταν προστάτες ή φορείς δυνάμεων της φύσης. Οι αναπαραστάσεις ζώων μπορεί να σχετίζονται με τελετές θανάτου και αναγέννησης. Οι στήλες του Γκιομπεκλί Τεπέ μπορεί να αποτελούσαν «λίθινες ιστορίες», εξιστορώντας μυθολογικά γεγονότα και κοσμογονικές παραδόσεις με τα ζώα να έχουν ρόλους σε προφορικές παραδόσεις. Είναι καταπληκτική αυτή η εικόνα μπροστά στα μάτια μας, πώς αυτοί οι άνθρωποι χιλιάδες χρόνια πριν στα πρώτα βήματα αυτής της εξέλιξης έβλεπαν τον κόσμο, τη ζωή, τον θάνατο. Αξίζει να μελετήσουμε περισσότερο τις αναπαραστάσεις με τα ζώα, δεν βρέθηκαν τυχαία πάνω στις στήλες και αργότερα στο Τσαταλχουγιούκ στις τοιχογραφείς μέσα στα σπίτια τους, πρόκειται για τη γλώσσα τους δηλαδή τα σύμβολα, τις λέξεις, τις φράσεις και τις προτάσεις, τα νοήματα της εποχής τους.

Όρνεα (Γύπες & Αρπακτικά Πουλιά). Οι γύπες εμφανίζονται σε αρκετές στήλες, μερικές φορές κρατούν ανθρώπινα κεφάλια. Πιθανές ερμηνείες τις σχετίζουν με τις τελετουργίες θανάτου και τις πρακτικές της ουράνιας ταφής. Παραδείγματα αυτής της πρακτικής εντοπίζονται σε τοιχογραφίες στον μεταγενέστερο οικισμό Çatalhöyük ή σε μια παρόμοια ζωντανή ταφική παράδοση στο Θιβέτ και στο Νεπάλ, όπως παρουσιάζεται στην ταινία Ιμαλάια (1999), η λεγόμενη «ταφή του ουρανού» (sky burial). Οι τοιχογραφίες στο νεολιθικό οικισμό του Çatalhöyük (περ. 7500–5700 π.Χ.), βλ. παρακάτω την επίσκεψη και το βίντεο, απεικονίζουν όρνια που πετούν πάνω από ακέφαλα ανθρώπινα σώματα, υποδηλώνοντας μια πρακτική απογύμνωσης των νεκρών, κατά την οποία τα σώματα εκτίθενται σε πτωματοφάγα πτηνά πριν από τη δευτερογενή ταφή (Hodder, 2006, The Leopard’s Tale: Revealing the Mysteries of Çatalhöyük). Η σωζόμενη στις ημέρες μας θιβετιανή ταφή του ουρανού όπου τα πτώματα δίνονται ως τροφή στα όρνια θεωρείται ως η τελευταία πράξη γενναιοδωρίας και αποδοχής της παροδικότητας της ζωής, ενώ στις Ζωροαστρικές τελετουργίες Dakhma τα σώματα τοποθετούνται σε «Πύργους της Σιωπής» για να καταναλωθούν από πτηνά (Mellaart, 1967, Çatal Hüyük: A Neolithic Town in Anatolia). Οι απεικονίσεις και οι τοιχογραφίες μπορεί να συμβολίζουν μια τελετουργική ή πνευματική διαδικασία, όπου τα όρνια λειτουργούσαν ως ψυχοπομποί, καθοδηγώντας τις ψυχές των νεκρών στη μετά θάνατον ζωή (Pearson, 1999, The Archaeology of Death and Burial). Σε πολλούς πολιτισμούς, τα αρπακτικά πουλιά συνδέονται με τον ουρανό, τους θεούς και τη διατήρηση της κοσμικής τάξης.

Φίδια. Πολυάριθμα φίδια χαραγμένα σε στήλες, συχνά σε κυματοειδή σχηματισμό, άλλα ανεβαίνουν από τη γη και άλλα κατεβαίνουν από τον ουρανό. Αν και θεωρούνται σύμβολο κινδύνου ή θανάτου επίσης συμβολίζουν την αναγέννηση και τον κύκλο της ζωής  λόγω της ικανότητάς τους να αλλάζουν δέρμα. Συχνά τα φίδια έχουν και ένα κοσμογονικό ρόλο, στις μυθολογίες δημιουργίας του κόσμου ένα πρωταρχικό φίδι εμφανίζεται ως αρχέγονο ον.

Σκορπιοί. Αναπαρίστανται σε μικρότερες στήλες, συνήθως κοντά σε άλλες απεικονίσεις. Ο σκορπιός συνδέεται με δηλητηριώδεις απειλές και την ιδέα της μετάβασης από τη ζωή στο θάνατο. Σε πολλούς αρχαίους πολιτισμούς, οι σκορπιοί θεωρούνταν φύλακες πνευματικών ή μυστηριακών χώρων. Ίσως θεωρούνταν αποτρεπτικό σύμβολο κατά των εχθρικών πνευμάτων.

Λιοντάρια ή Άγριες Γάτες. Υπάρχουν λίγες απεικονίσεις αιλουροειδών, αλλά κάποιες παραστάσεις μοιάζουν με μεγάλα σαρκοφάγα, μπορεί να συμβόλιζαν αρχηγούς ή θεϊκές δυνάμεις με το φόβο, την εξάρτηση αλλά και το σεβασμό προς την άγρια φύση Οι άγριες γάτες μπορεί να είχαν ιερή ή προστατευτική σημασία, οι οποίες πλησίασαν τον άνθρωπο και ημι-εξημερώθηκαν όταν δημιουργήθηκαν οι πρώτοι ανθρώπινοι πληθυσμοί, η αποθήκευση των τροφίμων και η εμφάνιση των ποντικιών.

Ελάφια & Άγρια Βοοειδή. Σε ορισμένες στήλες εμφανίζονται μεγάλα ελάφια και άγρια βοοειδή. Αποτελούν σύμβολα αφθονίας και κυνηγιού και πιθανώς είχαν κεντρικό ρόλο στις τελετές θυσίας και εξευμενισμού των σκοτεινών, ανυπέρβλητων δυνάμεων.

Αγριογούρουνα. Αγριογούρουνα χαραγμένα σε πολλές στήλες, σε δυναμικές ή επιθετικές στάσεις. Είναι σύμβολο δύναμης και πολεμικότητας υπάρχουν γλυπτά με ανθρώπινες φιγούρες που μεταφέρουν στη ράχη τους αγριογούρουνα, βλ. το βίντεο στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Sanliurfa. Τα αγριογούρουνα ήταν επιθετικά ζώα, συνδεδεμένα με τη μάχη και την αντοχή, τον κύκλο της ζωής και του θανάτου. Το κυνήγι του αγριογούρουνου πιθανώς είχε τελετουργική αξία όπως σε πάρα πολλούς προγενέστερους και μεταγενέστερους πολιτισμούς έως τα θεσμοφόρια στην αρχαία Ελλάδα.

Αλεπούδες. Η αλεπού είναι από τα πιο συχνά εμφανιζόμενα ζώα στο Γκιομπεκλί Τεπέ, σε πολλές στάσεις, να τρέχει, να κάθεται, ανάγλυφη και σε γλυπτά. Εμφανίζονται να κάθεται ή σε θέση ετοιμότητας. Η αλεπού είναι σύμβολο επιβίωσης, εξυπνάδας και προσαρμοστικότητας σε πολλούς πολιτισμούς, στην Ιαπωνία επισκεφτήκαμε το μνημείο Fushimi Inari Taisha με τις αγγελιοφόρους αλεπούδες της θεότητας Ινάρι, θεότητα της γονιμότητας, του ρυζιού, της γεωργίας και της επιτυχίας. Μερικές σκηνές δείχνουν αλεπούδες σε επιθετική στάση, που μπορεί να συμβολίζει την άγρια πλευρά της φύσης. Στον μακρινό προγενέστερο πολιτισμό Dolní Věstonice (περ. 26.000 χρόνια πριν, Τσεχία) μια γυναίκα θάφτηκε με μια αλεπού στο χέρι και καλυμμένη με κόκκινη ώχρα, υποδηλώνοντας σαμανικό ρόλο, με συμβολικές συνδέσεις με πνεύματα ζώων και τελετουργικές πρακτικές. Τα αρχαιολογικά ευρήματα με σαμανικές τελετουργίες, κοινές ταφικές παραδόσεις, τα υλικά όπως οι χάντρες και τα χρώματα με κυρίαρχο την ώχρα, είναι μερικές παραδόσεις που μοιράζονται οι πολιτισμοί αυτής της περιόδου με την Ανώτερη Παλαιολιθική περίοδο.

Μεταξύ 50.000 και 10.000 ετών πριν, αρχαιολογικά ευρήματα υποδηλώνουν την παρουσία πρώιμων κοινών ανθρώπινων σαμανιστικών πρακτικών και στους πολιτισμούς της Ανώτερης Παλαιολιθικής περιόδου. Αυτό γίνεται ιδιαίτερα εμφανές σε βαθιά σπηλαιώδη ιερά, όπως το Σπήλαιο Σοβέ (Chauvet Cave) και το Λασκό (Lascaux) στη Γαλλία, όπου οι αναπαραστάσεις ζώων, τα γεωμετρικά σύμβολα και τα υβριδικά ανθρωποειδή – όπως ο άνθρωπος με κεφάλι πουλιού – υποδηλώνουν τελετουργική ή εκστατική δραστηριότητα. Ένα ακόμη εντυπωσιακό παράδειγμα αποτελεί ο περίφημος Μάγος/Sorcerer από το σπήλαιο Trois-Frères στη Γαλλία – μια μορφή με χαρακτηριστικά ζώου και ανθρώπου που θεωρείται έντονα συνδεδεμένη με σαμανιστικές τελετές και μεταμορφώσεις (Clottes, J. & Lewis-Williams, D. (1998), The Shamans of Prehistory: Trance and Magic in the Painted Caves). Το ειδώλιο του Χόλενσταϊν-Στάντελ (Hohlenstein-Stadel) στη Γερμανία, ένας ανθρώπινος χαρακτήρας με κεφάλι λιονταριού που σκαλίστηκε πριν από περίπου 40.000 χρόνια, αποτελεί ένα ακόμη εντυπωσιακό παράδειγμα συμβολικής και πιθανώς σαμανικής αναπαράστασης. Αντίστοιχα, η περίτεχνη τριπλή ταφή στο Ντολνί Βεστόνιτσε (Dolní Věstonice) της Τσεχίας, όπου τα άτομα τάφηκαν με επιμέλεια, υποδηλώνει την ύπαρξη τελετουργικών πνευματικών μεσολαβητών στις πρώιμες ανθρώπινες κοινότητες. Πρόσθετες ενδείξεις προέρχονται από συμβολικά αντικείμενα, όπως τα ειδώλια της Αφροδίτης (Venus figurines) που έχουν βρεθεί σε όλη την Ευρώπη και ενδέχεται να αντιπροσώπευαν τη γονιμότητα ή την πνευματική δύναμη, πιθανώς σε σύνδεση με τις γυναίκες σαμάνες όπως είδαμε πέρυσι στην Ανατολική Ασία. Σπηλαιώδεις χώροι όπως το Σπήλαιο Μαγούρα (Magura Cave) στη Βουλγαρία απεικονίζουν χορευτικά, μερικώς ανθρωπόμορφα όντα, που ερμηνεύονται ως σαμανικές παραστάσεις ή οράματα (Lewis-Williams, D. (2002, The Mind in the Cave: Consciousness and the Origins of Art). Ακόμη παλαιότερη συμβολική συμπεριφορά εντοπίζεται στο Σπήλαιο Μπλόμπος (Blombos Cave) στη Νότια Αφρική. Αυτά τα ευρήματα υποδηλώνουν ότι οι ρίζες του σαμανισμού, οι μεταβαλλόμενες καταστάσεις συνείδησης με την παρουσία των πνεύματων των ζώων, ήταν μια κοινή τελετουργική έκφραση στο γνωστικό και πολιτισμικό υπόβαθρο των πρώτων Homo sapiens.

Επιπλέον, αρχαιολογικά ευρήματα δείχνουν κοινές ταφικές πρακτικές την περίοδο 50.000–10.000 π.Χ. με χάντρες και κοσμήματα, αντικατοπτρίζοντας την ανάπτυξη της συμβολικής σκέψης και των πνευματικών αντιλήψεων στις πρώιμες ανθρώπινες κοινωνίες. Στο Sungir, στη Ρωσία (34.000 π.Χ.), δύο παιδιά θάφτηκαν με πάνω από 10.000 χάντρες από χαυλιόδοντα μαμούθ, ένδειξη κοινωνικού κύρους. Στο Blombos Cave, Νότια Αφρική (75.000 π.Χ.), εντοπίστηκαν οι πρώτες τρυπημένες θαλάσσιες χάντρες (Nassarius), δείχνοντας προσωπική διακόσμηση. Στο χώρο Arma Veirana, Ιταλία (10.000 π.Χ.), ένα βρέφος συνοδευόταν από 60 χάντρες, ένα νύχι κουκουβάγιας και μενταγιόν, ενώ στην El Mirón, Ισπανία (18.000 π.Χ.), η «Κυριά με την Ώχρα» ενταφιάστηκε με κόκκινη ώχρα και τελετουργικά αντικείμενα. Στο Qafzeh, Ισραήλ (92.000 π.Χ.) με βάση ραδιομετρικές και θερμοφωταυγειομετρικές μεθόδους (TL dating, ESR, U-series) οι ταφές με ώχρα και κέρατα ελαφιού υποδεικνύουν πρώιμες τελετουργίες. Όλα αυτά τα παραδείγματα μαρτυρούν μια κοινή τάση χρήσης χαντρών και συμβολικών στοιχείων στις ταφές που συνεχίστηκαν κατά τη νεολιθική περίοδο.

Ένα άλλο στοιχείο, οι συμβολικές ταφικές πρακτικές που παρατηρούνται σε αρχαιολογικούς χώρους (50.000–12.000 π.Χ.) στην Αφρική, τη Μέση Ανατολή και την Ευρώπη μπορούν να παρέχουν καθοριστικά συμφραζόμενα για την ερμηνεία των μνημειωδών αναπαραστάσεων που βλέπουμε στο Göbekli Tepe. Στο Blombos Cave (Νότια Αφρική, 75.000–50.000 π.Χ.) εγχάρακτη ώχρα και χάντρες από κοχύλια/Blombos, ενώ το Grotte des Pigeons (Taforalt) (Μαρόκο, 15.000 π.Χ.) ξανά η χρήση ώχρας και ταφές με διακόσμηση (Taforalt), στη Μέση Ανατολή, τα σπήλαια Qafzeh Cave (92.000 π.Χ.) και Skhul Cave (100.000–60.000 π.Χ.) περιλαμβάνουν πρώιμες ταφές Homo sapiens με ώχρα και κοσμήματα. Οι Νατούφοι στις επιπαλαιολιθικές θέσεις El Wad Terrace (15.000–11.000 π.Χ.), ‘Ain Mallaha (14.000 π.Χ.) και Ohalo II (23.000 π.Χ.) παρουσιάζουν συνεχή παράδοση διακοσμημένων τάφων, συμβολική χρήση οστών ζώων και πρώιμη καθιστική ζωή, με ταφές ευρέως διαδεδομένες συμβολικές συμπεριφορές που φανερώνουν ένα βαθύ γνωσιακό και τελετουργικό υπόβαθρο που εκτείνεται πίσω πολλές χιλιάδες χρόνια.

Στην Ευρώπη, παρόμοια μοτίβα απαντώνται σε ανώτερες παλαιολιθικές θέσεις όπως στο Sunghir (Ρωσία, 34.000 π.Χ.), Dolní Věstonice (30.000 π.Χ.), Pavlov (29.000 π.Χ.) και Kostenki (32.000 π.Χ.), όπου εντοπίζονται ταφές με χιλιάδες χάντρες από ελεφαντόδοντο, ειδώλια και περιδέραια (Sunghir, Dolní Věstonice). Θέσεις όπως το Bacho Kiro Cave (Βουλγαρία, 45.000–42.000 π.Χ.) και το Shanidar Cave (Ιράκ, 45.000–35.000 BP) υποδηλώνουν επίσης πρώιμη τελετουργική πρόθεση (Bacho Kiro, Shanidar). Αυτή η μακρόχρονη παράδοση υλικού πολιτισμού με συμβολικό χαρακτήρα μας βοηθά να κατανοήσουμε το Göbekli Tepe όχι ως μια ξαφνική κατάσταση, αλλά ως την κορύφωση μιας εξελισσόμενης συμβολικής εξέλιξης. Μεταγενέστερα, στη σουμεριακή μυθολογία, αναφορές σε ιερούς τόπους όπως το Du-Ku («ιερός λόφος») και το Ekur («οικία-βουνό») υποδηλώνουν μια κληρονομημένη μνήμη αρχαιότερων, ίσως προϊστορικών, τελετουργικών χώρων όπως ο λόφος Göbekli Tepe. Άλλοι μελετητές θα δούμε στην επόμενη δημοσίευση συνδέουν τις κυκλικές μεγαλιθικές δομές ανά τον κόσμο σε μια σχέση προσανατολισμού με τα αστέρια του ουρανού και τον κύκλο της φύσης.

Σχετικά με όλες αυτές τις εξελίξεις και τους αρχαιολογικούς χώρους, αξίζει μια επίσκεψη στο Αρχαιολογικό Μουσείο Σανλιούρφας/Şanlıurfa. Οι ανάγλυφες και τρισδιάστατες απεικονίσεις από τους αρχαιολογικούς χώρους είναι συγκινητικές, όπως «ο κήπος των νεολιθικών άγριων ζώων», η φύση σε δεύτερη μοίρα, και «όλο και περισσότερος άνθρωπος», ο άνθρωπος για πρώτη φορά σκέφτεται, βάζει στο κέντρο τον εαυτό του αφήνοντας σε δεύτερο ρόλο τη φύση. Αυτό μαρτυρά το ανθρώπινο άγαλμα ύψους 2,5 μ. που βρίσκεται στο κέντρο του περιβόλου με τις λίθινες στήλες. Επίσης τα σπίτια από κυκλικά γίνονται τετράγωνα, γιατί ο πληθυσμός αυξάνεται και αρχιτεκτονικά το τετράγωνο επεκτείνεται και διαμορφώνεται ευκολότερα από τον κύκλο, περισσότερη μόνιμη εγκατάσταση, όλες αυτές οι εξελίξεις υπήρξαν ραγδαίες, συνεχόμενες, δραματικές για τους ανθρώπους της εποχής και πως τις βίωναν όπως απεικονίζονται στις ανάγλυφες αναπαραστάσεις, μπορούμε να τις παρακολουθήσουμε στους αρχαιολογικούς χώρους και στο μοναδικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Σανλιούρφας, βλ. το παρακάτω βίντεο.

ΑΝΩ ΜΕΣΟΠΟΤΑΜΙΑ: Αρχαιολογικό Μουσείο Şanlıurfa, Göbekli Tepe, νεολιθική μετάβαση, γλυπτά και ανάγλυφα, βίντεο διάρκειας 62’ λεπτών: Το Αρχαιολογικό Μουσείο της Σανλιούρφας αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα μουσεία της νεολιθικής μετάβασης. Η έκθεση ξεκινά με την εποχή της νεολιθικής επανάστασης (10.500 – 5.500 π.Χ.), όταν οι πρώτοι άνθρωποι στην περιοχή της Άνω Μεσοποταμίας κάνουν τα πρώτα βήματα προς τη μόνιμη εγκατάσταση, εγκαταλείποντας τη ζωή των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών. Ο «κήπος των νεολιθικών άγριων ζώων» αποτυπώνει αυτό το μεταβατικό στάδιο, η μεταφορά της λεοπάρδαλης στην πλάτη του ανθρώπου πιθανότατα υπονοεί και το τέλος της εποχής των παγετώνων, τα άγρια ζώα ακόμη σε άμεση σχέση ιερότητα, τα όρνεα υπονοούν μια κοσμολογική θεώρηση της φύσης. Πιστό αντίγραφο του περίβολου του Γκεμπεκλί Τεπέ με τις εντυπωσιακές λίθινες στήλες που πιθανώς μετέφεραν έως και 300 άνθρωποι και τις συμβολικές αναπαραστάσεις των ζώων, τελετουργική αρχιτεκτονική και πρώιμη συλλογική οργάνωση. Κατά την Β’ προκεραμική περίοδο (8000-7000 π.Χ.), εμφανίζονται οβάλ/τετράγωνα οικοδομήματα που αντικαθιστούν τα κυκλικά, διευκολύνοντας τη σταθερή κατοίκηση και επέκταση των οικισμών. Τα εργαλεία επεξεργασίας σπόρων, όπως γουδιά και χειρόμυλοι, μαρτυρούν την εξημέρωση ή την επεξεργασία άγριων φυτών, «όπλα μικρόβια και ατσάλι» στη Μεσοποταμία τα περισσότερα εξημερωμένα ζώα και φυτά στη γη, ταφές σε εμβρυική στάση. Το μουσείο παρουσιάζει αναπαραστάσεις ιερών, όπως αυτό στο Καραχάν Τεπέ, σκαλισμένο εξ ολοκλήρου στον βράχο, από την οροφή προς τα μέσα μοναδική μαρτυρία της αρχιτεκτονικής της εποχής. Στους νεολιθικούς οικισμούς Nevalı Çori, Akarçay Tepe και Gürcütepe, παρατηρείται στροφή προς την ανθρώπινη αναπαράσταση στην τέχνη, με έντονα χαρακτηριστικά προσώπου και σύμβολα γονιμότητας. περισσότερος άνθρωπος λιγότερα ζώα, ανθρώπινα αγάλματα γονιμότητας, 12 «αδελφές» νεολιθικοί οικισμοί/ιερά, κοσμήματα με οψιανό και πυριτόλιθο. Κεραμική περίοδο (8500–5500 π.Χ.) πρώτη χρήση πηλού και τερακότας, το «ξύπνημα του σπόρου» όπως το κεχρί, σπάνια κοσμήματα από οψιανό και πυριτόλιθο. Akarcan Tepe αρχιτεκτονική, ανθρωπόμορφο τριποδικό βάζο, Gürcütepe (8000-7000 π.Χ.) σπίτια με χώρους σχέσεις με Συρία και Μεσόγειο. Akaracay Tepe, κεραμικά πρώτα χωριά καλλιεργητών Halaf. Χαλκολιθική περίοδο (5000 π.Χ.) συνδέεται με την περίοδο Ουρούκ των Σουμέριων, Hacinebi Mound (4000 π.Χ.), Cavi Field, μεγάλα κεραμικά δοχεία αύξηση πληθυσμών, ζωγραφική κεραμικών συσχέτιση με ταυτότητα διαφορετικών ομάδων, πήλινο ομοίωμα κεφάλι ταύρου, καλλιέργεια βαμβάκι, κοσμήματα και σφραγιδόλιθοι, Περίοδος Ουρούκ πάτωμα με πήλινους κώνους και ανάγλυφα ταύρων, ύφανση. Εποχή μπρούτζου (3300-1100 π.Χ.) τροχαλίες, αγωγοί νερού, κεραμικά με τροχό, εργαλεία χυτά σε καλούπι, ταφές με κτερίσματα. Εποχή σιδήρου (1100-330 π.Χ.) ειδώλια, ασβεστολιθικά αγάλματα, ασσυριακή θεότητα μυθικό ζώο Lamassu, ο τελευταίος βασιλιάς Nabonidus ή βασιλιάς αρχαιολόγος το όνειρο σε σφηνοειδή γραφή προσευχή στο θεό ήλιο Sin στην πόλη Harran, επιγραφές σε σφηνοειδή γραφή, λιοντάρια και ταύροι, Ελληνιστική εποχή (330-30 π.Χ.) Μέγας Αλέξανδρος, Σελευκίδες, μετάδοση γνώσης γραφής μέχρι την Ινδία

Οι «12 Αδελφές»: Δίκτυο νεολιθικού πολιτισμού και λατρευτικά κέντρα

Σαράντα περίπου χιλιόμετρα από το Γκιομπεκλί Τεπέ επισκεφτήκαμε με τον ξεναγό μια νέα ανασκαφή το Karahan Tepe/Καραχάν Τεπέ, μια από τις «12 αδελφές». Θεωρείται παρόμοιος πολιτισμός με αυτόν Γκιομπεκλί Τεπέ καθώς μοιράζεται κοινά χαρακτηριστικά, αλλά είναι αξιόλογες και οι διαφορές μεταξύ των 12 αδελφών αποκαλύπτοντας αλλαγές και μεταβάσεις. Στο Καραχάν Τεπέ έχουν βρεθεί μεγαλιθικές κατασκευές, μεγάλο ανθρώπινο άγαλμα, ανάγλυφα ανθρώπινων μορφών και ζώων, καθώς και ένα υπόγειο δωμάτιο με σκαλιστές στήλες που αναπαριστούν κεφάλια ανθρώπων και φαλλικά σύμβολα, υποδηλώνοντας τελετουργική χρήση. Οι αρχαιολόγοι έχουν επίσης εντοπίσει κανάλια και οπές που ίσως σχετίζονται με τελετουργίες νερού. Αν και παρουσιάζει ομοιότητες με το Γκιομπεκλί Τεπέ, διαφέρει καθώς δίνει ακόμη μεγαλύτερη έμφαση στην ανθρώπινη μορφή και στα τετράγωνα κτίσματα.

Οι «12 Αδελφές» Tepe/λόφοι αποτελούν μια ενότητα προϊστορικών λατρευτικών κέντρων, ανήκουν στον ίδιο πολιτισμό με το Göbekli Tepe ως μέρος ενός δικτύου τελετουργικών χώρων, το οποίο αλλάζει την κατανόησή μας για τις απαρχές του πολιτισμού. Το Göbekli Tepe δεν ήταν ένα απομονωμένο μνημείο αλλά κορυφή ενός πολιτισμικού παγόβουνου. Οι αρχιτεκτονικοί χώροι είναι κυκλικοί, οβάλ και τέλος τετράγωνοι πάντα με τεράστιες λιθόκτιστες στήλες σε σχήμα Τ, διακοσμημένες με ανάγλυφα ζώων και ανθρωποειδών μορφών. Τα 12 Κέντρα/«12 Αδελφές», χρονολογούνται περίπου μεταξύ 9600-8000 π.Χ. και είναι τα ακόλουθα:

1. Göbekli Tepe – Το πιο διάσημο, με περίτεχνες πέτρινες στήλες διακοσμημένες με ζώα και μυστηριώδεις συμβολισμούς.
   2. Karahan Tepe – Παρόμοιο με το Göbekli Tepe, αλλά με περισσότερες ανθρώπινες φιγούρες. Έχει ένα τεράστιο λαξευμένο πρόσωπο σε έναν βράχο. Αρχή κατασκευών οβάλ, από τα κυκλικά το Göbekli σταδιακά στα τετράγωνα κτήρια όταν οι άνθρωποι έχουν μονιμότερη εγκατάσταση και γίνεται αύξηση του πληθυσμού.
   3. Nevali Çori – Περιείχε ανθρώπινα ειδώλια και ίσως ήταν ένα πρώιμο θρησκευτικό κέντρο πριν το Göbekli Tepe, καλύφθηκε από τα νερά ενός φράγματος.
   4. Sefer Tepe – Παρουσιάζει στήλες τύπου «Τ» και πιθανότατα ανήκε στο ίδιο λατρευτικό σύστημα.
   5. Hamzan Tepe – Πιθανό τελετουργικό κέντρο, λιγότερο ανασκαμμένο.
   6. Taşlı Tepe – Ενδείξεις για κυκλικές δομές παρόμοιες με το Göbekli Tepe.
   7. Harbetsuvan Tepe – Περιοχή με λιθόκτιστα μνημεία, μικρότερη σε μέγεθος.
   8. Kurt Tepe – Ανήκει στο ίδιο νεολιθικό δίκτυο κέντρων.
   9. Ayanlar Höyük – Υπολείμματα πέτρινων δομών, παρόμοια με τα υπόλοιπα.
   10. Sayburç – Περιείχε σκαλιστές σκηνές με ανθρώπινες και ζωικές μορφές.
   11. Çakmak Tepe – Σχετικά νέο εύρημα, με λιγότερες πληροφορίες.
   12. Gürcü Tepe – Ένας από τους τελευταίους χώρους που σχετίζονται με το δίκτυο του Göbekli Tepe.

Από το Γκιομπεκλί στο Τσαταλχουγιούκ (8500-7000)

Το ιερό Γκιομπεκλί Τεπέ (Göbekli Tepe, 9600–8200 π.Χ.) των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών, εγκαταλείπεται και θάβεται. Ήδη οι 12 Αδελφές διαφοροποιούνται, μεταβαίνουν, αλλάζουν αρχιτεκτονικές δομές και τρόπο σκέψης. Ενδιάμεσα αυτή την περίοδο, μέχρι τον μεγάλο νεολιθικό μόνιμο οικισμό του Τσαταλχουγιούκ (Çatalhöyük, 7100–5700 π.Χ.), στην ευρύτερη γεωγραφική περιοχή αναπτύχθηκαν πολυάριθμες πρώιμες κοινότητες και σύνθετες κοινωνίες. Ο οικισμός Τσαγιόνου (Çayönü, 7500–6600 π.Χ.) παρουσιάζει δομημένα κοινοτικά κτίρια, ειδικά πλακόστρωτα δάπεδα και ενδείξεις οργάνωσης της παραγωγής που φανερώνουν την ανάπτυξη κοινωνικών ρόλων και πιθανώς ιεραρχιών. Το Αΐν Γκαζάλ (ʽAin Ghazal, 7250–5000 π.Χ.) είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της διπλής κατεύθυνσης: διατηρεί την τελετουργική παράδοση με εντυπωσιακά γύψινα ανθρωπόμορφα αγάλματα, ενώ παράλληλα δείχνει αυξημένο πληθυσμό και έντονη παραγωγική δραστηριότητα. Η «Λατρεία του Κρανίου» (Plastered human skulls), διαδεδομένη σε περιοχές όπως το Τελ Ες-Σουλτάν (Tell es-Sultan – Ιεριχώ, 8500–6000 π.Χ.), το Τελ Άσουαντ (Tell Aswad, 8700–6700 π.Χ.), το Κιοσκ Χουγιούκ (Köşk Höyük, 6500–5700 π.Χ.) και το Τσαταλχουγιούκ (Çatalhöyük), αντικατοπτρίζει μια κοινή αντίληψη για τη μνήμη και την ταυτότητα, και πιθανώς για τη νομιμότητα της κατοικίας και της συγγένειας. Δεν αποτελούσε απλώς τελετουργία, αλλά στοιχείο κοινωνικής συνοχής και δίκτυο κοινοτήτων.

Πέρα όμως από τις τελετουργικές πρακτικές, η ενδιάμεση αυτή περίοδος χαρακτηρίζεται από την ανάπτυξη εμπορικών και συμβολικών δικτύων με υλικά όπως ο οψιανός από την Καππαδοκία, κοχύλια από τη Μεσόγειο και μαλαχίτης από την Ιορδανία, που έχουν εντοπιστεί σε διάφορους ενδοχώριους οικισμούς (π.χ. Çayönü, Ain Ghazal, Çatalhöyük), αποδεικνύοντας την ύπαρξη μακρινών ανταλλαγών υλικών και πολιτισμικών ιδεών ήδη από την 8η χιλιετία π.Χ., σε μια μεγάλη γεωγραφική κλίμακα. Σε όλους αυτούς τους οικισμούς παρατηρούμε μια διαρκή αλληλεπίδραση μεταξύ συμβολικού και πρακτικού, μεταξύ συλλογικής μνήμης και οικονομικής επιβίωσης, μια συνύφανση. Η τελετουργία γίνεται πιο εσωτερική, πιο συνδεδεμένη με την οικογένεια, την οικία και την κοινότητα, και συγχρόνως τα πρώτα δίκτυα ανταλλαγής, συμμαχιών και πολιτισμικών ταυτοτήτων θέτουν τα θεμέλια για τις προαστικές κοινωνίες. Αυτό το στάδιο δεν αποτελεί μόνο γέφυρα μεταξύ του Γκιομπεκλί Τεπέ και του Τσαταλχουγιούκ, αλλά και πυρήνα διαμόρφωσης πιο σύνθετων κοινωνιών.

Çatalhöyük (9.500-5.700 χρόνων): ο σημαντικότερος νεολιθικός οικισμός κατά την ΟΥΝΕΣΚΟ

Επτακόσια περίπου χιλιόμετρα δυτικά από το Γκιομπεκλί Τεπέ επισκέφτηκα ένα άλλο σημαντικό χώρο των νεολιθικών μεταβάσεων και εξελίξεων. Ο νεολιθικός οικισμός Çatalhöyük (9.500-5.700 χρόνια πριν) βρίσκεται στο δυτικό άκρο της Εύφορης Ημισελήνου, στην κεντρική Ανατολία. Τη δεκαετία του 1950 η αρχαιολογική τοποθεσία ανακαλύφθηκε από τον Βρετανό αρχαιολόγο James Mellaart, αφού εργάστηκε στην τοποθεσία Tall as Sultan κοντά στην Ιεριχώ. Στη συνέχεια για 25 χρόνια, μεταξύ 1993 και 2018, ο Βρετανός αρχαιολόγος Ian Hodder ανέπτυξε ένα διεθνές ερευνητικό πρόγραμμα και σήμερα το Çatalhöyük αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους νεολιθικούς οικισμούς και αρχαιολογικούς χώρους παγκοσμίως. Η συνεχής κατοίκησή του εκτείνεται περίπου από το 9.500 έως το 5.700 αποκαλύπτει πολύτιμες πληροφορίες για τη μετάβαση από κατοικημένα χωριά στον αστικό οικισμό, καθώς διατηρήθηκε στην ίδια τοποθεσία περίπου 2.000 χρόνια.  Οι αρχικές εκτιμήσεις πρότειναν έναν μέσο πληθυσμό μεταξύ 5.000 και 8.000 κατοίκων. Από το 2012 είναι ενταγμένο στον κατάλογο των Μνημείων Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO. «Το Çatalhöyük είναι ένα πολύ σπάνιο παράδειγμα καλοδιατηρημένου νεολιθικού οικισμού και θεωρείται ένας από τους βασικούς χώρους για την κατανόηση της ανθρώπινης Προϊστορίας για μερικές δεκαετίες. Ο χώρος είναι εξαιρετικός για το σημαντικό του μέγεθος και τη μεγάλη μακροζωία του οικισμού, τη χαρακτηριστική του διάταξη από διπλά σπίτια με πρόσβαση από την οροφή, την παρουσία ενός μεγάλου συνόλου χαρακτηριστικών, συμπεριλαμβανομένων τοιχογραφιών και ανάγλυφων που αντιπροσωπεύουν τον συμβολικό κόσμο των κατοίκων. Με βάση την εκτενώς τεκμηριωμένη έρευνα στην τοποθεσία, τα παραπάνω χαρακτηριστικά το καθιστούν τον πιο σημαντικό ανθρώπινο οικισμό που τεκμηριώνει την πρώιμη οικιστική αγροτική ζωή μιας νεολιθικής κοινότητας». (online: Neolithic Site of Çatalhöyük, UNESCO)

Άλλη μια συγκινητική επίσκεψη σε ένα χώρο όπου έμαθε να ζει μαζί σε μεγαλύτερη κλίμακα, η ανθρωπότητα μεταβαίνει. Η αρχιτεκτονική δομή του χαρακτηρίζεται από έναν ιδιαίτερα πυκνό οικισμό, χωρίς δρόμους, με κατοικίες που κατασκευάζονταν από πλίθες και είχαν εσωτερική επίστρωση από γύψο, σε ορισμένα κτίσματα έχουν καταγραφεί 450 (!) επιστρώσεις, σοβαντίσματα τοίχων. Οι οικίες οργανώνονταν τόσο πυκνά που η πρόσβαση γινόταν από τις στέγες, και οι μετακινήσεις πραγματοποιούνταν πάνω από αυτές, υποδηλώνοντας μια πολύ ιδιαίτερη κοινωνική οργάνωση και δομή χωρίς δημόσιά κτήρια. Η συνεχής ανοικοδόμηση δημιούργησε πολλαπλά επίπεδα κατοίκησης, έχουν καταγραφεί έως και 18 στρώματα, διαμορφώνοντας ένα χαρακτηριστικό τύμβο που μαρτυρεί την πολυετή εξέλιξη και σταθερότητα του οικισμού.

Η οικονομία του οικισμού ήταν μεταβατική, βασιζόταν στην περιοδική καλλιέργεια με τις εποχιακές προσχώσεις των χωραφιών από τα ποτάμια (σιτάρι, κριθάρι, όσπρια), την κτηνοτροφία (βοοειδή, πρόβατα και κατσίκια), αλλά και το άγριο κυνήγι. Σημαντικό ρόλο έπαιζε το εκτεταμένο εμπόριο και τα δίκτυα επικοινωνίας, ειδικά ο οψιανός από το Hasan Dağı και την Καππαδοκία, προς μακρινές περιοχές όπως η Μεσοποταμία, το Λεβάντε και η Μεσόγειος. Η ιστορική αξία του Çatalhöyük είναι τεράστια, καθώς παρέχει πολύτιμη γνώση για την πρώιμη οργάνωση των ανθρώπινων κοινοτήτων και την εμφάνιση των πρώτων μορφών αστικής ζωής στους μεταγενέστερους μεσοποτάμιους και άλλους λαούς και πολιτισμούς.

Η τέχνη, η πνευματικότητα και ο συμβολισμός αποτελούν μια ενότητα με την πρακτική καθημερινότητα της κοινότητας. Η κοινωνία του Çatalhöyük ήταν οργανωμένη ισότιμα, χωρίς αποδείξεις για ιεραρχικές δομές, κεντρική εξουσία και διαφοροποιημένα δημόσια κτήρια, ρόλους ή κοινωνικές διαφορές στη διατροφή τους. Οι νεότερες μελέτες αποδεικνύουν ότι ακόμη και τα περίτεχνα σπίτια, διακοσμημένα με τοιχογραφίες και ανάγλυφα, είχαν οικιακή χρήση, καθώς εντοπίστηκαν ίχνη φωτιάς, τροφών και υφαντών στα δάπεδα όλων των σπιτιών, δηλαδή είχαν καθημερινή και όχι λατρευτική χρήση.

Εκτός από τις τοιχογραφίες στο εσωτερικό των σπιτιών, το αναφέραμε παραπάνω, ιδιαίτερη σημασία είχε και η ενσωμάτωση (βου)κρανίων ταύρων στους τοίχους και τα πατώματα των σπιτιών τους. Η πιθανότερη ερμηνεία κατά τους αρχαιολόγους είναι ότι οι ταύροι μέσα στα σπίτια συμβολίζουν τη μετάβαση από πολιτισμό των κυνηγών τροφοσυλλεκτών στον πολιτισμό των εγκαταστημένων εποχιακών καλλιεργητών. Ο άγριος ταύρος συμβολίζει ακόμη την παρουσία της άγριας φύσης και η τοποθέτηση των βουκράνιων μέσα στα σπίτια είναι τιμή, είναι υπενθύμιση, είναι εξάρτηση και σε ένα βαθμό δηλώνει ένα μεγάλο μέρος της διατροφή τους. Ο ταύρος ως συμβολισμός περνά σε δεκάδες πολιτισμούς και εξακολουθεί να διαδραματίζει κεντρικό ρόλο για χιλιάδες χρόνια, ακόμη ως τη μινωική Κρήτη και το μύθο της Ευρώπης με το Δία μεταμορφωμένο ως (λευκό) ταύρο έξω από το ευρωπαϊκό κοινοβούλιο. Ένα σύμβολο της εξέλιξης του ανθρώπινου πολιτισμού θαυμασμού του ενστίκτου και της φύσης, θείας έμπνευσης, σωματικής δύναμης, φόβου, γονιμότητας, εξουσίας και τέλος θυσίας.

Αλλά και οι ταφικές πρακτικές, όπου οι νεκροί θάβονταν σε εμβρυακή στάση μέσα στα σπίτια κάτω από τα δάπεδα, ενισχύουν τη συγγένεια και την οικογενειακή μνήμη. Η ταφή περιλάμβανε βουκράνια από πάνω, και σε ορισμένες περιπτώσεις αφαίρεση επίχριση και ταφή των κρανίων ξανά με τους επόμενους νεκρούς, βλ. για παράδειγμα και το βίντεο με το επιχρισμένο κρανίο στο βίντεο με τον πολιτισμό της Ιεριχούς στο Βρετανικό Μουσείο. Τι άλλο; Πέρυσι στην επίσκεψή μου στην Ταϊβάν, είδα τους αυτόχθονες Ταϊβανούς που έθαβαν τους νεκρούς τους μέσα στα σπίτια στα πατώματα των σπιτιών τους. Στο βίντεο από το πολιτισμικό κέντρο Formosan Aboriginal Cultural Village, φαίνεται η ίδια ταφική πρακτική των αυτόχθονων Παϊουάν μέσα στα σπίτια τους για να τους προστατεύσουν και να κρατήσουν την οικογένεια ενωμένη, βλ. περίπου στο 41ο λεπτό του σχετικού βίντεο. Η ταφή στα πατώματα των σπιτιών ως ταφική παράδοση παραμένει ζωντανή τουλάχιστον 10.000 χρόνια μετά! Η λατρεία του επιχρισμένου κρανίου ήταν διαδεδομένη σε ολόκληρη την περιοχή από το 8800 έως το 6500 π.Χ., με αντίστοιχα παραδείγματα στην Ιεριχώ (Jericho), το ‘Ain Ghazal, το Tell Aswad και το Cayönü. Το Çatalhöyük, συμμετείχε σε αυτή την κουλτούρα.

Μια άλλη ενδιαφέρουσα εξέλιξη με το Çatalhöyük ως παράδειγμα, είναι η εξέλιξη των επιστημών της αρχαιολογίας, της ιστορίας με τις νέες τεχνικές αναλύσεις και ερμηνείες, η ανθρώπινη ιστορία ξαναγράφεται. Οι αρχαιολογικές έρευνες του πρώτου αρχαιολόγου James Mellaart τη δεκαετία του 1960 πρότειναν ότι ο οικισμός ήταν μητριαρχικός με κεντρική τη λατρεία της «Μητέρας Θεάς» του Τσαταλχουγιούκ, μια βιαστική και μάλλον αυθαίρετη ερμηνεία βασισμένη στα γυναικεία ειδώλια που βρέθηκαν, και μια γυναικεία φιγούρα να κάθεται σε ένα θρόνο και τα χέρια της να ακουμπούν πάνω σε δυο κεφάλια λεοπάρδαλης. Αυτή η ερμηνεία επηρέασε την ερμηνεία παρόμοιων ειδωλίων και σε άλλους πολιτισμούς, η γυναικεία θεότητα, η μητριαρχική κοινωνία. Ωστόσο, οι νεότερες εξαντλητικές μελέτες από τον αρχαιολόγο Ian Hodder αποδεικνύουν ότι η κοινωνία του Çatalhöyük ήταν περισσότερο ισότιμη, χωρίς εμφανείς ταξικές διαφορές ή την επικράτηση μιας θεότητας. Μια σειρά από ευρήματα και αναλύσεις κατέληξαν σε άλλα συμπεράσματα. Σε αντίθεση με τα ιερά στο Göbekli Tepe, ο μεταγενέστερος νεολιθικός αρχαιολογικός χώρος του Çatalhöyük κατοικήθηκε ομοιόμορφα χωρίς δημόσια ιερά, υπήρχαν ειδώλια μόνο στα σπίτια τους. Το Çatalhöyük αποτελούνταν εξ ολοκλήρου από οικιακά κτήρια, χωρίς εμφανή δημόσιες δομές. Ενώ μερικά από τα μεγαλύτερα δωμάτια έχουν μάλλον περίτεχνες τοιχογραφίες, ο σκοπός παραμένει ασαφής. Οι νέες αρχαιολογικές τεχνικές αναλύσεις, όπως οι ισχυρές οπτικές απεικονίσεις και τα ραντάρ, ακόμη και η ανάλυση του εγκλωβισμένου καπνού από το οικιακό μαγείρεμα στους επιχρισμένους τοίχους κάποιες φορές 450 στρωμάτων σε κάποια περίτεχνα σπίτια, δείχνουν ότι όλα τα σπίτια είχαν οικιακή καθημερινή χρήση, ακόμα και τα πιο περίτεχνα σπίτια. Επίσης στα πατώματα αυτών των περίτεχνων σπιτιών με τις σύγχρονες τεχνικές, ανιχνεύτηκαν ίχνη φωτιάς οικίας, υπολείμματα τροφών και υφαντών καθημερινής χρήσης και όχι λατρευτικής. Τέλος για τα ειδώλια έχουν βρεθεί περισσότερα από 2000 χιλιάδες λιγότερα από 5% είναι γυναικεία τα οποία μάλλον σχετίζονται με κάποια συμμετοχή στα ταφικά έθιμα πάρα κάποιες γυναικείες θεότητες.

Οι αρχαιολογικές τεχνικές και τα ευρήματα που προέρχονται από το έργο του Ian Hodder επικεντρώνονται στη μελέτη των καθημερινών οικιακών δραστηριοτήτων και της ισόνομης δομής της κοινωνίας στο Çatalhöyük, αναδεικνύοντας μια δημοκρατική έμφαση στη ζωή των κατοίκων και όχι σε ανισότιμες ιεραρχίες. Για παράδειγμα, από την ανάλυση των οστών επίσης βρέθηκε ότι δεν υπήρχαν ιεραρχήσεις στη διατροφή των κατοίκων, όλοι γυναίκες και άντρες είχαν ίδια διατροφή. Επίσης μέχρι σήμερα, δεν έχουν βρεθεί μνημειακές ή μεγαλιθικές κατασκευές όπως ναοί, μεγάλα κοινοτικά κτήρια ή ταφικοί χώροι. Οι αρχαιολόγοι πιστεύουν ότι αυτή η έλλειψη στην αρχιτεκτονική υποδηλώνει μια εξαιρετικά ισότιμη κοινωνία τουλάχιστον στα πρώιμα στάδια της. Η μελέτη του Çatalhöyük αποτέλεσε υπόδειγμα της Μεταδιδακτικής Αρχαιολογίας (Postprocessual Archaeology), την οποία εκπροσωπεί ο Ian Hodder. Σε αντίθεση με την παλαιότερη, πιο «αντικειμενική» αρχαιολογία, η προσέγγιση αυτή δίνει έμφαση στην πολλαπλότητα των ερμηνειών, την πολιτισμική σχετικότητα, και τη δυναμική σχέση ανθρώπων και υλικού πολιτισμού (entanglement). Απορρίπτει την ύπαρξη «καθολικών νόμων» για την εξέλιξη των κοινωνιών. Παρά την κριτική που έχει δεχτεί, έχει επηρεάσει βαθιά τη σύγχρονη αρχαιολογική σκέψη.

ΑΝΩ ΜΕΣΟΠΟΤΑΜΙΑ: Νεολιθικός οικισμός Τσαταλχογιούκ/Çatalhöyük 9500-7700 χρόνια πριν, βίντεο διάρκειας 88’ λεπτών. UNESCO: Çatalhöyük ο σημαντικότερος νεολιθικός 9.500 έως 7.700 χιλιάδες χρόνια πριν. Στον αρχαιολογικό χώρο: οικισμός λίθινης εποχής τα πρώτα βήματα της ανθρωπότητας προς την μόνιμη εγκατάσταση και τους μεγάλους οικισμούς, σπίτια κολλητά για 5.000-8.000 ανθρώπους, διαμονή 2000 χρόνια, είσοδος από τις οροφές των σπιτιών, το ιερό ζώο ο άγριος ταύρος 10.000 πριν μέσα στα σπίτια μετάβαση από τους παγετώνες κυνηγούς τροφοσυλλέκτες στην εγκατάσταση, επικαλυμμένα κεφάλια με ταύρους μέσα στα σπίτια στα πατώματα των σπιτιών πάνω από τους θαμμένους νεκρούς (όπως και χιλιάδες χρόνια μετά οι αυτόχθονες στην Ταιβάν) και τους τοίχους, μια δημοκρατική κοινωνία χωρίς ιερά σπίτια, ή διαφορές φύλων ή γυναίκειες θεότητες, η γυναικά σύμβολο σε ταφικές εθιμοτυπίες, τέχνη με σύμβολα γεωμετρία μοτίβα αναπαραστάσεις κυνηγιού μέσα στα σπίτια τους. Πέντε εκθεσιακές αίθουσες: ειδώλια με λεοπαρδάλεις, τετράγωνα σπίτια, εσωτερικό σπιτιού με τοιχογραφίες, (βου)κράνια στα πατώματα πάνω από τους νεκρούς και στους τοίχους, διατροφή με εξημερωμένα και άγρια φυτά και ζώα, αισθητική και ομορφιά, οψιδιανός από την Καππαδοκία, όστρακα. Δεύτερη ημέρα επίσκεψης: 376 γενιές πριν, περισσότερα από ένα λίκνα της ανθρωπότητας, εργαλεία, οστά, κοσμήματα, ομοίωμα μοντέλο σπιτιού, τέσσερα είδη σπιτιών: σπίτια μνήμης, σπίτια περίτεχνα, πολλαπλών τάφων, τυπικά σπίτια, μέσα στα σπίτια τα βουκράνια και οι νεκροί πρόγονοι, οι νεότερες ερμηνείες του αρχαιολόγου Ίαν Χόντερ/Ian Hodder, Αρχαιολογικό Μουσείο Ικόνιου

Προς τα που κατευθυνόμαστε; «πράγματα», «συνύφανση» & «τελεστικές αλυσίδες»

Ο Ian Hodder αρχαιολόγος μια εικοσιπενταετία στην νεολιθική ανασκαφή στο Çatalhöyük, μας δίνει το κλειδί να προσεγγίσουμε αυτά τα καταπληκτικά μνημεία όχι περιγραφικά αλλά ως μια αρχαιολογία του μέλλοντος. «Για τουλάχιστον εβδομήντα χιλιάδες χρόνια, ανατομικά σύγχρονοι άνθρωποι – καθόλα όμοιοι από βιολογική άποψη με μας ζούσαν σε μικρές, μετακινούμενες ομάδες δέκα με τριάντα ατόμων, που κατά καιρούς συναθροίζονταν και ενίοτε παρήγαν θαυμάσιες τοιχογραφίες και υπέροχα εργαλεία. Οι επιτυχίες τους και η κινητικότητά τους οφείλονταν εν μέρει στο ότι μετέφεραν πολύ λίγα πράγματα μαζί τους. Φορούσαν δερμάτινα ενδύματα ραμμένα με τένοντες και φυτικές ίνες. Είχαν καλάθια και δερμάτινα δοχεία, στα οποία με τον καιρό προστέθηκαν οστέινα εργαλεία, όπως βελόνες. Είχαν ξύλινα ακόντια και τόξα, καθώς και εργαλεία και όπλα κατασκευασμένα από πελεκημένο πυριτόλιθο και οψιδιανό. Ζούσαν στις εισόδους των σπηλαίων ή σε καλύβες κατασκευασμένες από φυτικές ύλες ή οστά άγριων ζώων. Ένα μικρό τραπέζι θα αρκούσε για να τοποθετήσει κανείς πάνω του όλα τα υλικά υπάρχοντα του άνδρα ή της γυναίκας που ζούσαν τριάντα χιλιάδες χρόνια πριν. Είχαν πολύ λίγα πράγματα. Επιπλέον, όταν τα πράγματα φθείρονταν ή καταστρέφονταν, η αντικατάστασή τους ήταν εύκολη. Οι περισσότερες πρώτες ύλες ήταν οργανικές και μπορούσαν εύκολα να βρεθούν.

Πριν από περίπου δέκα χιλιάδες χρόνια, η ποσότητα των υλικών πραγμάτων στη ζωή των ανθρώπων αυξήθηκε δραματικά. Όπως το διατυπώνει ο Colin Renfrew, «ο ανθρώπινος πολιτισμός απέκτησε μεγαλύτερη υλική υπόσταση, έγινε πιο υλικός». Οι μετακινούμενες ομάδες μπορούσαν να συσσωρεύσουν ελάχιστα, αλλά, από τη στιγμή που εγκαταστάθηκαν σε μια περιοχή, η δυνατότητα περιτοίχισής τους με υλικά πράγματα αυξήθηκε. Ή, θα μπορούσαμε να αντιστρέψουμε τη διατύπωση: Η αυξανόμενη υλική συσσώρευση ανάγκασε ενδεχομένως τους ανθρώπους να εγκατασταθούν και να αρχίσουν να καλλιεργούν. Μια εντυπωσιακή ποσότητα νέων υλικών αντικειμένων έγινε μέρος της ζωής τους. Ανάμεσα στο 12.000 και το 7000 χρόνων [προ Κοινής Εποχής] στη Μέση Ανατολή, οι άνθρωποι άρχισαν να κατοικούν σε μόνιμες πλινθόκτιστες κατοικίες με εσώκλειστους χώρους και χώρους αποθήκευσης, καθώς και τόπους ταφής και τέλεσης τελετουργιών. Ήδη κατά το 8500 χρόνων, κάποιες κατοικίες ήταν διώροφες και διέθεταν ανθεκτικές σκεπές, κατασκευασμένες από λάσπη, καλάμια και ξυλεία. Στις κατοικίες αποθηκεύονταν δημητριακά, που είχαν πλέον εξημερωθεί και αλλάξει από την ανθρώπινη παρέμβαση, όπως είχε συμβεί και με τα κοπάδια των οικόσιτων προβάτων, χοίρων και βοοειδών. Τα ζώα παρείχαν στους ανθρώπους μεγάλες ποσότητες κρέατος, που μπορούσαν να αποθηκευτούν, να αποξηρανθούν και να χρησιμοποιηθούν σε εορτασμούς. Ήδη κατά το 12.000 χρόνων, τριπτά λίθινα εργαλεία συναντώνται παντού και χρησιμοποιούνται για την κατασκευή μιας ποικιλίας τριβείων, κρουστήρων και ακονιών λεπτότεροι λίθοι λειαίνονται με τριβή και μετατρέπονται σε πελέκεις για την κοπή δέντρων και την παραγωγή ξυλείας για την κατασκευή κατοικιών και ταφικών θαλάμων.  Ανακαλύφθηκε η κεραμική οπτού πηλού, η οποία παρείχε σκεύη αποθήκευσης, μαγειρικής και οικιακής χρήσης στις εγκατεστημένες κοινότητες ο οπτός πηλός χρησιμοποιούνταν επίσης για σταμνοστάτες, ειδώλια και σφραγίδες. Εμφανίστηκαν διάφορα εξαρτήματα υφαντικής, όπως τα σφονδύλια γνεσίματος, που υποδεικνύουν την παραγωγή ποικίλων υφασμάτινων προϊόντων από μαλλί και λινάρι, τα οποία σπανίως διασώζονται. Υπήρξε επίσης αυξημένη ποικιλία σε εργαλεία (μεταξύ των οποίων κουτάλια και πιρούνια), εξαρτήματα ένδυσης και κοσμήματα από οστά ζώων, καθώς και χάντρες και περιδέραια από οστά, όστρακα και λίθους. Οι άνθρωποι επέκτειναν το εύρος των ξύλινων δοχείων, στα οποία πλέον συμπεριλαμβάνονταν λεκάνες και κύπελα, και άρχισαν να χρησιμοποιούν μια ολοένα αυξανόμενη ποικιλία καλαθιών. Θα ήταν αδύνατο να τοποθετήσουμε πάνω σε ένα μικρό τραπέζι όλα τα υπάρχοντα ενός νοικοκυριού αυτής της περιόδου». (Ian Hodder, 2018, Προς τα που κατευθυνόμαστε; Η εξέλιξη των ανθρώπων και των πραγμάτων, σσ. 26-28)

Ο αρχαιολόγος Ian Hodder περιγράφει την ευρύτερη εικόνα η οποία ερμηνεύει και τους αρχαιολογικούς χώρους στο Göbekli Tepe και το Çatalhöyük. Γιατί τα έφτιαξαν; Ήταν η απόρροια μιας αγροτικής επανάστασης, της εξημέρωσης των φυτών και ζώων; Και όμως τα αρχαιολογικά ευρήματα δείχνουν ότι το Göbekli Tepe χτίστηκε από κυνηγούς τροφοσυλλέκτες πριν την εξημέρωση των φυτών και των ζώων, πριν τη γεωργία, η γεωργία δεν ήταν η αιτία όπως πιστεύαμε που ανάγκασε τους ανθρώπους και τους πληθυσμούς να ενωθούν. Ήταν σίγουρα οι περιβαλλοντικές συνθήκες που το επέτρεψα, το τέλος της εποχής των παγετώνων, αλλά και η «συγκολλητικότητα» που τους έφερε κοντά ώστε να αρχίσουν να οικοδομούν «ιερά», κοινά πιστεύω, τα οποία απαιτούσαν εκατοντάδες δημιουργούς. Μια πέτρα για παράδειγμα στο Γκιομπεκλί Τεπέ, οι λίθοι που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή των μνημείων ήταν τεράστιοι. Πολλές από τις όρθιες στήλες (T-shaped monoliths) ζυγίζουν από 10 έως 20 τόνους, ενώ μερικές φτάνουν ακόμη και τους 50 τόνους. Για τη μεταφορά αυτών των λίθων σε μια απόσταση ενάμιση χιλιομέτρου, οι αρχαιολόγοι εκτιμούν ότι απαιτούνταν εκατοντάδες άτομα. Για τους μεγαλύτερους λίθους των 50 τόνων χρειάζονταν 300-500 άτομα και σύνθετες εργασίες. Η διαδικασία πιθανότατα περιλάμβανε: Ξύλινους κυλίνδρους ή έλκηθρα για μεταφορά, σχοινιά από φυτικές ίνες για έλξη, ράμπες από χώμα ή ξύλινα στηρίγματα, συντονισμό από ομάδες εργατών. Αν λάβουμε υπόψη ότι το Γκιομπεκλί Τεπέ χτίστηκε περίπου το 9.500 π.Χ., η κατασκευή του ήταν ένα απίστευτο τεχνικό επίτευγμα για την εποχή!

«Η καθοριστική πλευρά της συνύφανσης με πράγματα είναι ότι οι άνθρωποι αιχμαλωτίζονται σ’ ένα διπλό δεσμό, εξαρτημένοι από πράγματα που εξαρτώνται από ανθρώπους. Ή για να το πούμε διαφορετικά, τα πράγματα, έτσι όπως τα θέλουμε, έχουν περιορισμένη ικανότητα να αναπαράγονται, έτσι στην εξάρτησή μας από αυτά παγιδευόμαστε στην εξάρτησή τους από εμάς. Παρουσίασα ήδη στο Κεφάλαιο 4 το πώς η εξάρτηση των πραγμάτων από ανθρώπους παγιδεύει ανθρώπους σε επένδυση και μέριμνα. Αλλά αυτό συμβαίνει μόνο επειδή οι άνθρωποι είναι, καταρχήν, τόσο απόλυτα εξαρτημένοι από πράγματα και αυτό διευρύνεται επειδή τα πράγματα εξαρτιόνται από άλλα πράγματα». (σσ. 132-133)

«Προσπάθησα σε τούτο το κεφάλαιο να σκιαγραφήσω έναν ιδιαίτερο ορισμό της συνύφανσης και να τον διαφοροποιήσω από σχετικές έννοιες όπως δίκτυα, συστήματα, δομές, κοινωνίες, πολιτισμοί. Η διακριτή όψη της συνύφανσης πηγάζει από την ιδιαίτερη προσοχή που αποδίδεται στον όρο «εξαρτάται» στις σχέσεις μεταξύ πραγμάτων και μεταξύ ανθρώπων και πραγμάτων Η εξάρτηση, όπως ορίστηκε στο Κεφάλαιο 2, συμπεριλαμβάνει στήριξη και ενδεχομενικότητα, καθώς και εξαναγκασμό στην έννοια της «εξαρτησίας. Οι άνθρωποι αιχμαλωτίζονται σ’ ένα διπλό δεσμό σε σχέση με τα πράγματα καθώς και στηρίζονται στα πράγματα (εξάρτηση) και πρέπει να αναπαράγουν πράγματα που έχουν φτιάξει (εξαρτησία). Και αφού άνθρωποι και πράγματα εξαρτιόνται από άλλους ανθρώπους και άλλα πράγματα σε μακριές αλυσίδες οι εξαρτήσεις επεκτείνονται στο χώρο και το χρόνο. Και καθώς τα πράγματα είναι απείθαρχα και ασταθή, οι άνθρωποι τρέχουν πάντα κατά μήκος των αλυσίδων για να επιδιορθώσουν πράγματα, και παρασύρονται έτσι πάντα…

«Το καθοριστικό συστατικό στις συνυφάνσεις, εκείνο που τις ωθεί προς ορισμένες κατευθύνσεις, δεν είναι η οικονομική βάση, η οικολογία ή η υποδομή, αλλά ούτε η ιδεολογία, τα νοηματικά συστήματα ή η υπερδομή. Μάλλον η ίδια η συνύφανση έχει μια συγκολλητικότητα που προσανατολίζει και κατευθύνει ανθρώπους και πράγματα, καθώς αυτοί και αυτά συνεχίζουν να κινούνται μέσα στην καθημερινή τους εξάρτηση και συνεξάρτηση. Στα Κεφάλαια 6-8 εξέτασα αυτή τη συγκολλητικότητα ως ετερογενή συναρμοστικότητα. Όταν τα πράγματα πηγαίνουν άσκημα (κάτι που πάντα συμβαίνει, τη μια ή την άλλη στιγμή), η διευθέτησή τους πρέπει να συμβαίνει σχεσιακά, με τρόπους που να συνταιριάζουν με το υπόλοιπο των υφιστάμενων συνυφάνσεων. Οι συνυφάνσεις έχουν ορμή και κατεύθυνση, που πηγάζουν από τη συναρμοστικότητα, καθώς και από τις χρονικότητες που επιβάλλουν τα πράγματα στους ανθρώπους. Λόγω της ανθρώπινης επένδυσης στα πράγματα, και λόγω της ανθρώπινης εξάρτησης από τα πράγματα, γίνεται πολύ δύσκολο για τους ανθρώπους να αποδεσμευτούν από τη συνύφανση και να γυρίσουν πίσω. Στο πέρασμα του χρόνου αιχμαλωτιστήκαμε στο λάκκο που είχαμε σκάψει ως προς την εξάρτηση από το αυτοκίνητο, την εξάρτηση από τα βόδια, την εξάρτηση από τον πηλό. Καθώς επιδιορθώνουμε πράγματα μέσα σ’ αυτούς τους λάκκους, τείνει να υπάρχει μια κατευθυνσιακή κίνηση». (Ian Hodder, 2012, Συνύφανση, μια αρχαιολογία των σχέσεων μεταξύ ανθρώπων και πραγμάτων, σελ. 292)

Ο Χόντερ ανέπτυξε τη θεωρία της συνύφανσης, η οποία εξετάζει πώς οι άνθρωποι (Α) και τα πράγματα (Π) εξαρτώνται αμοιβαία. Προσδιόρισε τέσσερις μορφές διαπλοκής: (α) ΑΠ (Οι άνθρωποι εξαρτώνται από τα πράγματα): Οι κοινωνίες βασίζονται σε εργαλεία, σπίτια και τεχνολογίες για επιβίωση. (β) ΠΠ (Τα πράγματα εξαρτώνται από άλλα πράγματα): Τα υλικά αγαθά απαιτούν άλλα πράγματα για να υπάρξουν (π.χ., η κεραμική απαιτεί καμίνια, η γεωργία απαιτεί αρδευτικά συστήματα). (γ) (ΠΑ) (Τα πράγματα εξαρτώνται από τους ανθρώπους): Τα πράγματα χρειάζονται ανθρώπινη δράση για συντήρηση και αναπαραγωγή. Και (δ) (ΑΠΑ) (Οι άνθρωποι εξαρτώνται από την εξάρτηση των πραγμάτων από τους ανθρώπους): Οι κοινωνίες παγιδεύονται στη διατήρηση τεχνολογιών, περιορίζοντας τις μελλοντικές επιλογές τους (Hodder, 2012).

«Στο βιβλίο αυτό προτίθεμαι να επαναορίσω την ανθρώπινη εξέλιξη ως κατευθυντική (ως εξαρτημένη δρομολόγηση), αλλά επίσης ως ενδεχομενική και πολύπλοκη (μη αναγωγική). Στόχος μου είναι να βρω έναν τρίτο δρόμο ανάμεσα στη βιολογική και την κοινωνικοπολιτισμική εξέλιξη, εστιάζοντας στα «πράγματα». Ακολουθώντας κάποιες πρόσφατες έρευνες στους τομείς της γνωστικής εξέλιξης, της υλικότητας και της αρχαιολογίας, υποστηρίζω ότι το ανθρώπινο «ον» εξαρτάται απόλυτα από τα κατασκευασμένα πράγματα. Από την εποχή του πρώτου εργαλείου, οι άνθρωποι αντιμετώπιζαν πάντα τα προβλήματα αλλάζοντας πράγματα. Η εξάρτηση αυτή από τα υλικά πράγματα διαμόρφωσε την «ανθρώπινη φύση» μας, αλλά ταυτόχρονα μας παγίδευσε σε μια ολοένα μεγαλύτερη εξάρτηση. Τα υλικά πράγματα είναι ασταθή: Έχουν τις δικές τους διαδικασίες που εμπλέκουν τους ανθρώπους στη φροντίδα τους. Για παράδειγμα, οι άνθρωποι εξημέρωσαν το σιτάρι, εξαρτήθηκαν από αυτό και συνεχίζουν να εξαρτώνται ακόμη και σήμερα. Αλλά το σιτάρι, από τη στιγμή που εξημερώθηκε, δεν μπορεί πλέον να αναπαραχθεί από μόνο του. Οπότε η εξάρτηση από το σιτάρι ενέπλεξε τον άνθρωπο στην αυξημένη εργασία της άροσης, της σποράς, του βοτανίσματος, της συγκομιδής και της κατεργασίας του. Παγιδευτήκαμε ολοένα περισσότερο σε μια κατάσταση διπλής δέσμευσης (double bind) – εξαρτώμενοι από πράγματα που εξαρτώνται από εμάς, με αποτέλεσμα να είμαστε αναγκασμένοι να μοχθούμε και να αναπτύσσουμε νέες τεχνολογίες.

Καθώς οι άνθρωποι έβρισκαν λύσεις στις απαιτήσεις που έθετε η παραγωγή σιταριού, εμπλέκονταν ολοένα περισσότερο στη διαδικασία εφεύρεσης νέων τεχνολογιών, δημιουργώντας ολοένα περισσότερα πράγματα. Και, καθώς τα πράγματα συνέχιζαν να αλληλεπιδρούν μεταξύ τους, δημιουργούσαν νέες απαιτήσεις. Σήμερα, οι απαιτήσεις αυτές έχουν δημιουργήσει τέτοιας κλίμακας προβλήματα, ώστε η απαιτούμενη τεχνολογική ανταπόκριση να μοιάζει πλέον δύσκολη. Πασχίζουμε να βρούμε και να θεσπίσουμε λύσεις για την υπερθέρμανση του πλανήτη και την περιβαλλοντική υποβάθμιση.

Τα παραδείγματα που περιγράφω σε αυτό το βιβλίο εκτείνονται από την εισαγωγή της φωτιάς, τις μεθόδους συγκομιδής του σιταριού, τον τροχό, το βαμβάκι και το όπιο, μέχρι τα υδατοφράγματα και τα χριστουγεννιάτικα φωτάκια – ένα σύνολο που μου επιτρέπει να επισημάνω διαφορετικές πλευρές της συνύφανσης ανθρώπων – πραγμάτων δίχως να αγνοήσω τις βασικές της ομοιότητες. Όλα αυτά τα υλικά πράγματα έχουν επιφέρει τεράστιες αλλαγές στον τρόπο ζωής και στο τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος, αλλά συνάμα έχουν παγιδεύσει τους ανθρώπους σε ακόμη βαθύτερη εμπλοκή και ακόμη μεγαλύτερη πίεση για καινοτομία» (Ian Hodder, 2018, Προς τα που κατευθυνόμαστε; Η εξέλιξη των ανθρώπων και των πραγμάτων, σσ. 14-18).

Ο ανθρωπολόγος Ντέιβιντ Γκρέμπερ και ο αρχαιολόγος Ντέιβιντ Γουένγκροου στο βιβλίο τους «Η Αυγή των Πάντων» συμφωνούν με τα παραπάνω και μας καλούν να αναθεωρήσουμε συνολικά την ιστορία της ανθρώπινης εξέλιξης όπως την ξέρουμε μέχρι σήμερα. Αμφισβητούν την ιδέα ότι η κοινωνική πολυπλοκότητα αναπτύχθηκε αποκλειστικά μέσω της γεωργίας και των ιεραρχικών πολιτισμών. Δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα που αναφέρουν είναι το Γκιομπεκλί Τεπέ χτισμένο από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες πριν από την αγροτική επανάσταση και το σε μια μεταβατική φάση. Η σύλληψη και η ανέγερση μεγάλων, περίτεχνων μνημείων χωρίς μόνιμους οικισμούς δείχνει ότι η κοινωνική οργάνωση και η ανάγκη για συλλογικές τελετουργίες προηγήθηκαν της γεωργίας ενώ στον οικισμό Çatalhöyük δεν υπάρχουν ενδείξεις ιεραρχίας ή κεντρικής εξουσίας υποδεικνύοντας μια σχετικά ισότιμη κοινωνία.

Μια ιστορία «συνύφανσης» και «εξάρτησης του σιταριού με τον άνθρωπο»

Ας δούμε ένα παράδειγμα συνύφανσης πράγματων/σιταριού και ανθρώπου, ένα μικρό μέρος της τελεστικής αλυσίδας, σύμφωνα με τον ιστορικό Yuval Noah Harari. «Ας σκεφτούμε για μια στιγμή την Αγροτική Επανάσταση από την πλευρά του σιταριού. Πριν από δέκα χιλιάδες χρόνια, το σιτάρι ήταν απλώς ένα αγριόχορτο, ένα από τα πολλά, περιορισμένο σε μια μικρή έκταση στη Μέση Ανατολή. Ξαφνικά, μέσα σε λίγες μόνο χιλιετίες, φύτρωνε σε ολόκληρο τον κόσμο. Σύμφωνα με τα βασικά εξελικτικά κριτήρια της επιβίωσης και της αναπαραγωγής, το σιτάρι είχε γίνει ένα από τα πιο επιτυχημένα φυτά στην ιστορία της γης. Σε περιοχές, όπως οι Μεγάλες Πεδιάδες της Βόρειας Αμερικής, όπου πριν από δέκα χιλιάδες δεν φύτρωνε ούτε ένας βλαστός, σήμερα μπορεί κανείς να διανύσει πολλές εκατοντάδες χιλιόμετρα χωρίς να συναντήσει άλλο φυτό. Σε παγκόσμιο επίπεδο, το σιτάρι καλύπτει περίπου 2,25 εκατομμύρια τετραγωνικά χιλιόμετρα της επιφάνειας της γης, σχεδόν δέκα φορές όσο είναι η Βρετανία. Πώς μπόρεσε αυτό το χόρτο από ασήμαντο να γίνει πανταχού παρόν;

Το σιτάρι τα κατάφερε επειδή χειραγώγησε τον χόμο σάπιενς προς όφελός του. Ο πίθηκος αυτός έκανε μια σχετικά άνετη ζωή κυνηγώντας καρπούς μέχρι πριν από περίπου 10.000 χρόνια, αλλά τότε άρχισε να αφιερώνει όλο και περισσότερο χρόνο και προσπάθεια στην καλλιέργεια του σιταριού Μέσα σε δύο χιλιετίες, οι άνθρωποι στα περισσότερα μέρη του κόσμου δεν έκαναν σχεδόν τίποτα άλλο από το πρωί ως το βράδυ απ’ το να φροντίζουν φυτά. Δεν ήταν εύκολο. Το σιτάρι ήταν απαιτητικό. Δεν του άρεσαν τα βράχια και οι πέτρες κι έτσι οι σάπιενς τσάκιζαν τη ράχη τους για να καθαρίζουν χωράφια. Στο σιτάρι δεν άρεσε να μοιράζεται το χώρο του, το νερό και τα θρεπτικά συστατικά του εδάφους με άλλα φυτά, κι έτσι άντρες και γυναίκες περνούσαν μέρες ολόκληρες βοτανίζοντας κάτω από τον καυτό ήλιο. Το σιτάρι αρρώσταινε, κι έτσι οι σάπιενς έπρεπε να προσέχουν για σκουλήκια και μύκητες. Το σιτάρι ήταν ανυπεράσπιστο απέναντι στους υπόλοιπους οργανισμούς που ήθελαν να το φάνε, από τα κουνέλια ώς τις ακρίδες, οπότε οι αγρότες έπρεπε να το φυλάνε και να το προστατεύουν. Το σιτάρι διψούσε, κι έτσι οι άνθρωποι κουβαλούσαν νερό από πηγές και ρυάκια για να το ποτίζουν. Η πείνα ανάγκασε τους σάπιενς να μαζεύουν ακόμα και περιττώματα ζώων για να εμπλουτίζουν το χώμα στο οποίο φύτρωνε το σιτάρι.

Το σώμα του χόμο σάπιενς δεν είχε εξελιχθεί για να κάνει τέτοιες δουλειές. Ήταν προσαρμοσμένο έτσι ώστε να μπορεί να σκαρφαλώνει σε μηλιές και τρέχει πίσω από γαζέλες, όχι να καθαρίζει χωράφια από πέτρες και να κουβαλάει κουβάδες με νερό. Σπονδυλικές στήλες, γόνατα, αυχένες και πέλματα πλήρωσαν το τίμημα. Μελέτες σε αρχαίους σκελετούς δείχνουν ότι η μετάβαση στη γεωργία επέφερε πλήθος παθήσεων, όπως δισκοπάθεια, αρθρίτιδα και κήλες. Επιπλέον, οι νέες αγροτικές εργασίες απαιτούσαν τόσο πολύ χρόνο, που οι άνθρωποι αναγκάστηκαν να εγκατασταθούν μόνιμα δίπλα στα σταροχώραφά τους. Αυτό άλλαξε εντελώς τον τρόπο ζωής τους. Δεν εξημερώσαμε εμείς το σιτάρι. Το σιτάρι εξημέρωσε εμάς. Τα εξημερωμένα πλάσματα τα λέμε και οικόσιτα. Ποιος μένει σε σπίτια; Το σιτάρι; Όχι ο σάπιενς.

Πώς κατάφερε το σιτάρι να πείσει τον χόμο σάπιενς να ανταλλάξει μια αρκετά καλή ζωή με μια ύπαρξη πιο δυστυχισμένη; Τι του έδωσε για αντάλλαγμα; Δεν του πρόσφερε καλύτερη διατροφή. Μην ξεχνάτε, οι άνθρωποι είναι παμφάγοι πίθηκοι που ζουν καλύτερα με μεγάλη ποικιλία τροφών. Τα σιτηρά αποτελούσαν ένα μικρό μόνο τμήμα του ανθρώπινου διαιτολογίου πριν από την Αγροτική Επανάσταση. Μια διατροφή που βασίζεται στα δημητριακά είναι φτωχή σε μέταλλα και βιταμίνες, είναι δύσπεπτη και κάνει πολύ κακό στα δόντια και στα ούλα.

Το σιτάρι δεν έδωσε στους ανθρώπους οικονομική ασφάλεια. Η ζωή του αγρότη είναι λιγότερο σίγουρη από αυτή του τροφοσυλλέκτη. Οι τροφοσυλλέκτες βασίζονταν σε δεκάδες είδη για την επιβίωσή τους και, επομένως, μπορούσαν να αντιμετωπίσουν δύσκολες χρονιές χωρίς να έχουν αποθέματα διατηρημένης τροφής. Αν ένα είδος έπαυε να είναι διαθέσιμο μπορούσαν να μαζέψουν και να κυνηγήσουν άλλα είδη». (σσ. 80-82) […]

«Με τον καιρό, η «συμφωνία του σιταριού» γινόταν όλο και πιο παιδιά πέθαιναν μαζικά και οι ενήλικοι έτρωγαν ψωμί με τον ιδρώτα του προσώπου τους. Ο μέσος άνθρωπος στην Ιεριχώ του 8500 π.Χ. ζούσε πιο σκληρή ζωή από τον μέσο άνθρωπο στην Ιεριχώ του 9500 π.Χ. ή του 13.000 π.Χ. Κανείς όμως, δεν συνειδητοποιούσε αυτό που συνέβαινε. Κάθε γενιά συνέχιζε να ζει όπως η προηγούμενη, κάνοντας μόνο μικρές βελτιώσεις εδώ κι εκεί, στον τρόπο με τον οποίο γίνονταν τα πράγματα. Παραδόξως, μια σειρά «βελτιώσεων», που κάθε μια τους είχε στόχο να κάνει τη ζωή ευκολότερη, μετατράπηκαν αθροιστικά σε ένα βρόχο γύρω από το λαιμό αυτών των αγροτών.

Γιατί έπεσαν οι άνθρωποι τόσο έξω στους υπολογισμούς τους; Για τον ίδιο λόγο που πέφτουν έξω σε όλη την ιστορία. Οι άνθρωποι δεν ήταν σε θέση να φανταστούν τις πλήρεις συνέπειες των αποφάσεών τους. Όποτε αποφάσιζαν να δουλέψουν λίγο παραπάνω ας πούμε, να τσαπίσουν τα χωράφια αντί να σκορπίσουν απλώς τους σπόρους στην επιφάνεια του εδάφους-, σκέφτονταν: «Ναι, θα δουλέψουμε σκληρότερα. Αλλά η σοδειά θα είναι πλούσια. Δεν θα ανησυχούμε πια για κακές χρονιές. Τα παιδιά μας δεν θα ξαναπέσουν για ύπνο νηστικά». Φαινόταν λογικό. Αν δούλευες περισσότερο, θα ζούσες καλύτερα. Αυτό ήταν το σχέδιο.

Το πρώτο μέρος του σχεδίου πήγε καλά. Οι άνθρωποι όντως δούλευαν περισσότερο. Αλλά δεν είχαν προβλέψει ότι θα αυξανόταν ο αριθμός των παιδιών, κάτι που σήμαινε ότι το επιπλέον σιτάρι θα έπρεπε να το μοιραστούν περισσότερα παιδιά. Ούτε καταλάβαιναν εκείνοι οι πρώτοι αγρότες ότι, επειδή τα παιδιά τους έτρωγαν περισσότερο χυλό και λιγότερο μητρικό γάλα, το ανοσοποιητικό τους σύστημα εξασθενούσε, και ότι οι μόνιμοι οικισμοί θα γίνονταν εστίες μολυσματικών ασθενειών. Δεν είχαν προβλέψει ότι, αυξάνοντας την εξάρτησή τους από μια και μόνο πηγή τροφής, στην πραγματικότητα έμεναν ακόμα πιο εκτεθειμένοι στα δεινά της ξηρασίας. Ούτε είχαν προβλέψει ότι οι σιταποθήκες που έχτιζαν τις καλές χρονιές θα τραβούσαν κλέφτες και εχθρούς, αναγκάζοντάς τους να αρχίσουν να χτίζουν τείχη και να φυλάνε σκοπιά.

Γιατί, λοιπόν, δεν παράτησαν οι άνθρωποι τη γεωργία όταν το σχέδιο πήγε στραβά; Εν μέρει επειδή χρειάστηκαν ολόκληρες γενιές μέχρι να συσσωρευτούν οι μικρές αλλαγές και να αλλάξουν την κοινωνία, και τότε πια κανείς δεν θυμόταν ότι είχαν κάποτε ζήσει διαφορετικά. Και εν μέρει επειδή η αύξηση του πληθυσμού έκαψε τις γέφυρες για την ανθρωπότητα. Αν η υιοθέτηση του οργώματος αύξανε τον πληθυσμό ενός χωριού από τα 100 στα 110 άτομα, ποιοι δέκα θα δέχονταν να πεθάνουν της πείνας ώστε να μπορέσουν οι υπόλοιποι να ξαναγυρίσουν στις παλιές καλές εποχές; Δεν υπήρχε επιστροφή. Η παγίδα είχε κλείσει» (Yuval Noah Harari, 2024, Sapiens μια σύντομη ιστορία του ανθρώπου, σσ. 86-87).

Χρειάζεται να γίνουμε περισσότερο sapiens (σκεπτόμενοι) και λιγότερο faber (κατασκευαστές)

«Οι σύγχρονοι άνθρωποι είχαν ήδη εξελιχθεί πριν από τουλάχιστον εκατό χιλιάδες χρόνια, και όμως ο ρυθμός αύξησης των υλικών πραγμάτων άρχισε να εμφανίζει ραγδαία άνοδο μόλις πριν από δέκα χιλιάδες χρόνια. Ακόμη και μέχρι τις τελευταίες λίγες εκατονταετίες, ο ρυθμός συσσώρευσης ήταν σχετικά χαμηλός. Οι σύγχρονοι άνθρωποι εξαπλώθηκαν στην Αυστραλία πριν από περίπου εβδομήντα χιλιάδες χρόνια και ανέπτυξαν μια βιώσιμη σχέση με τον υλικό κόσμο, η οποία ήταν εξαιρετικά επιτυχής και πολύπλοκη, αλλά δεν περιλάμβανε μεγάλης κλίμακας παραγωγή υλικών αγαθών. Οι εύκολες απαντήσεις δεν εξηγούν αυτό το πρότυπο, ή το γιατί μπόρεσε να συνυπάρξει με την εκθετική αύξηση που παρατηρήθηκε αλλού στον κόσμο.

Αλλά η πιο προβληματική πλευρά των αυτονόητων απαντήσεων είναι οι παραδοχές που κάνουν για το τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος. Βέβαια κι εγώ διατύπωσα μια καθολική παραδοχή για τους ανθρώπους – ότι εξαρτώνται από τα πράγματα. Δεν ισχυρίστηκα, όμως, ότι οι άνθρωποι είναι «κατά βάση» ανταγωνιστικοί, κτητικοί και αποθησαυριστικοί, ή ότι έχουν τον τάδε ή τον δείνα καθολικό σκοπό. Αντίθετα, υποστήριξα ότι όλες αυτές οι πλευρές της ανθρώπινης συμπεριφοράς απορρέουν από συγκεκριμένες σχέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους και τα πράγμα τα. Το τι και το ποιοι είμαστε ως άνθρωποι εξαρτάται από τα πράγματα στα οποία έχουμε εμπλακεί έχουμε ακολουθήσει διαφορετικά μονοπάτια και έχουμε σφυρηλατήσει διαφορετικές σχέσεις μεταξύ μας και με το περιβάλλον.

Αυτό δεν σημαίνει ότι μπορούμε να κατηγορούμε τα πράγματα για την περιβαλλοντική υποβάθμιση ή για τις τεράστιες ανισότητες. Το βιβλίο αυτό δεν είναι άλλη μία αντιυλιστική διακήρυξη. Δεν υπάρχει λόγος να κατηγορούμε τα υλικά αγαθά. Δεν ευθύνονται τα πράγματα για το ότι ακολουθήσαμε μονοπάτια που προκάλεσαν υπερθέρμανση του πλανήτη, παγκόσμια φτώχεια και αχαλίνωτη βία. Ως άνθρωποι, δεν μπορούμε να εγκαταλείψουμε όλα τα πράγματα και να ζήσουμε άυλες ζωές Είμαστε υλικά όντα. Αλλά μπορούμε να αναζητήσουμε τρόπους με τους οποίους να εξαρτόμαστε λιγότερο ως άτομα από τα καταναλωτικά αγαθά, να αναζητήσουμε κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές λύσεις που να μετριάζουν την ορμητική μας ροπή προς τη συσσώρευση υλικών πραγμάτων. Και μπορούμε να δείξουμε μεγαλύτερη εγρήγορση απέναντι στους τρόπους με τους οποίους τα πράγματα μας παρασύρουν στις δικές τους ανάγκες και εξαρτήσεις. Το ζήτημα δεν είναι να απορρίψουμε τις τεχνολογικές λύσεις και να επιστρέψουμε στους τρόπους ζωής του παρελθόντος. Το βιβλίο αυτό έδειξε πόσο δύσκολο είναι να γυρίσουμε πίσω στο παρελθόν. Αλλά έδειξε επίσης ότι οι σύγχρονες τεχνολογικές λύσεις πιθανότατα θα αυξήσουν σε βάθος χρόνου τις συνυφάνσεις και τις προβληματικές συμπλέξεις. Πολλές από τις «τεχνολογικές επιδιορθώσεις» (techno-fixes) που προτείνονται σήμερα για την κλιματική αλλαγή –και οι οποίες συχνά ακούν στο όνομα «γεωμηχανική» ή «κλιματική μηχανική» είναι πραγματικά τρομακτικές. Δεν μπορούμε πλέον να κάνουμε ό,τι κάναμε πάντα – να βρίσκουμε βραχυπρόθεσμες τεχνολογικές λύσεις που μας εγκλωβίζουν σε μακροπρόθεσμα μονοπάτια. Χρειάζεται να διερευνήσουμε προσεκτικότερα τους τρόπους με τους οποίους θα μπορέσουμε να αλλάξουμε τους εαυτούς μας και τον σύγχρονο εθισμό μας στα πράγματα, και ταυτόχρονα να αξιολογήσουμε κριτικά τις αλυσίδες των συνυφάνσεων που απορρέουν από τα πράγματα και συχνά μας κάνουν να μην τις βλέπουμε. Χρειάζεται να αγωνιστούμε ώστε να απεμπλακούμε, να κολυμπήσουμε ενάντια στο ρεύμα, να αναζητήσουμε εναλλακτικούς τρόπους και να επιβραδύνουμε τα πράγματα. Τα χρειαζόμαστε τα πράγματα, αλλά επίσης χρειάζεται να παρακολουθούμε με σοφία, σύνεση και κρίση τις αλυσίδες των συνεπειών τους. Χρειάζεται να γίνουμε περισσότερο sapiens [Homo sapiens: «άνθρωπος σοφός» ή «σκεπτόμενος άνθρωπος»] και λιγότερο faber [Homo faber: «άνθρωπος δημιουργός» ή «κατασκευαστής άνθρωπος]» (Ian Hodder, 2018, Προς τα που κατευθυνόμαστε; Η εξέλιξη των ανθρώπων και των πραγμάτων, σσ. 195-197).

Book of Abstracts: Πρώτο Παγκόσμιο Συνέδριο για τη Νεολιθική Εποχή στη Σανλιούρφα (World Neolithic Congress 2024, 4 – 8 Νοεμβρίου)

Το Παγκόσμιο Συνέδριο Νεολιθικής 2024 προχώρησε σε μια συνολική επανεξέταση των παραδοσιακών μοντέλων της νεολιθικοποίησης, αναδεικνύοντας την πολυπλοκότητα και την πολυδιάστατη φύση της μετάβασης από τις κοινωνίες των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών στις γεωργικές και μόνιμα εγκατεστημένες κοινωνίες. Το συνέδριο υπογράμμισε ότι η Νεολιθική μετάβαση δεν ήταν μια ενιαία, γραμμική διαδικασία, αλλά μια διαφορετική και πολυεπίπεδη εξέλιξη που επηρεάστηκε από τοπικές προσαρμογές, περιβαλλοντικούς παράγοντες και πολιτισμικές καινοτομίες. Επιπλέον, οι σύγχρονες διεπιστημονικές προσεγγίσεις, όπως η αρχαιολογία, η γενετική, η ισοτοπική ανάλυση και η παλαιοκλιματολογία, επιτρέπουν μια πιο ολοκληρωμένη κατανόηση των κοινωνικών, οικονομικών και τεχνολογικών μεταβολών της Νεολιθικής περιόδου. Κύρια Συμπεράσματα και Ευρήματα του Συνεδρίου.

Επανεξέταση της Νεολιθικής Μετάβασης. Οι συγκριτικές μελέτες μεταξύ διαφορετικών περιοχών (Νοτιοδυτική Ασία, Ανατολική Ασία, Ευρώπη, Αφρική, Αμερική) τόνισαν ότι η Νεολιθική εποχή εξελίχθηκε με διαφορετικούς ρυθμούς και προσαρμογές ανάλογα με τις τοπικές κοινωνικοοικονομικές συνθήκες. Παραδείγματα όπως το Göbekli Tepe στην Τουρκία και το Çatalhöyük έδειξαν πως η κοινωνική πολυπλοκότητα μπορεί να προϋπήρξε της γεωργίας, αμφισβητώντας το κλασικό μοντέλο της γραμμικής προόδου. Στη Βόρεια Αμερική, οι ανασκαφές στο Poverty Point δείχνουν μια κοινωνία που διατηρούσε ένα σύστημα διατροφής βασισμένο στο κυνήγι και στη συλλογή, ενώ παράλληλα ανέπτυξε μεγάλες γήινες κατασκευές.

Πολυπλοκότητα και Ποικιλομορφία των Νεολιθικών Κοινωνιών. Οι Νεολιθικές κοινωνίες διαφοροποιήθηκαν σημαντικά ως προς την κοινωνική οργάνωση, τις οικονομικές στρατηγικές, τα οικιστικά πρότυπα και τις συμβολικές πρακτικές. Σημαντικές αρχαιολογικές τοποθεσίες όπως το Çatalhöyük, το Stonehenge στη Βρετανία, η Νεολιθική Κίνα και η Ιαπωνία της περιόδου Jomon απέδειξαν ότι υπήρξαν διαφορετικοί δρόμοι προς την κοινωνική πολυπλοκότητα, αντανακλώντας τις πολιτισμικές και περιβαλλοντικές διαφοροποιήσεις των περιοχών.

Περιβαλλοντικές και Κλιματικές Επιδράσεις. Οι κλιματικές αλλαγές και οι μεταβολές των φυσικών πόρων επηρέασαν άμεσα τη μετανάστευση πληθυσμών, την ανάπτυξη γεωργικών τεχνικών και την εξέλιξη της κοινωνικής οργάνωσης. Παραδείγματα περιλαμβάνουν τη μετακίνηση πληθυσμών στη Σαχάρα λόγω ξηρασίας, την ανάπτυξη αγροτικών στρατηγικών στην Κοιλάδα του Ινδού και την προσαρμογή των Jomon στην Ιαπωνία μέσω διαχείρισης των φυσικών πόρων και ανάπτυξης σύνθετων στρατηγικών επιβίωσης.

Τεχνολογικές και Πολιτιστικές Καινοτομίες. Η ανάπτυξη της κεραμικής, της λιθοτεχνίας και της αρχιτεκτονικής συνέβαλε καθοριστικά στην εξέλιξη των κοινωνιών, βελτιώνοντας την παραγωγή τροφής και την αποθήκευση, καθώς και τη διαχείριση των διαθέσιμων πόρων. Το Göbekli Tepe αποτελεί την αρχαιότερη γνωστή περίπτωση μνημειώδους αρχιτεκτονικής, ενώ οι κεραμικές ανακαλύψεις στον Jomon πολιτισμό (Ιαπωνία) προώθησαν την τεχνολογική διαφοροποίηση χωρίς άμεση εξάρτηση από τη γεωργία.

Δημογραφικές Αλλαγές και Κοινωνικές Δομές. Σημαντικά ευρήματα από το Çatalhöyük έδειξαν μη ιεραρχικές μορφές οργάνωσης, ενώ το Stonehenge φαίνεται να είχε κοινωνική ιεραρχία μέσω τελετουργικών πρακτικών διαχείρισης εξουσίας. Το Jericho στη Μέση Ανατολή παρουσιάζει ενδείξεις ότι ο αυξανόμενος πληθυσμός οδήγησε στην κοινωνική πολυπλοκότητα και την οργάνωση μεγάλων οικισμών.

Βιοαρχαιολογικές και Βιομοριακές Αναλύσεις. Οι γενετικές και ισοτοπικές αναλύσεις αποκάλυψαν νέα δεδομένα για την κινητικότητα πληθυσμών, τις διατροφικές συνήθειες και τις διαδικασίες εξημέρωσης. Οι μελέτες DNA έδειξαν διαφορετικές μεταναστευτικές ροές στην Ευρώπη και την Ασία, αλλά και πρώιμες γενετικές επιρροές ανάμεσα σε πληθυσμούς της Αφρικής και της Μέσης Ανατολής. Συνολικά, το Παγκόσμιο Συνέδριο Νεολιθικής 2024 ανέδειξε τη σημασία της προσαρμογής διεθνών καλών πρακτικών στις τοπικές ιδιαιτερότητες και της ενίσχυσης της συνεργασίας για την επίτευξη βιώσιμης ανάπτυξης σε παγκόσμιο επίπεδο, ενώ άνοιξε νέους δρόμους για τη διεπιστημονική μελέτη της Νεολιθικής περιόδου. Book of abstracts World Neolithic Congress 2024,  https://worldneolithiccongress.org/assets/files/WNC2024-E-Abstracts%20Book.pdf