ΛΙΚΝΑ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 0. Πολιτιστική διάχυση/«cultural diffusion» με ‘ιερές’ ανθρωποθυσίες… και στην Ελλάδα (επίσκεψη στο Βρετανικό Μουσείο, στο Μουσείο του Λούβρου και σε 3 Μουσεία στο Βερολίνο)

του Δρ. Δημητρίου Κουτάντου, εκπαιδευτικού

Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΚΑΙ Η ΕΞΑΠΛΩΣΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ: ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΕΞΑΠΛΩΣΗ (CULTURAL DIFFUSION) Ή ΔΗΜΙΚΗ ΕΞΑΠΛΩΣΗ (DEMIC DIFFUSION);

Στο ερώτημα για τη γέννηση και την εξάπλωση του ανθρώπινου πολιτισμού οι ερευνητές με βάση τα ευρήματα και τις αναλύσεις προσπαθούν να εκτιμήσουν σε ποιο βαθμό οφειλόταν στην πολιτιστική διάχυση/cultural diffusion (ενσωμάτωση κυνηγών-τροφοσυλλεκτών στους αγροτικούς πληθυσμούς) ή/και στη δημική διάχυση/demic diffusion (από την ελληνική λέξη «δήμος»/άνθρωποι, διασπορά αγροτικών πληθυσμών) και σε ποιο βαθμό. Υπάρχει μια μακροχρόνια διαμάχη μεταξύ αυτών των δύο προσεγγίσεων της νεολιθικής μετάβασης και της αγροτικής επανάστασης, με τη διάχυση του πολιτισμού ή τη διάχυση των ανθρώπων. Το πολιτισμικό μοντέλο θεωρεί ότι η διάδοση οφειλόταν στη διάδοση των ιδεών, το δημικό μοντέλο υποθέτει ότι η επέκταση της νεολιθικής περιοχής οφειλόταν κυρίως στην εξάπλωση των πληθυσμών.

Στην πολιτιστική ανθρωπολογία και γεωγραφία, η πολιτιστική διάχυση όπως προσδιορίζεται από τον αυτοδίδακτο εθνολόγο και αρχαιολόγο Leo Frobenius (1873 – 1938) στην εργασία του το 1897/98, «Der westafrikanische Kulturkreis»/ πολιτιστικά συμπλέγματα, είναι η εξάπλωση πολιτιστικών στοιχείων όπως οι ιδέες, οι θρησκείες, οι τεχνολογίες, οι γλώσσες  μεταξύ των ατόμων, είτε εντός μιας ενιαίας κουλτούρα ή από τον έναν πολιτισμό σε ένα άλλο. Η διαπολιτισμική διάχυση μπορεί να συμβεί με πολλούς τρόπους, μεταναστευτικούς πληθυσμούς, διαπολιτισμικούς γάμους, τεχνολογίες, διαπολιτισμικούς επισκέπτες όπως είναι οι έμποροι, οι εξερευνητές, οι στρατιώτες, οι διπλωμάτες, οι σκλάβοι και οι μισθωτοί τεχνίτες. Η διαπολιτισμική διάχυση μπορεί να συμβεί με τις μεταναστεύσεις των πληθυσμών και τη διάδοση πολιτιστικών ιδεών, πιθανότερα από ένα μικρό αριθμό πολιτισμών και λιγότερο πιθανόν από έναν πολιτισμό με υπερδιάχυση.

Η δημική διάχυση, σε αντίθεση με τη διαπολιτισμική διάχυση , είναι ένας δημογραφικός όρος και αναφέρεται σε ένα μεταναστευτικό μοντέλο, αναπτύχθηκε από τον Luigi Luca Cavalli-Sforza, και αφορά στη διάχυση του πληθυσμού εντός και εκτός σε μια περιοχή που προηγουμένως ήταν ακατοίκητη από αυτήν την ομάδα και πιθανώς αλλά όχι απαραίτητα μετατοπίζοντας, αντικαθιστώντας ή αναμειγνυόμενη με τον υπάρχοντα πληθυσμό (όπως έχει προταθεί για εξάπλωση της γεωργίας στη νεολιθική Ευρώπη). Στην αρχική του διατύπωση, το μοντέλο της δημικής διάχυσης περιλαμβάνει τρεις φάσεις: (1) την  αύξηση του πληθυσμού που υποκινείται από νέους διαθέσιμους πόρους, όπως στην περίπτωση των πρώιμων αγροτών και/ή άλλες τεχνολογικές εξελίξεις, (2) μια διασπορά σε περιοχές με χαμηλότερη πυκνότητα πληθυσμού, και (3) περιορισμένη αρχική ανάμειξη με τους ανθρώπους που συναντήθηκαν στη διαδικασία. Η εργασία του Cavalli-Sforza έδειξε ότι εάν η ανάμειξη μεταξύ των αναπτυσσόμενων αγροτών και των ομάδων κυνηγών και συλλεκτών που κατοικούσαν στο παρελθόν στην Ευρώπη δεν ήταν άμεση, η διαδικασία θα είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ευρειών γενετικών διαβαθμίσεων. Σε κάθε περίπτωση, σε εμπειρικές γενετικές μελέτες φαίνεται πιθανή η εξάπλωση της γεωργίας στην Ευρώπη από επέκταση και εξάπλωση των γεωργών που πιθανώς κατάγονταν από την εύφορη ημισέληνο της Εγγύς Ανατολής, και στο ίδιο συμπέρασμα κατέληξαν κρανιομετρικές και αρχαιολογικές μελέτες.

Η νεολιθική μετάβαση ήταν μια σημαντική εξέλιξη στην ανθρώπινη ιστορία καθώς έγινε η μετατόπιση από μια οικονομία μετακινήσεων των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών (παλαιολιθική) σε μια άλλη βασισμένη στη μόνιμη εγκατάσταση και στις αγροτικές δραστηριότητες (νεολιθική). Στην Εγγύς Ανατολή, αυτή η μετάβαση έλαβε χώρα πριν από περίπου 12.000 χρόνια, και από εκεί εξαπλώθηκε σε όλη την Ευρώπη μέχρι πριν από περίπου 5.000 χρόνια. Ελάχιστα χρόνια πριν η κύρια προσέγγιση αφορούσε στην πολιτιστική διάχυση, στη συνέχεια εμφανίστηκε η δημική διάχυση. Σήμερα οι αρχαιολόγοι έχουν παράσχει πολλά δεδομένα που καθιστούν δυνατή τη μέτρηση της ταχύτητας εξάπλωσης της νεολιθικής μετάβασης, αλλά διαφωνούν σχετικά με το ποια από τις ακόλουθες πιθανότητες είναι σωστή: (α) ήταν κυρίως μια δημική διαδικασία (εξάπλωση του εύρους των αγροτών) (β) ήταν κυρίως πολιτιστική (μετάδοση των φυτών, των ζώων και των γνώσεων των αγροτών στους κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες), ή σε ορισμένες περιοχές ήταν κυρίως δημική και σε άλλες κυρίως πολιτιστική; Είναι ένα ερώτημα που απασχολεί την έρευνα αρκετά χρόνια. «Η αποτελεσματικότητα της προσέγγισης των οπαδών της διάχυσης απορρέει ακριβώς από τη συστηματική διερεύνηση των δυνατοτήτων της ιστορίας. Αν η ιστορία όταν καλείται συνεχώς και ακατάπαυστα (και πρέπει να καλείται πρώτη) απαντά αρνητικά, ας στραφούμε στην ψυχολογία ή στη δομική ανάλυση των μορφών και ας αναρωτηθούμε μήπως κάποιες, ψυχολογικής ή λογικής φύσεως, εσωτερικές σχέσεις μάς επιτρέπουν να κατανοήσουμε κάποιες παράλληλες ομοιότητες που επαναλαμβάνονται με τέτοια συχνότητα και συνοχή, ώστε είναι αδύνατο να αποτελούν προϊόν τύχης. Με αυτό το πνεύμα θα συνεισφέρω κι εγώ στην όλη διαμάχη» (Claude Lévi-Strauss, 1958, Δομική Ανθρωπολογία, Τόμος Πρώτος, σσ. 305).

Στην παρούσα εργασία θα παρουσιάσω την πρώτη προσέγγιση, την πολιτιστική διάχυση/cultural diffusion, ενώ σε επόμενες εργασίες τη δημική διάχυση με συγκεκριμένα παραδείγματα, λίκνα της ανθρωπότητας («λίκνο» < αρχαία ελληνική «λίκνον» < η κούνια του μωρού < ο τόπος γέννησης, η κοιτίδα του ανθρώπινου πολιτισμού). Η πολιτιστική διάχυση ως ερμηνεία καταπιάνεται με το πρώτο χρονολογικά λίκνο της ανθρωπότητας, τους μεσοποτάμιους πολιτισμούς οι οποίοι έτσι και αλλιώς λόγω γεωγραφικής εγγύτητας, με πολιτιστική ή δημική διάχυση, έχουν  μεγάλη επίδραση στην Ευρώπη, βλ. τα πρώτα δέκα λεπτά (10’) του βίντεο στο Νέο Μουσείο-Neues Museum στο Βερολίνο. Η ανάπτυξη των επιστημών καθημερινά μας εκπλήσσει με νέα ευρήματα του παρελθόντος, ποιοτικότερες και λεπτομερέστερες αναλύσεις, ενώ στην προσπάθεια επιστρατεύεται και η τεχνητή νοημοσύνη, κάπου να διαβάσει ένα καμένο πάπυρο αλλού να αποκωδικοποιήσει γλώσσες και κατεστραμμένες επιγραφές του παρελθόντος.

BRITISH MUSEUM-ΒΡΕΤΑΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ: ΜΕΣΟΠΟΤΑΜΙΑ, ΟΙ ΑΝΑΣΚΑΦΕΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΟΥΡ, ΑΙΓΥΠΤΟΣ, ΚΙΝΑ, ΙΝΔΙΑ, ΕΛΛΔΑ, ΑΦΡΙΚΗ, ΑΥΤΟΧΘΟΝΕΣΠΡΩΤΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΜΕΣΟΠΟΤΑΜΙΑ: Αίθουσες Μεσοποταμίας με (προ) Σουμέριους 6000 πχ. 1500 πχ. σφηνοειδής γραφή, βασιλικοί τάφοι Ουρ και ανθρωποθυσίες, μετάβαση από τους αγροτικούς οικισμούς στις πρώτες πόλεις, το λάβαρο της Ουρ/standard of Ur, Ram in a Thicket/η θυσία του Ισαάκ από τον Αβραάμ, άγαλμα Γουδέα βασιλιά Λαγκάς, Ζατρίκιον, Βαβυλώνιοι ο βασιλιάς Χαμουραμπί, έπος Γιλγαμές και ομηρικά έπη, σπλαχνομαντία με συκώτι αρνιού που υιοθετήθηκε και από τα ελληνικά μαντεία, η Βαβυλωνιακή ιστορία για τον κατακλυσμό του Νώε, Ασσυρία και Βαβυλώνα, πρώτος χάρτης κόσμου, βιβλιοθήκη Ασσουρμπανιπάλ, Ανατολία και Ουραρτού, Χετταίοι, Γρύπες κοινά σύμβολα Χετταίοι – Μινωίτες πολιτισμός Πάζαρικ Σκύθες, σφραγιδόλιθοι, ο θεός της καταιγίδας Iskur/Adad πάνω σε ταύρο-Ταυροκαθάψια Κνωσού, δαίμονας/δαιμόνιο/ευδαιμονία/θείο, Λεβάντες μετάβαση από αγροτικούς οικισμούς στις πρώτο-πόλεις, Φοίνικες, Τελ Χαλάφ, κωνοειδή γραφή μετάβαση από τα 800 σύμβολα στα 24 αλφάβητο, Φιλισταίοι, Ιεριχώς ταφές με επιχρισμένα κρανία όπως στο Γκεμπεκλί Τεπέ ταφή στο πάτωμα του σπιτιού, Lamassu/Λαμάσου σύμβολο νοημοσύνης-δύναμης-ελευθερίας, oι «τσάντες» στα ανάγλυφα των Σουμερίων και στο ιερό Κιομπεκλί Τεπέ, Ασσουρμπανιπάλ ΙΙ Νιμρούντ, Νινευή, η μετάβαση στις αυτοκρατορίες. ΠΡΩΤΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΥΠΤΟΣ: αιγυπτιακή γλυπτική, λατρείες και θεότητες, επικοινωνία με τους θεούς κατά τον Ηρόδοτο, σκαραβαίος όπως και στην Κνωσσό, η αποκωδικοποίηση της αιγυπτιακής γραφής με τη Στήλη της Ροζέτας, σφίξ, ταφική αρχαιολογία, διαδικασία μουμιοποίησης. ΠΡΩΤΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΚΙΝΑ. βλ. επίσης το βίντεο Ταιβάν μουσείο νεολιθική περίοδο! Ο νεολιθικός πολιτισμός Χονγκσάν/Hongshan στη λεκάνη του ποταμού Δυτικού Λιάο/e West Liao river στη βορειοανατολική Κίνα εκτείνεται από την Εσωτερική Μογγολία έως το Liaoning χρονολογείται από περίπου το 4700 έως το 2900 π.Χ. ο πολιτισμός Yangshao του Κίτρινου Ποταμού υπήρχε ταυτόχρονα με τον πολιτισμό Hongshan, νεολιθικός νεφρίτης, κοιλάδα και ποτάμι Yangtze, πολιτισμός Liangzhu, πρώιμες κινέζικες δυναστείες, δίκτια μεταλλουργίας Ευρασίας με Ανατολία κάυκασο, περίοδος Zhou, αυτοκρατορίες Oin και Han, ο δρόμος του μεταξιού εξαπλώνει το βουδισμό στην Κίνα, δίκτυα επικοινωνίας δρόμο μεταξιού, πορσελάνες. ΠΡΩΙΚΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΑΡΧΑΙΑ ΙΝΔΙΑ: ο συμπαντικός χορός του Σίβα Ναταράτζ, παλαιοντολογία περιοχή Balochistan, κοιλάδα Ινδού, πολιτισμός Ινδού ή Χαράπα από την ομώνυμη πόλη, πόλη Mohenjo-Daro, καρνελιανές χάντρες και λάπις λαζούλι, επικοινωνία με Μεσοποταμία και Αίγυπτο, αποκρυπτογραφημένες ταμπλέτες σφηνοειδούς γραφής με αναφορά για εμπόριο με «Meluhha» δηλαδή την κοιλάδα του Ινδού, χαλκός, Nilgiri Hills πολιτισμός, μεγαλιθικές ταφές όπως και στο Stonehenge, εργαλεία ηλικίας 200.000 χρόνων, αυτοκράτορας Ashoka, ινδικές θρησκείες και ελληνικοί θεοί στη Bactria και Gandhara, βουδισμός στη Gandhara (αξονική εποχή), τέχνη και αρχιτεκτονική Gupta, ινδουιστικά τέμπλα, θεότητες σε νεφρίτη, θεότητά Saraswati, Τζαϊνισμός, θεός Βίσνου, γιόγκι, βασίλειο Ταμίλ, θεός Σίβα, θεότητα και στούπα Amaravati, Odisha, Hanuman ο θεός πίθηκος, Ganesha and the eight Dikpalas, ινδουιστικό ειδώλιο χαράς και ευτυχίας Nandi. ΠΡΩΤΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΚΝΩΣΣΟΣ & ΕΛΛΑΔΑ: Εποχή μπρούτζου Μινωίτες και Μυκηναίοι (3200-1100π.Χ.), ειδώλιο μπρούτζου ταυροκαθάψια, Μινωίτες στο εξωτερικό με Κυκλάδες, ιερό Κέρου, Κύπρο, Αίγυπτο συροπαλαιστίνιους, πυξίδα, μινωική θρησκεία σε ιερά κορυφών ανάκτορα και σπήλαια, κέρατα καθοσιώσεως ταύρου, κείμενο του 18ου π.Χ. στον σουμερικό πολιτισμό Μάρι εισαγωγές από την μινωική Κρήτη όπλων ρούχων κεραμικών και σανδαλιών, διπλά ιερά κέρατα ή κέρατα καθοσιώσεως σύμβολο της μινωικής λατρείας, κορνελιανές χάντρες σχέση με Ινδία/κοιλάδα Ινδού και λάπις λαζούλι από Αφγανιστάν, μυκηναϊκοί τάφοι, ο θησαυρός της Αίγινας μινωίτη τεχνίτη με πολλές επιρροές από ανατολή μυκηναϊκή θρησκεία, μυκηναίοι σχέσεις με εξωτερικό, αρχαία Ελλάδα (1050-520 π.Χ.), μελανόμορφα αγγεία, γεωμετρικά μοτίβα, η ανθρωποθυσία της Πολυξένης, οι Έλληνες στην Αίγυπτο εμπόριο κεραμικών, δημοκρατία και ψηφοφορία, η μετάβαση στην τέχνη, Λυκία, το μνημείο των Νηρηίδων από τα αγάλματα των θαλασσίων νυμφών, η αίθουσα του Παρθενώνα, Αθήνα η πρώτη δημοκρατία του κόσμου, Ελληνιστικός κόσμος, Αρχαία Έφεσος, το Μαυσωλείο της Αλικαρνασσού, οι Έλληνες στην Ιταλία. ΚΥΠΡΟΣ, κατοίκηση 12.000 χρόνια. ΑΛΛΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ: Ετρούτσκοι, ρωμαϊκή αυτοκρατορία, ελληνική και ρωμαϊκή ζωή, θέατρο δράμα, ισλαμική τέχνη. ΑΦΡΙΚΗ: sogye Κονγκό, Kota λειψανοθήκες, στάμνες τελετουργίας Τόγκο, Igbo Νιγηρία, Ζάμπια Pemba, Σουδάν κηδείες και θάνατος, ασπίδες δημοκρατία Κονγκό, ειδώλια Μπενίν, αντικείμενα κύρους, Νιγηρία προγονική ταφή, Baoule, Yoruba, mascaraed Igbo, mabila Καμερούν, bamana people, punu Γκαμπόν, choque Κογκό, τα μπρούτζινα γλυπτά του Μπενίν. ΑΥΤΟΧΘΟΝΕΣ: Πολυνησία, Παπούα Νέα Γουινέα, Άνδεις ταφές, Κοπάν Ονδούρας, Μεξικό Olmec, νησί των θυσιών, Huaxtec, Μάγια, Yaxchilan Μάγια, Aztec codex, τελετουργίες Αζτέκων, Βόρεια Αμερική οι πρώτοι άνθρωποι  

Στο τέλος του άρθρου επισυνάπτουμε μια αναλυτική παρουσίαση 251 σελίδων, η οποία περιλαμβάνει τρία μέρη: (Α). Για την γέννηση και την εξάπλωση του ανθρώπινου πολιτισμού με την ερμηνεία της πολιτιστικής διάχυσης σε συνδυασμό με τα αρχαιολογικά ευρήματα και τις ταξινομήσεις μετά από τις πρόσφατες επισκέψεις μου στο Βρετανικό Μουσείο, στο Μουσείο του Λούβρου, στο Νέο Μουσείο Βερολίνου, στο Humboldt Forum και στο Μουσείο Περγάμου στο Βερολίνο. (Β). Για τις παράλληλες προσπάθειες με τις δομικές αρχές του ανθρώπου σε αλληλεπίδραση με τη φύση. (Γ). Αποσπάσματα από πέντε βιβλία του ερευνητή Joseph Campbell για τους μύθους, την εξάπλωση του πολιτισμού και τις δομικές αρχές του ανθρώπου που αλληλοεπιδρούν με τη φύση. Το έναυσμα για αυτή τη δημοσίευση αποτελούν οι εμπειρίες μου από τριάντα χρόνια ανεξάρτητα ταξίδια σε όλες τις ηπείρους και ποικίλους πολιτισμούς, αλλά και την συνάντηση κατά τη διάρκεια της βιβλιογραφικής έρευνας με το έργο του συγγραφέα J.C..

Για την πολιτιστική εξάπλωση του πολιτισμού ο J.C. αναφέρει: «Η αρχαιολογία και η εθνολογία του προηγούμενου μισού αιώνα απέδειξε ότι οι αρχαίοι πολιτισμοί του Παλαιού Κόσμου –Αιγύπτου, Μεσοποταμίας, Κρήτης και Ελλάδας, Ινδίας και Κίνας – προήλθαν από μια ενιαία βάση και ότι αυτή η κοινή προέλευση αρκεί για να ερμηνεύσει τις ομόλογες μορφές των μυθολογικών και τελετουργικών δομών τους. Όπως είπαμε ήδη, η αρχή της άνθισης εκείνης της εποχής ανάγεται σε μια νεολιθική βάση στην Εγγύς Ανατολή, τα πρώτα στοιχεία της οποίας εντοπίστηκαν περί το 7500-5500 π.Χ. και στην ξαφνική εμφάνιση, στην ίδια κατά προσέγγιση περιοχή, το 3200 π.Χ. περίπου, ενός συμπλέγματος ιερατικών ανακαλύψεων και τεχνών, που συμπεριλάμβαναν το αστρονομικό ημερολόγιο, την τέχνη της γραφής, την εφαρμοσμένη επιστήμη των μαθηματικών που προσπαθούσε να συνδυάσει τις μετρήσεις του χώρου και του χρόνου και τη σύλληψη του τροχού. Πουθενά αλλού στον κόσμο τα στοιχεία είτε για τη νεολιθική συγκέντρωση είτε για τους ανώτερους πολιτισμούς δεν έχουν εντοπιστεί σε επίπεδα παρόμοιου βάθους. Συνεπώς, η πιθανότητα μιας παγκόσμιας εξάπλωσης από την Εγγύς Ανατολή των βασικών τεχνών, όχι μόνο όλων των ανώτερων πολιτισμών αλλά και κάθε αγροτικού βίου βασισμένου στη γεωργία και την κτηνοτροφία, προβλήθηκε με πολλά επιχειρήματα από μια ομάδα μελετητών, της οποίας ηγείται σήμερα ο Καθηγητής Ρόμπερτ Χάινε-Γκέλντερν της Βιέννης. Όπως παρατηρήσαμε πάντως, τίθεται ακόμη κάποιο ερώτημα όσον αφορά το απώτατο υπόβαθρο της νεολιθικής περιόδου. Ασφαλώς πρέπει να δεχθεί κανείς ότι οι βασικές τέχνες του ανώτερου πολιτισμού προήλθαν, όσον αφορά το Αφροευρασιατικό ημισφαίριο, από τη μήτρα της Εγγύς Ανατολής, για την οποία υπάρχουν πλέον επαρκείς αποδείξεις. Όσον αφορά όμως τις τέχνες της καλλιέργειας και της κτηνοτροφίας, τα πρωιμότερα νεολιθικά χωριά της Εγγύς Ανατολής μπορεί να αντιπροσωπεύουν απλώς κάποια επικράτεια μιας σημαντικώς μεγαλύτερης περιοχής. […] Επομένως η πρόοδος του ανθρώπινου πολιτισμού στον Παλαιό Κόσμο, από το επίπεδο της συλλογής τροφής (κυνήγι και συλλογή ριζών) στην καλλιέργεια της τροφής (καλλιέργεια και κτηνοτροφία), πρέπει πλέον να μελετηθεί ως μια πολύ ευρέως διαδεδομένη αλλά ενιαία διαδικασία» (Joseph Cambell, 1995, Οι μάσκες του θεού, σσ. 282-286).

Ο μελετητής ασχολείται συστηματικά και με τις έμφυτες σωματικές και ψυχολογικές δομές του ανθρώπου – στον πρώτο τόμο της τετραλογίας του «Οι μάσκες του θεού – Πρωτόγονη μυθολογία (1995) – δυνάμεις που επίδρασαν στην πολιτιστική ανάπτυξη, τη γέννηση του πολιτισμού και τις μυθολογίες του κόσμου όπως είναι η βαρύτητα, το ανθρώπινο σώμα, το φως και το σκοτάδι, το γεγονός της γέννησης, τα στάδια ανάπτυξη του ανθρώπου και ειδικά οι εξελικτικές μεταβάσεις όπως οι τελετουργίες για τη γέννηση, οι τελετουργίες μετάβασης από την εφηβική ζωή στην ενήλικη ζωή και τις κοινωνικές υποχρεώσεις, τη μετάβαση στο γήρας και το θάνατο, το θηλυκό και το αρσενικό κτλ.

ΜΟΥΣΕΙΟ ΛΟΥΒΡΟΥ. ΑΡΧΑΙΟΙ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ: ΙΡΑΝ/ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΑΣΙΑ, ΛΕΒΑΝΤΕΣ/ΑΝΑΤΟΛΙΑ/ΔΥΣΗ, ΜΕΣΟΠΟΤΑΜΙΑ. ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ. ΤΕΛΟΣ ΕΠΟΧΗΣ Η ΘΑΝΑΤΩΣΗ ΤΟΥ ΤΑΥΡΟΥ. ΜΕΣΟΠΟΤΑΜΙΑ: Μεσοποτάμιοι πολιτισμοί στο Μουσείου του Λούβρου Ιράν, Σουμέριοι, Λεβάντες, αυτοκρατορία Ακκάδιων 2340-2200 π.Χ., δυναστεία Lagash 2150-2100 π.Χ., ο ταύρος ως σύμβολο σε ταφικά κτερίσματα και αλλού, δυναστεία Ur 2112-2004 π.Χ., βάζα της Ανατολίας, κεραμικό πόδι ίδιο με τα ανεμόσπηλια στην Κρήτη, ειδώλια τριαδικής θεότητας, μονός πέλεκυς από μπρούτζο, Ασσύριοι έμποροι στην Καππαδοκία, θυσία ζώου στο Μάρι, περιοχή Ιράν, ιερός ταύρος 3000 π.Χ. κρατώντας ένα μεταλικό βάζο προσφορών, ευρήματα από την αρχαία Σούσα-Ιράν ιδρύθηκε περίπου 4000 π.χ. μια από τις τέσσερις πρωτεύουσες της αρχαίας Περσικής Αυτοκρατορίας στον ποταμό Χοάσπου 150 μίλια ανατολικά του ποταμού Τίγρη,  Λεβάντες πουλί δαίμονας, Βακτρία ή Βακτριανή, Ιράν, πολιτισμός Μαρλίκ, περσική αυτοκρατορία 550-330 π.Χ., κατασκευή ναού με σύμβολα και επιρροές από Αίγυπτο και από τον ελληνικό κόσμο της Ιωνίας, Μικρά Ασία αρχαιότητες Φοίνικες, Σιδώνα, Σούσα αποκεφαλισμός, Κύπρος, Βύβλος. ΜΕΤ εκθέματα από το Μετροπόλιταν Μουσείο της Νέας Υόρκης: Σουμέριοι, Jarmo περίοδος Ομπέντ γυναικείο ειδώλιο 8000 ετών, περίοδος Ουρούκ 4100-2900 π.Χ., γέννηση γραφής (προ) σφηνοειδής, πόλεις Umma και Lagash, γραμμή του χρόνου 7500 π.Χ. – 650 μ.Χ., σουμερικές πόλεις Λαγκάς, Ουρ, πολιτισμός Μάρι, ο γενειοφόρος βασιλιάς ταύρος, καθημερινές σκηνές προσφορών, κωπηλασίας, καλλιέργειας προσφορών, πομπές, κυλινδρικοί σφραγιδόλιθοι, Άγαλμα Ebih-II Mari, η θεά Ιστάρ, άγαλμα με θυσία ζώου, Μεταφορά υλικών και αγαθών του Μάρι με Ιράν, Αφγανιστάν, Κοιλάδα Ινδού, Μεσοποταμία, Ακκάδιοι-Δυναστεία Λαγκάς-Δυναστεία Ουρ, Σαργκόν, Πρίγκηπας Γουδέας κ.α., Ασσύριοι και Korshabad, Lavassou, Sharbon B’’, Οι ίδιες ‘τσάντες’ στους Σουμέριους σε πολλούς πολιτισμούς στο βρετανικό μουσείο και στο Γκιοπεκλί Τεπέ 12.000 πριν!, Βαβυλωνιακή αυτοκρατορία, Ασσουρμπανιπάλ, θεότητες προστάτες, το μεγάλο παλάτι Μάρι, οι νόμοι του Χαμουραμπί παραλαβή νόμων από θεότητα όπως αργότερα ο Μωυσής τις δέκα εντολές στο κεφάλι του φέρει 3 σειρές με κέρατα ταύρου!, Μάρι γρύπας και η θυσία του ταύρου, σχέσεις Μπαχρέιν και γύρω λαούς όπως η «Meluhha» δηλαδή την κοιλάδα του Ινδού, εμβληματική θεότητα ταύρου, ανδροκέφαλος ταύρος 2500-2400 π.Χ. πεντακόσια χρόνια πριν τον μινώταυρο!, (περίπου στο 1.15΄), Οι μεταμορφώσεις του Οβίδιου το τέλος του ταύρου, Αιγυπτιακά και μεσαιωνικά. ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ από τον Παρθενώνα μέχρι την κατάκτησή από τη Ρώμη, οι Έλληνες στην Αίγυπτο, οι ελληνικοί θεοί, κλασσική εποχή έως ελληνιστική, Μέγας Αλέξανδρος, Σελευκίδες, Αφροδίτη της Μήλου, Άρτεμης, Απόλλωνας, Αθηνά, Καρυάτιδες. Η ΘΑΝΑΤΩΣΗ ΤΟΥ ΤΑΥΡΟΥ. Η τέχνη ως μια άλλη ανάγνωση στην εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού, η περίπτωση του (άγριου) ταύρου ως σύμβολο πολιτισμού, από τη θεοποίηση στην καθαίρεση και στη θανάτωση, από το ένστικτο και το ασυνείδητο στον ορθολογισμό: «Η τέχνη λοιπόν είναι σε θέση να παρακάμψει τον επίσημο λόγο όπως και τον φιλοσοφικό, ή μάλλον να συνεχίσει τον λόγο αποφεύγοντας την οπή του κενού κατά το δυνατόν, και βέβαια να μην καθηλωθεί μπροστά στον τοίχο του άρρητου. Πώς το κατορθώνει αυτό; Χρησιμοποιώντας τη δική της γλώσσα, τη γλώσσα της τέχνης. Τι είναι η γλώσσα της τέχνης; Θα λέγαμε κατ’ αρχάς ότι είναι η γλώσσα του άλλου τόπου, της άλλης σκηνής, του ασυνειδήτου, η οποία ωστόσο για να μπορέσει να εκφραστεί κάνει χρήση των σημαινόντων της κοινής γλώσσας, της γλώσσας της φιλοσοφίας, παρασπονδώντας επί του συντακτικού άξονα της γλώσσας: Ένα ποίημα είναι δεδομένο από κοινά σημαινόμενα αλλά συντεταγμένα με τέτοιο τρόπο που η φράση την οποία συγκροτούν να αποδίδει ένα άλλο νόημα από κείνο που θα περιμέναμε, η προέκταση των φωνηέντων σε άλλο ρυθμό από κείνον της ομιλίας αποδίδει το τραγούδι, η κίνηση των ποδιών σε άλλο ρυθμό από κείνον του βάδην αποδίδει τον χορό» (Φώτης Καγγελάρης, 2024, Ιστορία της τέχνης, από τη μεριά της επιθυμίας, σελ. 57).  ΘΑ ΛΕΓΑΜΕ ΟΤΙ αν τελικά η ιστορία του πνεύματος είναι η ιστορία της επιθυμίας που συγκροτείται από τα δύο μεγάλα ποτάμια, της φιλοσοφίας και της τέχνης, με την έννοια ότι θέλουν να πουν κάτι πέραν του κοινού λεκτού, τότε είναι ακριβώς η τέχνη που επιβάλλεται να εκφράζει την επιθυμία περισσότερο από τη φιλοσοφία στον βαθμό που, όπως είπαμε, παρακάμπτει την κυρίαρχα σημαίνοντα για να μπορέσει να εκφράσει την επιθυμία κατά το δυνατό ατόφια. Εξάλλου, ο πυκνοκατοικημένος αόρατος κόσμος των αρχαίων Ελλήνων, ή των Αιγυπτίων ή των χριστιανών σήμερα, δεν είναι παρά η εκλογίκευση των αοράτων σημειώσεων της επιθυμίας. Αλλά παράκαμψη σημαίνει αποφυγή της λογοκρισίας, της λογοκρισίας που έχει υποστεί ο λόγος αλλά και την επιβάλλει με την απειλή της διάλυσης του σημαίνοντος, του πολιτισμού» (σελ. 61). «Ο de Sade μάς δείχνει τη σκοτεινή πλευρά της επιθυμίας, το τέρας που ερωτεύεται η Πασιφάη και τη διάστασή της ως jouissance/υπεραπόλαυση, με την οποία θα καταπιαστεί πολύ αργότερα ο J. Lacan: η σκοτεινή πλευρά της επιθυμίας ως φύση του ανθρώπου· το σκοτεινό, καταστροφικό τρελό μένος της επιθυμίας είναι σύμφυτο του ανθρώπου που δημιουργεί την αντίφασή του και τον διχασμό του. Ο άνθρωπος μάχεται υπέρ της επιθυμίας του, αλλά ταυτόχρονα την περιστέλλει για να υπάρξει συνοχή κοινωνική και ψυχική» (σελ. 210).

Θυσία/κάνοντας τον εαυτό μας ιερό, πεθαίνοντας για τις μεταφορές μας

«Η εκπληκτικότερη, ίσως, αποκάλυψη, που έφθασε ως εμάς για το τι σήμαινε μυθολογία σε εκείνη τη μακρινή εποχή, όταν το πλανητικό μυστήριο ενεργοποιείτο στη γη από θεϊκούς βασιλιάδες που πέθαιναν και έπαιρναν μαζί τους ολόκληρο το θίασο της παρέλασής τους, ίσως να είναι οι «βασιλικοί τάφοι» της Ουρ, στο κοιμητήριο της ιερής σουμεριακής πόλης του σεληνιακού θεού Νάνα» (Joseph Cambell, 1996, Οι μάσκες του θεού, σσ. 240-241). Η καταπληκτική ανακάλυψη με τα ευρήματα της ανασκαφής από τους Βασιλικούς Τάφους της αρχαίας πόλης Ουρ στη νότια Μεσοποταμία στο πρώτο μέρος στο βίντεο από την επίσκεψή μου στο Βρετανικό Μουσείο, αλλά και το πρώτο μέρος με τα ευρήματα από τους μεσοποτάμιους πολιτισμούς στο βίντεο στο Μουσείο του Λούβρου).

«Οι βασιλικοί τάφοι της Ουρ αποδεικνύουν την ικανότητα και την προδιάθεση της πρώτης αριστοκρατίας του κόσμου για το παιγνίδι. Δεσμεύονταν παίζοντας και με το παιγνίδι τους εξοφλούσαν τη δέσμευση. Μάλιστα στην αξιοθαύμαστη τόλμη τους για τούτο το συγκριμένο παιχνίδι ωφελείται το γεγονός ότι ο κόσμος ανήλθε από τον πρωτογονισμό στον πολιτισμό. Σε ένα τέτοιο επίτευγμα το ζήτημα της πίστης έχει δευτερεύουσα σημασία και αποτελεσματικότητα. Η αρχή είναι η μάσκα, ο χορός, η παρέλαση, το πλαίσιο κίνησης, μέσω της μορφής του οποίου εφελκύεται μια καινούργια δύναμη για ζωή. Μια εικόνα συλλαμβάνεται, μια υπερφυσική εικόνα. Η προοπτική της ξεπερνάει τις απαιτήσεις της ένδυσης, του καταλύματος, του έρωτα και της ευχάριστης απασχόλησης για τις ελεύθερες ώρες. Χρειάζεται τόλμη για να συμμετάσχει κανείς σε ένα τέτοιο παιγνίδι και να παρουσιάσει το ρόλο που έχει στην εικόνα. Όμως ιδού! Η ζωή μεταμορφώνεται, επαυξάνεται με τρόπο που δεν μπορεί κανείς να διανοηθεί και μαζί με την αύξηση παρουσιάζεται ένας καινούριος ορίζοντας και για τον άνθρωπο και για τους θεούς του. Στο έξοχο ταλέντο των Σουμέριων για το απαιτητικό θεϊκό παιγνίδι τους οφείλεται το ότι γεννήθηκε ο πολιτισμός ως μια λειτουργία μιας αριστοκρατίας του πνεύματος. Και μέχρι πρόσφατα έτσι συνεχίστηκε σε πολλά μέρη του κόσμου.

Όπως ήδη έχει δείξει ο Λέοναρντ Γούλεϊ, τα ομοιώματα των υπηρετών σε ορισμένους αιγυπτιακούς τάφους υποδεικνύουν πως κάποτε μαζί με τους βασιλείς κατέβαιναν στον κάτω κόσμο και οι αυλές του Νείλου. Παρόμοια, στους βασιλικούς τάφους της αρχαίας Κίνας βρέθηκαν κεραμικά ομοιώματα. Ουσιαστικά, η συνήθεια των ανθρωποθυσιών σε βασιλικούς ενταφιασμούς συνεχίστηκε στην Κίνα ως το δωδέκατο μ.Χ. αιώνα. Στη γειτονική νησιωτική αυτοκρατορία της Ιαπωνίας και μάλιστα το 1912, αναφέρθηκε ένα εντυπωσιακό παράδειγμα του εθίμου της εκούσιας «συνοδείας στο θάνατο» (τζίνσου, «αφοσίωση»). Ο Αρχικόμης Νόγκι, ήρωας Άρθουρ, αυτοκτόνησε εκούσια την ώρα ακριβώς του Πορτ της ταφής του Μικάδο του, Μεϊτζιτένο. Στη συνέχεια η Kóμισσα Νόγκι αυτοκτόνησε για να συνοδεύσει το σύζυγό της. Από τη μαρτυρία είναι σαφές πως η τελετή της «συνοδείας στο θάνατο» ήταν γενικά τιμητική, κοινωνική και θρησκευτική πρακτική, όχι μόνο στις πόλεις της Εγγύος Ανατολής, όπου υπήρχε μία εποχιακή μετάβαση από τον πρωτογονισμό στον πολιτισμό, αλλά και οπουδήποτε εγκαθίσταντο οι αρχαιότατοι φορείς του καινούργιου παιγνιδιού του πεπρωμένου στην εκπληκτικά ευρεία και γρήγορη κατάκτηση νέων πεδίων. Μπορούμε εύκολα να ανάγουμε την εξάπλωση των πεδίων επιρροής τους στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα» (1996, σσ. 259-261).

Με τον όρο τελετουργία εννοείται ένα σύνολο κινήσεων που διαθέτουν συμβολικό νόημα, διαφέροντας με αυτόν τον τρόπο από τις κινήσεις της καθημερινότητας. Η διαφορά θεμελιώνεται στο ιδιαίτερο νόημα που αποδίδεται στην τελετουργική πράξη με την χρήση συγκεκριμένων συμβόλων. Εν γένει υφίσταται ένας σκοπός, μια λειτουργία και ένα νόημα πριν την τελετουργική δράση, γεγονός που δημιουργεί επιπλοκές στις σχέσεις της τελετουργίας με την πολιτική και την κοινωνική δομή. Η τελετουργία συνδέεται εθιμικά με την παράδοση και το ιερό (John D. Kelly, Martha Kaplan, 1990, History, Structure and Ritual, Annual Review of Anthropology (19), σσ. 119–150).

Ο όρος «θυσία»/«sacrifice» προέρχεται από τις λατινικές λέξεις, «sacer»/«ιερό» και «facere»/«κάνω» ή «να κάνω» – κυριολεκτικά «να κάνω ιερό»/«to make sacred». θυσία < αρχαία ελληνική «θύω» <εκούσια απώλεια προκειμένου να επιτευχθεί κάποιος στόχος, προσφορά προκειμένου να γίνει επίκληση σε θεό ή θεούς μπορεί να περιλαμβάνει τη θανάτωση ανθρώπου ή ζώου ή να είναι απλή προσφορά ή καταστροφή αντικειμένων, μια θρησκευτική ιεροτελεστία κατά την οποία προσφέρεται ένα αντικείμενο σε κάποιο θεϊκό ον προκειμένου να εδραιωθεί, να διατηρηθεί ή να αποκατασταθεί μια κατάλληλη σχέση του ανθρώπου με τα θεία».

ΜΑΓΙΕΡΣ: Ερμήνευα αυτήν τη δυναμική και μυστηριώδη δήλωση «Ο Λόγος σαρξ εγένετο» ως την αιώνια αρχή που βρίσκεται στο ανθρώπινο ταξίδι, στην εμπειρία μας.

ΚΑΜΠΕΛ: Και μπορείς να βρεις επίσης το λόγο μέσα σου.

ΜΑΓΙΕΡΣ: Πού αλλού μπορείς να τον βρεις εκτός από μέσα σου;

ΚΑΜΠΕΛ: Έχει ειπωθεί ότι η ποίηση συνίσταται στο να αφήνεις να ακουστεί ο λόγος πέρα από τις λέξεις. Και ο Γκέτε είπε, «Όλα τα πράγματα είναι μεταφορές». Οτιδήποτε μεταβατικό δεν είναι παρά μια μεταφορική αναφορά. Αυτό είμαστε όλοι.

ΜΑΓΙΕΡΣ: Μα πώς μπορείς να λατρεύεις μια μεταφορά, να αγαπάς μια μεταφορά, να πεθαίνεις για μια μεταφορά;

ΚΑΜΠΕΛ: Αυτό κάνουν παντού οι άνθρωποι πεθαίνουν για μεταφορές» (Η Δύναμη του Μύθου, 1998, σελ. 396).

«Επιπλέον, η τραγωδία -η ελληνική τραγωδία- αποτελούσε ποιητική διακύμανση της μυθολογίας, η τραγική κάθαρση του συναισθήματος μέσω ελέους και φόβου, για την οποία έγραφε ο Αριστοτέλης, είναι το ακριβές ψυχολογικό αντίστοιχο του καθαρμού του πνεύματος (κάθαρσις), που επιτυγχάνεται μέσω μιας τελετουργίας. Όπως και η τελετουργία, η τραγωδία μεταβάλλοντας την εστίαση του νου μεταστοιχειώνουν τον πόνο σε έκσταση. Η τραγική τέχνη αποτελεί συνιστώσα της μεθόδου που ονομάζεται στη γλώσσα της θρησκείας «πνευματική κάθαρση» ή «απογύμνωση του εαυτού». Καθώς αποδεσμεύεται κανείς από την προσκόλληση τμήμα του διαλογιζόμενος στο θνητό το σοβαρό και συνεχές στα ανθρώπινα πάθη – «διορθώνοντας», σύμφωνα με την πετυχημένη φράση του Πλάτωνα, «τα κυκλώματα εκείνα του εγκεφάλου που διαταράχθηκαν κατά τη γέννηση και κατανοώντας πλήρως την αρμονία του κόσμου» ενώνεται μέσω του τραγικού ελέους με τον «άνθρωπο που πάσχει» και ταυτόχρονα μέσω του τραγικού τρόμου με τη «μυστική αιτία» «εξομοιώνει τη διάνοια με το αντικείμενο που κατανοείται». Ώσπου, κάποια μέρα, η ψυχή με μια κραυγή χαράς, αφήνοντας πίσω και την ανθρώπινη φύση και τη διάνοια μπορεί να εκτιναχθεί προς αυτό που αναγνωρίζει ξαφνικά πίσω από τη μάσκα. Finis tragoediae: incipit com- oedia [Τέλος της τραγωδίας: αρχίζει η κωμωδία]. Η τραγωδία εξαλείφεται και αρχίζει ο μύθος […].

Εδώ βρίσκεται η μυστική αιτία δεν τη συναντάμε στον τρόμο αλλά στην έκσταση. Και ο μοναδικός θεατής της είναι το τέλεια εξαγνισμένο πνεύμα, που ξέφυγε από τα συνηθισμένα όρια της ανθρώπινης εμπειρίας, σκέψης και ομιλίας «Εκεί δεν πάει το μάτι», διαβάζουμε στην ινδική Κένα Ουπανισάντ, «ούτε η ομιλία δεν πάει, ούτε ο νους». Και όμως αυτή η εντύπωση βιώθηκε από πάρα πολλούς επί της γης. Αποδόθηκε σε πολλές μυθολογίες και πολλούς παιάνες των μυστικιστών, σε πολλές εποχές και πολλές χώρες. Αποτελεί αναμφισβήτητα μια εμπειρία και ίσως θα έπρεπε να θεωρηθεί η ύψιστη μεταξύ των «σοβαρών και συνεχών» στον ανθρώπινο πόνο και χαρά» (Joseph Cambell, 1995, Οι μάσκες του θεού, σελ. 82-84). […]

«Βέβαια, δεν πρόκειται μόνο για πόνο, για την τραγική upadhi (ή πλάνη) του πόνου· διότι το κυρίαρχο θέμα της μυθολογίας δεν είναι η αγωνία της αναζήτησης αλλά η έκσταση της αποκάλυψης, δεν είναι ο θάνατος αλλά η ανάσταση: Αλληλούια! «Είμαι εκείνη», ανακοίνωσε η μεγάλη θεά του σύμπαντος, η Βασίλισσα Ίσιδα, όταν παρουσιάστηκε στον πιστό της Λούκιο Απουλήιο, στο τέλος της δοκιμασίας του που περιγράφεται αλληγορικά στο μυθιστόρημά του Ο Χρυσός Γάιδαρος: «Είμαι εκείνη που είναι η φυσική μητέρα των πάντων, αφέντρα και κυβερνήτρια όλων των στοιχείων, η αρχική απόγονος των κόσμων, αρχηγός των θεϊκών δυνάμεων, βασίλισσα όλων όσων βρίσκονται στην κόλαση, επικεφαλής όσων κατοικούν στον ουρανό εκδηλώνομαι μόνη και με μία μορφή, που περιλαμβάνει όλους τους θεούς και τις θεές. Κατά τη βούλησή μου διατάσσω τους πλανήτες του ουρανού, τους ευεργετικούς ανέμους των θαλασσών και τις αξιοθρήνητες σιωπές της κόλασης, το όνομά μου, η θεότητά μου λατρεύεται σε όλο τον κόσμο με διάφορους τρόπους, ποικίλα έθιμα και πολλά ονόματα.

Διότι οι Φρύγες, οι πρώτοι άνθρωποι, με αποκαλούν Μητέρα των Θεών της Πεσσινούντος οι Αθηναίοι, που ξεπήδησαν από το ίδιο τους το χώμα, Κεκροπία Αθηνά οι Κύπριοι, που περιβάλλονται από θάλασσα, Αφροδίτη της Πάφου οι Κρήτες, που φέρουν βέλη, Αρτέμη Δίκτυννα· οι Σικελοί, που μιλούν τρεις γλώσσες, Περσεφόνη του κάτω κόσμου οι Ελευσίνιοι ονομάζουν την αρχαία θεά τους Κόρη άλλοι Ήρα, άλλοι Ενυώ, άλλοι Εκάτη, άλλοι Ραμνουσία και κυρίως οι δύο φυλές των Αιθιόπων που κατοικούν στην Ανατολή και φωτίζονται από τις πρωινές ακτίνες του ήλιου. Οι Αιγύπτιοι που διαπρέπουν σε κάθε είδος αρχαίου δόγματος και συνήθισαν να με λατρεύουν με τις κατάλληλες τελετουργίες τους, με αποκαλούν με το αληθινό μου όνομα, Βασίλισσα Ίσιδα. Ιδού, ήλθα να σε συμπονέσω για την τύχη και τη συμφορά σου· ιδού, παρουσιάστηκα για να σε ευνοήσω και να βοηθήσω· σταμάτα να κλαις και να θρηνείς, διώξε τη θλίψη σου, διότι ιδού, ήρθε η μέρα της θεραπείας που πρόσταξε η πρόνοια μου».

Ο ίδιος ο πόνος είναι πλάνη (upadhi), γιατί ο πυρήνας του είναι έκσταση που είναι ιδιότητα (upadhi) της φώτισης. Συνεπώς, το κατεξοχήν «σοβαρό και συνεχές» της επιστήμης μας είναι η αποτύπωση της έκστασης που περικλείεται στον πόνο. Αν και συμπεριλαμβανόταν στη σοφία της ζωής μιας μειοψηφίας, ίσως, της ανθρώπινης φυλής, αποτέλεσε ωστόσο το πρότυπο και την τελική έκφραση όλων των μυθολογιών του κόσμου, προσφέροντας την ακτινοβολία της σε ολόκληρη τη φαντασμαγορία αυτών των κατώτερων upadhis -ή αποτυπώσεων- στις οποίες πρέπει τώρα να στραφούμε» (σσ. 90-91).

«Η φαντασία είναι πιο σημαντική από τη γνώση. Γιατί η γνώση είναι περιορισμένη, ενώ η φαντασία αγκαλιάζει ολόκληρο τον κόσμο, διεγείροντας την πρόοδο, γεννώντας την εξέλιξη» (Albert Einstein, 1931, Cosmic Religion : With Other Opinions and Aphorisms, σελ. 97).

«Η πιο όμορφη εμπειρία που μπορούμε να έχουμε είναι το μυστηριώδης. Είναι το θεμελιώδες συναίσθημα που βρίσκεται στο λίκνο της αληθινής τέχνης και της αληθινής επιστήμης. Όποιος δεν το ξέρει και δεν μπορεί πια να αναρωτιέται, να μην θαυμάζει πια, είναι καλός σαν νεκρός και τα μάτια του θαμπώνουν. Ήταν η εμπειρία του μυστηρίου -ακόμη και αναμεμειγμένη με φόβο- που δημιούργησε τη θρησκεία. Γνώση της ύπαρξης κάτι που δεν μπορούμε να διεισδύσουμε, οι αντιλήψεις μας για τον βαθύτερο λόγο και την πιο λαμπερή ομορφιά, που μόνο στις πιο πρωτόγονες μορφές τους είναι προσιτές στο μυαλό μας – αυτή η γνώση και αυτό το συναίσθημα είναι που συνιστούν την αληθινή θρησκευτικότητα. Υπό αυτή την έννοια, και μόνο από αυτήν, είμαι ένας βαθιά θρησκευόμενος άνθρωπος. Δεν μπορώ να συλλάβω έναν Θεό που ανταμείβει και τιμωρεί τα πλάσματά του, ή έχει μια θέληση όπως αυτή που βιώνουμε στον εαυτό μας. Ούτε μπορώ ούτε θα ήθελα να συλλάβω ένα άτομο που επιζεί από τον φυσικό του θάνατο. Αφήστε τις αδύναμες ψυχές, από φόβο ή παράλογο εγωισμό, να αγαπούν τέτοιες σκέψεις. Είμαι ικανοποιημένος με το μυστήριο της αιωνιότητας της ζωής και με την επίγνωση και μια ματιά της θαυμαστής δομής του υπάρχοντος κόσμου, μαζί με την αφοσιωμένη προσπάθεια να κατανοήσω ένα μέρος, είτε είναι τόσο μικροσκοπικό, του Λόγου που εκδηλώνεται σε φύση» (Albert Einstein, 1931, Mein Weltbild (My World–view), Forum and Century, Vol. 84).

«Από το σώμα μου που σαπίζει, θα αναπτυχθούν λουλούδια και είμαι μέσα τους, και αυτό είναι αιωνιότητα» (Edvard Munch, Νορβηγός ζωγράφος, 1863-1944).

«Οι άνθρωποι/ ωριμάζουν σαν τα στάχυα,/ πέφτουν σαν τα στάχυα,/ ξαναφυτρώνουν» (Νίκος Καζαντζάκης)

ΒΕΡΟΛΙΝΟ, ΝΕΟ ΜΟΥΣΕΙΟ-NEUES MUSEUM, HUMBOLDT FORUM, ΜΟΥΣΕΙΟ ΠΕΡΓΑΜΟΥ. ΠΡΟΙΣΤΟΡΙΑ ΠΑΛΑΙΟΝΤΟΛΟΓΙΑ ΝΕΑΝΤΕΡΤΑΛ, ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ Η ΜΕΤΑΒΑΣΗ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ, ΕΠΟΧΕΣ ΣΙΔΗΡΟΥ-ΜΠΡΟΥΤΖΟΥ-ΣΙΔΗΡΟΥ, ΑΙΓΥΠΤΟΣ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ. ΑΣΙΑ, ΚΙΝΑ, ΙΑΠΩΝΙΑ, ΙΝΔΙΑ, ΓΕΡΜΑΝΙΚΕΣ ΕΞΕΡΕΥΝΗΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΑΠΟΣΤΟΛΕΣ ΣΤΗΝ ΑΦΡΙΚΗ 150 ΕΤΩΝ, ΩΚΕΝΙΑ, ΑΜΕΡΙΚΗ, ΜΟΥΣΕΙΟ ΠΕΡΓΑΜΟΥ, ΒΩΜΟΣ ΔΙΑ, Η ΜΑΧΗ ΜΕ ΤΟΥΣ ΓΙΓΑΝΤΕΣ. ΒΕΡΟΛΙΝΟ: ΝΕΟ ΜΟΥΣΕΙΟ-NEUES MUSEUM 3oς όροφος ΠΡΟΙΣΤΟΡΙΑ ΠΑΛΑΙΟΝΤΟΛΟΓΙΑ περιοχή Le Moustier σκελετός από ένα αγόρι από την εποχή του Νεάντερταλ 45.000 χρόνια πριν, μικρό ειδώλιο αλόγου 11500 χρόνων, εργαλεία και χαραγμένα κοκάλα μεσολιθικής περιόδου, 32.000 χρόνων ανάγλυφες χαράξεις ζώων από τη Ρωσία, ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ τέλος εποχής παγετώνων 12000 πριν, κεφάλι homo sapiens 7600 ετών, οι πρώτοι νεολιθικοί αγρότες στην κεντρική Ευρώπη 5.500 π.Χ.,  μεταβάσεις από τη Μεσοποταμία στην Ευρώπη, ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΜΠΡΟΥΤΖΟΥ, 3η χιλιετηρίδα π.Χ. και μετά, μεταλλουργίες τεχνικές, τελετουργίες με τσεκούρια και δαχτυλίδια, Κόρινθος και Μυκήνες κυνήγι λιονταριού, θρησκεία νότια Ευρώπη, βωμός θυσιών με απόθεση κεραμικών, δώρα στους θεούς, Golden Hats of the bronze age-ηλιακά και σεληνιακά ημερολόγια! ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΣΙΔΗΡΟΥ 2η χιλιετία π.Χ. εξάπλωση στην Ευρώπη από τους Χετταίους. ΑΙΓΥΠΤΟΣ 2ος όροφος, Αμενόφις Γ, ο γλύπτης και η γυναίκα του, η πολύχρωμη προτομή της Νεφερτίτης, πάπυρος και λωτός συμβολικά άνω και κάτω Αίγυπτου, στρατιωτικός αξιωματούχος, οικογένεια, αρχηγός θησαυροφυλακίου, ταφές, η εξέλιξη στην αιγυπτιακή τέχνη περισσότερος άνθρωπος και ανθρώπινα χαρακτηριστικά, προσφορές Chamber of Merid, αιγυπτιακές πομπές και διαστρωμάτωση όπως στο Λάβαρο της Ουρ, η ηλικία των πυραμίδων, ρωμαϊκή περίοδος. HUMBOLDT FORUM 3ος όροφος, ΑΣΙΑ, ΚΙΝΑ, Sakyamuni Buddha εισήγαγε τις Τέσσερις Ευγενείς Αλήθειες και το Ευγενές Οκταπλό Μονοπάτι η εναρκτήρια ομιλία παραμένει η ακρογωνιαίος λίθος της βουδιστικής φιλοσοφίας και συνεχίζει να εμπνέει τους ασκούμενους σε όλο τον κόσμο καθώς τόνισε την παροδικότητα όλων των πραγμάτων και τη διασύνδεση της ύπαρξης, επιδράσεις της ευρωπαϊκής τέχνης στο παλάτι της Κίνας το 18ο αιώνα. ΙΑΠΩΝΙΑ 16ος αιώνας τελετές και αυτή του τσαγιού, εμπόριο και ευρατιατικά δίκτυα επικοινωνίας μεταξιού κρασιού τέχνης και προσευχής από τον 3ο-8ο αιώνα, βουδιστικός ασκητισμός και τέχνη, ο δρόμος του μεταξιού, παγκόσμιο εμπόριο 2000 ετών ελεφαντόδοντο από την Αφρική στην Ασία. ΙΝΔΙΑ Σίβα Ναταράτζ, κλεμμένη τέχνη, βουδισμός και ινδουισμός στη Σουμάτρα και την Ιάβα, θέατρο σκιών, χοροδράματα, ασιατικό θέατρο, Ισλάμ, οθωμανική αυτοκρατορία, Ιράν. 2ος όροφος ΓΕΡΜΑΝΙΚΕΣ ΕΞΕΡΕΥΝΗΤΙΚΕΣ ΑΠΟΣΤΟΛΕΣ ΣΤΗΝ ΑΦΡΙΚΗ: Άνω Νείλος 1840-1878, Visser 1882-1904 διαιρεμένο Κονγκό, Zenker Καμερούν 1893-1910, Frobenious γερμανική συλλογή πριν το 1904 και πριν 1913, Μουσείο Umlauff 1895-1926, Ankerman Καμερούν 1908-1909, Bauman Αγκόλα 1930, Enstein 1902, Έκθεση Αφρικανικής Γλυπτικής 1922, Donner Λιβερία 1938-1940, Ανταλλαγές Μουσείων 1894-1932, Krieger & Menzer Γκάνα 1962, Koloss Καμερούν και Τανζανία 1993-1999, τύμπανα που μιλούν, Καμερούν «δυνατός σαν την λεοπάρδαλη σοφός σαν την αράχνη», μουσικά όργανα από όλο τον κόσμο. ΩΚΕΝΙΑ, εξερεύνηση ποταμού Sepik 19 μήνες, Νέα Βρετάνη Torres Strait, Νέα Καληδονία Vanuatu, Νέα Γουινέα, νησιά Σολομώντα, Kiribati-Nauru, Νησιά Μάρσαλ, Αυστραλία, Σαμόα, Χαβάη, Νησί Πάσχα, Νέα Ζηλανδία, «το μεγάλο στόμα» ο θάνατος θυμίζει την ιστορία του Ιωνά, ποτάμι Sepik Νέα Γουινέα, Ωκεανία τελουργικά και πιστεύω, Νέα Ζηλανδία Μαορί, Νησιά Ραπανούι. ΒΟΡΕΙΑ ΑΜΕΡΙΚΗ, Βανκούβερ Καναδάς. ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΑΜΕΡΙΚΗ, Μεξικό η πόλη των θεών Teotihuacan, Μάγια, Oaxaca, Κόλπος Μεξικού, Κόστα Ρίκα, Δουλεμπόριο 1650-1860, το μέλλον των μπρούτζινων γλυπτών του Μπενίν. ΜΟΥΣΕΙΟ ΠΕΡΓΑΜΟΥ ανακατασκευασμένα οικοδομήματα μεγάλου μεγέθους του βωμού της Περγάμου και της πύλης της αγοράς της Μιλήτου από την αρχαία πόλη της Μιλήτου στην Ιωνία, η πάλη του Δία με τους Γίγαντες, η θυσία του ταύρου

Διάσπαρτες μνήμες από ταξίδια 30 ετών, ο μύθος του τελετουργικού θανάτου ενός θεού που διαρκώς πεθαίνει και ανασταίνεται

«Η μνήμη λοιπόν δεν είναι αίσθησις ούτε (συλληπτική) νόησις, αλλά έξις (κατοχή) ή πάθος τι των δυνάμεων τούτων, όταν παρέλθη χρόνος» (Αριστοτέλους, Περί Μνήμης και αναμνήσεως).

Τριάντα χρόνια ταξίδια σε όλες τις ηπείρους και τους πολιτισμούς. Στην αρχή οι νέες εμπειρίες μου προκαλούσαν εντυπώσεις, τώρα σε κάθε ταξίδι μου αναζητώ και εμφανίζεται κάτι ακόμη, διαφορετικό και όμως ίσως κοινό-ανθρώπινο, είναι η αιώνια αναζήτηση του μυστήριου-ανθρώπινου μύθου, εκεί αποκαλύπτεται η ομορφιά, ο ήχος, η κίνηση, το χρώμα, η έκσταση, η διαφορά και η ομοιότητα. Οι μύθοι είναι υλοποιημένες μεταφορές, ιερά, πλέον πραγματικότητες, αντικείμενα σε μουσεία, τελετουργίες, ενδυμασίες, αναπαραστάσεις, τελετές, θαμμένες αρχιτεκτονικές, αρχαία νεκροταφεία με τελετουργικές εθιμοτυπίες, γιορτές, έκσταση. Στην αρχή σκόρπιες αναλαμπές, αλλά τώρα σχηματίζεται μια πληρέστερη εικόνα για τη γέννηση και την εξάπλωση του πολιτισμού μας, από τα παλαιολιθικά αφρικανικά κρανία, τα νεολιθικά λαξευμένα εργαλεία, τους κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες με τους σαμάνους, τους αγρότες-καλλιεργητές με τους ιερείς, τη μυστήρια σουμεριακή ιερατική πόλη-κράτος με τους θυσιαζόμενους πλανήτες-θεούς-βασιλιάδες που εξαπλώθηκε ως ιερός μυθικός τρόπος σκέψης αλλά και ως οικονομική και κοινωνική οργάνωση, το οικουμενικό και το τοπικό, το έμφυτο και η εξάπλωση. Ακόμη και στο πιο πρόσφατο ταξίδι στις Φιλιππίνες πριν λίγους μήνες, μεγάλο ενδιαφέρον για τις διασωθείσες προισπανικές παραδόσεις, οι μούμιες, τα κρεμασμένα φέρετρα, οι αυτόχθονες λαοί, οι κυνηγοί κεφαλών, αρχαϊκές παραδόσεις έμφυτες ή υιοθετημένες; Υπάρχει σύνδεση μεταξύ τους;

Η συγκριτική μελέτη των επιστημών κινείται προς αυτή την κατεύθυνση. Το εγχείρημα είναι μεγάλο αλλά αξίζει τον κόπο, μνήμες και ίσως μελλοντικές εμπειρίες ερμηνεύουν και αναδεικνύουν τις συναντήσεις στο μωσαϊκό των μύθων και των πολιτισμών. Τότε συνάντησα το έργο του μελετητή J.C. στο οποίο θα αναφερθώ εκτενώς παρακάτω, τα βιβλία του, τη διδασκαλία του και τις εκπομπές του. Πριν όμως, θα αναφερθώ σε κάποιες δικές μου σκόρπιες εικόνες/εμπειρίες που συνδέονται με αυτό το εγχείρημα. Χρειάζεται υπομονή μια ιστορία του ανθρώπου εκτυλίσσεται μπροστά μας ερμηνεύοντας τα τεκμήρια και τις σχέσεις των διάσπαρτων πολιτισμών, είναι η διαδρομή που μας έκανε αυτό που είμαστε σήμερα. Μια παρόμοια ερευνητική προσέγγιση ακολούθησα και στο διδακτορικό μου, τη Grounded Theory/Θεμελιωμένη Θεωρία, όπου από τα άμεσα ποιοτικά αποτελέσματα των παρατηρήσεων και των εμπειριών και τη συσχέτισή τους, αναδύεται και σχηματίζεται μια ευρύτερη εικόνα, μια ερμηνεία.

Στην προκειμένη περίπτωση, είναι ο άνθρωπος-εργαλειοποιός και ο άνθρωπος αναζητητής του ανυπέρβλητου μυστηρίου της ζωής, γενναίος ηθοποιός που δεν διστάζει να πεθάνει δραματουργόντας τις «ιερές μεταφορές» που του έχουν αποκαλυφθεί. «Πραγματικά, το χρονικό του είδους μας, από την πρώτη σελίδα του, δεν ήταν απλώς μια αφήγηση ανθρώπου-εργαλειοποιού, αλλά ακόμη τραγικότερα η ιστορία της εισροής εκτυφλωτικών οραμάτων στο νου των ενορατικών και οι προσπάθειες των γήινων κοινοτήτων να ενσαρκώνουν υπερκόσμιες διαθήκες. Κάθε λαός είχε παραλάβει τη δική του σφραγίδα και σημείο υπερφυσικής προέλευσης, τα οποία μεταβίβαζε στους ήρωές του και βιώνονταν καθημερινά στη ζωή και εμπειρία των ανθρώπων του. Και μολονότι πολλοί, οι οποίοι υποκλίνονται με κλειστά μάτια στα ιερά της δικής τους παράδοσης, εξετάζουν βάσει της λογικής και θεωρούν ανεπαρκείς τις ιερουργίες των άλλων, μια ειλικρινής σύγκριση αμέσως αποκαλύπτει ότι όλα έχουν οικοδομηθεί από ένα κοινό απόθεμα μυθολογικών μοτίβων –ποικίλως επιλεγμένων, οργανωμένων, ερμηνευμένων και μετατραπέντων σε τελετουργίες, ανάλογα με τις τοπικές ανάγκες, αλλά σεβαστών από κάθε λαό της γης» (J.C.). Καθόλου δεν απέχει η παραπάνω άποψη με τα πρόσφατα ευρήματα της συγκλονιστικής αρχαιολογικής ανασκαφής στο Γκιομπεκλί Τεπέ (Göbekli Tepe) 12.000 χρόνων πριν στην Άνω Μεσοποταμία, αρχαιολογικό χώρο που επισκέφτηκα πρόσφατα, ποιοι ήταν οι λόγοι της πρώτης συγκέντρωσης και της εγκατάστασης των νεολιθικών νομάδων και κυνηγών όταν άρχισαν να λιώνουν οι παγετώνες; ήταν η ανάγκη και η αγροτική καλλιέργεια όπως πιστεύαμε μέχρι σήμερα, η κάτι άλλο, ακόμη πιο μυστήριο και ανυπέρβλητο; Θα αναφερθώ σε αυτά τα νέα αρχαιολογικά ευρήματα σε άλλη δημοσίευση.

Οι οικουμενικοί μύθοι του ανθρώπου για το ανυπέρβλητο μυστήριο της ζωής αποτελούν για τον J.C. τις «μάσκες της αιωνιότητάς του», εξού και η τετραλογία του «Οι Μάσκες του Θεού – Πρωτόγονη Μυθολογία» (1995-1996). Όλες οι εκδηλώσεις, οι φανερώσεις, οι ανακαλύψεις ακουμπούν μια αλήθεια που υπερβαίνει τη γλώσσα. Ο μύθος είναι μια μάσκα του Θεού, μια μεταφορά, για αυτό που κρύβεται πίσω από τον ορατό κόσμο. Σε μια από τις δημοφιλέστερες σειρές της αμερικανικής τηλεόρασης έξι ωριαίων ντοκιμαντέρ του PBS το 1988 διαθέσιμη online με τίτλο «Η Δύναμη του Μύθου»/«The Power of Myth», ο J.C. στο δεύτερο επεισόδιο αναφέρεται σε ένα γλυπτό με τρία πρόσωπα στην Ινδία στο μικρό νησί του Ελέφαντα στα «Σπήλαια του Ελέφαντα», Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO, ένα γλυπτό Sadashiva-Γλυπτό Trimurti, από αυτό το γλυπτό εμπνεύστηκε τον τίτλο της τετραλογίας του «Οι μάσκες της αιωνιότητας»: «το κεντρικό κεφάλι είναι η μάσκα της αιωνιότητας. Αυτή είναι η μάσκα του θεού, αυτή είναι η μεταφορά με την οποία η αιωνιότητα πρέπει να βιώνεται ως λάμψη, και όταν κάποιος απομακρύνεται από το υπερβατικό, έρχεται στο πεδίο των αντιθέτων, στα άλλα δυο πρόσωπα ως ζεύγη, αρσενικού-θηλυκού, κάποιος που έφαγε από το δέντρο της γνώσης, καλό-κακό, σωστό-λάθος, αυτό-εκείνο, λευκό-μαύρο, οτιδήποτε στο πεδίο του χρόνου είναι δυαδικό» (Joseph Campbell and the Power of Myth, Ep. 2: «The Message of the Myth»).

Αλήθεια τι συνάντηση με τον ερευνητή, είχα βρεθεί μπροστά σε αυτό το γλυπτό των επτά μέτρων το 2001! Με την ολοκλήρωση του διδακτορικού ταξίδεψα από το Λονδίνο στη Βομβάη, βλέποντας το βίντεο που έχω ανεβάσει στη δημοσίευση για την Ινδία, στη διαδρομή για το αεροδρόμιο όλοι μέσα στο Μετρό κρατούν εφημερίδες, σήμερα (;) κανείς (!) μόνο κινητά, τι αλλαγή μέσα σε λίγα χρόνια. Άφιξη στη Βομβάη μπροστά μου οι μεταφορείς με την καρέκλα σεντάν/sedan chair, οι μεταφορείς με τα χέρια. Απέναντι από την Βομβάη στο μικρό νησί του Ελέφαντα βρίσκεται η «Πόλη των Σπηλαίων», οι γλυπτές αναπαραστάσεις αφιερωμένες στον ινδουιστικό θεό Σίβα και στις βουδιστικές στούπες που χρονολογούνται από τον 2ο αιώνα π.Χ., αποκαλύπτουν τη συνάντηση των ινδουιστικών και των βουδιστικών ιδεών. Το αριστούργημα είναι το γλυπτό Sadashiva: Trimurti, απεικονίζει το Σίβα με τρία κεφάλια που αντιπροσωπεύουν τις τρεις βασικές πτυχές του: δημιουργία, προστασία και καταστροφή. Το δεξί πρόσωπο εκφράζει την υπόσχεση για τη ζωή και τη δημιουργικότητα, τη θηλυκή πλευρά του. Το αριστερό πρόσωπο είναι η τρομακτική Aghora ή Bhairava, δημιουργός και καταστροφέας του χάους. Το κεντρικό στοχαστικό υπερβατικό πρόσωπο είναι η μορφή Σίβα ως «κύριος ενότητας θετικών και αρνητικών αρχών ύπαρξης και συντηρητής της αρμονίας τους». Ένας συμβολισμός για το ανθρώπινο και το υπερβατικό, η αναζήτηση για τον ανθρώπινο πολιτισμό, τους ανθρώπινους πολιτισμούς αρχίζει με τις μάσκες της αιωνιότητας.

Βομβάη-Νησί του Ελέφαντα «Σπήλαια του Ελέφαντα», Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO, Sadashiva-Γλυπτό Trimurti: «Οι μάσκες της αιωνιότητας», «το κεντρικό κεφάλι είναι η μάσκα της αιωνιότητας. Αυτή είναι η μάσκα του θεού, αυτή είναι η μεταφορά με την οποία η αιωνιότητα πρέπει να βιώνεται ως λάμψη, και όταν κάποιος απομακρύνεται από το υπερβατικό έρχεται στο πεδίο των αντιθέτων, τα άλλα δυο πρόσωπα ως ζεύγη αρσενικού-θηλυκού, κάποιος που έφαγε από το δέντρο της γνώσης, καλό-κακό, σωστό-λάθος, αυτό εκείνο, λευκό-μαύρο, οτιδήποτε στο πεδίο του χρόνου είναι δυαδικό» (Joseph Campbell and the Power of Myth | Ep. 2: The Message of the Myth)

Εύλογα κάποιος θα έθετε το ερώτημα, γιατί ασχολούμαστε με όλα αυτά; Θα αναρωτηθεί κανείς τι σημασία έχουν οι μάσκες του θεού, το υπερβατικό, η ενότητα ή η δυαδικότητα στην καθημερινή ζωή μας; Ας αφήσουμε το Σπινόζα να μας βοηθήσει.

«Αλλά, ρωτώ, καταστρέφω κάθε θρησκεία όταν λέω ότι ο Θεός πρέπει να αναγνωρίζεται ως ύψιστο αγαθό και ότι, ως τέτοιο, πρέπει να λατρεύεται με πλήρη ελευθερία ψυχής; Και ότι μόνο σε αυτό συνίστανται η υπέρτατη ευδαιμονία και η απόλυτη ελευθερία μας;».

Ο Σπινόζα δεν είναι εξάλλου περισσότερο υλιστής από ό,τι άθεος. Ούτε είναι περισσότερο υλιστής από ό,τι πνευματοκράτης. Είναι και τα δύο! Εφόσον τα δύο κατηγορήματα του Θεού είναι η Σκέψη και η Έκταση, ο κόσμος είναι φτιαγμένος από πνεύμα και ύλη, και αυτά τα δύο είναι αδιαχώριστα. Ο Σπινόζα φυσικοποιεί το πνεύμα και το πνεύμα ποιεί την ύλη. Σε κάθε περίπτωση, είναι πρόξενος σύγχυσης, διότι ξεφεύγει από τις απαντητικές κατηγορίες, οι οποίες προέρχονται αφενός από την ιουδαιοχριστιανική κληρονομία μας, που φυλακίζει τον Θεό σε έναν και μόνο ορισμό, αφετέρου από μια φιλοσοφική έριδα, δύο και πλέον χιλιετίες. παλιά, μεταξύ των υλιστών στοχαστών (από τον Λουκρήτιο ως τον Μάρξ) και των πνευματοκρατών ή ιδεαλιστών στοχαστών (από τον Πλάτωνα ως τον Χέγκελ). Υπό το πρίσμα αυτών των δύο αντιλήψεων, μας είναι δύσκολο να κατανοήσουμε έναν στοχαστή όπως ο Σπινόζα, ο οποίος τινάζει στον αέρα όλους τους ανελεύθερους μηχανισμούς και τις συνήθειες διχοτομίες της σκέψης μας.

Μια μικρή παράκαμψη μέσω Ινδιών που μας επιτρέψει να καταλάβουμε καλύτερα. Η περί Θεού αντίληψη του Σπινόζα είναι πράγματι πολύ πιο οικεία σε αυτή τη χώρα. Έχω ήδη αναφέρει ότι ο Σπινόζα αποσπάται από τον παραδοσιακό μεταφυσικό δυϊσμό της Δύσης, για να εγκαθιδρύσει έναν μονισμό: ο Θεός και ο κόσμος είναι μία και η αυτή πραγματικότητα. Αλλά ο μονισμός του είναι ο ίδιος ο πυρήνας του μεγαλύτερου φιλοσοφικού ρεύματος της ινδικής σκέψης, της Αντβάιτα-Βεδάντα, της οδού της μη δυαδικότητας. Αυτό το ρεύμα θέτει ως πρώτη αρχή την ενότητα μεταξύ του Θεού και του κόσμου. Όλα είναι στον Θεό και ο Θεός είναι σε όλα.

Θεμελιωμένη σε ορισμένες Ουπανισάδες (αρχαία κείμενα αναγόμενα στον 8ο π.Χ. αιώνα), η οδός της μη δυαδικότητας αναπτύχθηκε και συστηματοποιήθηκε από τον μεγάλο φιλόσοφο Σάνκαρα, τον 8ο μ.Χ. αιώνα. Το δόγμα αυτό ταυτίζει το απρόσωπο θείο (το μπράχμαν) και την ατομική ψυχή (το άτμαν). Ο δρόμος της σοφίας συνίσταται στη συνειδητοποίηση ότι το μπράχμαν και το άτμαν αποτελούν μια ενότητα, ότι κάθε άτομο είναι μέρος του κοσμικού Όλου. Ο Σάνκαρα διατυπώνει εξάλλου απόψεις παρόμοιες με εκείνες του Σπινόζα όσον αφορά τα παραδοσιακά δυϊστικά θρησκευτικά δόγματα, που επίσης αφθονούν στις Ινδίες: επειδή βασίζονται στην πίστη και την ευλαβική αγάπη προς τον Θεό (ο οποίος αλλάζει χίλια πρόσωπα), έχει πολλούς ινδουιστές να ασκούν την δικαιοσύνη και την αγάπη και άρα να προοδεύουν πνευματικά. Αλλά συγχρόνως υποστηρίζει ότι η οδός της μη δυαδικότητας εκφράζει βαθύτερα το πραγματικό και ότι η πραγμάτωση του όντος, τελικός σκοπός κάθε ανθρώπινης ζωής, συνεπάγεται την εγκατάλειψη κάθε δυαδικότητας [Νομίζω εδώ θα μας καλούσε κάθε γνώση μας, εμπειρία μας, πράξη μας, αίσθηση μας να είναι μια/ή και όχι αιτία/αφορμή διορατικού διαλογισμού, επίγνωσης, ενημερότητας, συνείδησης]. Επειδή έχει αποσπαστεί από τη δυαδικότητα, ο σοφός είναι ο «απελευθερωμένος εν ζωή», για τον οποίο υπάρχει στο εξής μόνο «η απόλυτη ευδαιμονία της αμιγούς συνείδησης, που είναι Μία» (σατσιντανάντα). Η λύτρωση (ο Σπινόζα θα έλεγε η «σωτηρία») είναι ο καρπός μιας συνειδητότητας ταυτόχρονα πνευματικής και ενορατικής, η οποία κομίζει την υπέρτατη ευτυχία, τη δίχως όριο χαρά. Όπως θα δούμε, ο Σπινόζα δεν λέει κάτι διαφορετικό στο τέλος της Ηθικής.

Μπορεί βεβαίως να αναρωτηθούμε γιατί ο Σπινόζα αρχίζει την Ηθική του, που υποτίθεται ότι είναι ένας οδηγός ζωής προς την τέλεια χαρά, με τον στοχασμό για τον Θεό. Απλούστατα, επειδή είναι πεπεισμένος ότι κάθε ηθική πρέπει οπωσδήποτε να εδράζεται σε μια μεταφυσική, σε μια ορισμένη θεώρηση του κόσμου και του Θεού. Οι πράξεις μας και ο βαθύτερος προσανατολισμός που δίνουμε στη ζωή μας διαφέρουν ανάλογα με το πόσο κατανοούμε τον δεσμό μας με τον κόσμο και το Απόλυτο. Γι’ αυτό η μεταφυσική του Σπινόζα, όπως ορθότατα τονίζει ο Ρομπέρ Μισραχί, μας δείχνει ότι «η διαδρομή της σοφίας δεν θα είναι μια ανοδική πορεία προς τον ουρανό ή το επέκεινα, αλλά μια καταβύθιση της ίδιας της ύπαρξης στον μοναδικό μας κόσμο, τη Φύση». Και, εάν ο Σπινόζα μας υπόκειται σε έναν δρόμο προς τη μακαριότητα, να προσθέσουμε ότι η πιο αγνή χαρά έρχεται όταν μάθουμε να συντονίζουμε τη φύση μας με τη Φύση, να εναρμονιζόμαστε–χάρη στον Λόγο- με την κοσμική συμφωνία. Αυτή η αντίληψη άγγιξε βαθιά τον Άλμπερτ Αϊνστάιν. Τον ρωτούσαν συχνά αν πίστευε στον Θεό. Έδινε πάντα την ίδια απάντηση: στον Θεό της Βίβλου, όχι, αλλά στον κοσμικό Θεό του Σπινόζα, ναι. Και, όταν ο μεγάλος ραβίνος της Νέας Υόρκης του έκανε, για άλλη μια φορά, την ερώτηση, ο Αϊνστάιν απάντησε: «Πιστεύω στον Θεό του Σπινόζα, ο οποίος αποκαλύπτεται στην αρμονία όλων των υπαρκτών πραγμάτων, αλλά όχι σε έναν Θεό που ασχολείται με. το πεπρωμένο και τις πράξεις των ανθρώπων» (Φρεντερίκ Λενουάρ, 2019, Το θαύμα Σπινόζα ή όταν η φιλοσοφία μπορεί να αλλάξει τη ζωή, σσ. 151-154). 

Θυμάμαι τώρα, περίπου εικοσιπέντε χρόνια πριν όταν επισκέφτηκα την Ινδία, ολονύκτιο περιπετειώδες ταξίδι από τη Βομβάη στην Γκόα, άφιξη δίπλα σε στην εκβολή ενός ποταμού στον Ειρηνικό και πίσω από το αποικιακό πορτογαλικό παλιό σπίτι που έμεινα θέριζαν τα ρυζοχώραφα. Εκεί ήταν μερικοί μικροί ψαράδες με τα δίχτα τους, με χαιρέτησαν και ένας με κάλεσε στο σπίτι του. Μια μικρή καλύβα με όλη την οικογένεια του να με υποδεχτεί, να φάω αν ήθελα, αλλά κυρίως να βρεθώ απέναντι τους και να τους χαιρετήσω, δε γνώριζα περισσότερα αλλά μου έκανε εντύπωση η μεγάλη βαρύτητα της στιγμής και του χαιρετισμού τους. Ένωναν τα δυο χέρια τους και έκλιναν ελαφρά να με χαιρετήσουν ένας και έλεγαν «Namaste». Το Namaste είναι δύο λέξεις, «namah» που σημαίνει «τιμή»/«προσευχή» και «te» που σημαίνει «σε εσένα», απλά «χαιρετώ την θεότητα μέσα σου». Σκέφτομαι ότι εμείς και ο κόσμος έχουν μια ιερότητα, αυτό θα καθόριζε όλες τις καθημερινές πράξεις.

Παρακάτω θα αναφέρω σε λίγες σκόρπιες εικόνες από ταφικά έθιμα και τελετουργίες που συνάντησα ή γνώρισα σε διάφορα μέρη του κόσμου, οι οποίες συνδέονται μεταξύ τους διαμορφώνοντας μια ευρύτερη εικόνα που σχετίζεται με τη γέννηση και την εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού. Οι (ανθρωπο)θυσίες, «κάνοντας τον εαυτό μας ιερό μέσα στο σύμπαν», αποτέλεσε μια κορυφαία σύλληψη και συμμετοχή σε ένα μυθολογικό, πολιτισμικό, οικονομικό κόσμο σε διάφορα μέρη του κόσμου, μια έμφυτη αντίδραση ή μια κοινή μεταφορά; Εκ των υστέρων ανασύρω σκόρπιες εμπειρίες που αρχίζουν να συνδέονται. Το 2023 ταξιδεύω στο Νεπάλ και παρακολούθησα τυχαία τη νεπαλέζικη ταινία «Jhola» (2013) σε σκηνοθεσία του Yadav Kumar Bhattarai για τον τελετουργικό θάνατο της συζύγου όταν ο άντρας της πεθαίνει, και λίγους μήνες μετά μια παρόμοια ταινία τελετουργικής θυσίας-ζωής-θανάτου στους αφρικανούς Γιορούμπα με τίτλο «Elesin Oba: The King’s Horseman» (2022) σε σκηνοθεσία του Biyi Bandele. Πριν λίγους μήνες στις Φιλιππίνες μου τράβηξαν την προσοχή κάποια προαποικιακά, αρχαϊκά, τελετουργικά σχετικά με το θάνατο. Πώς αυτές οι σκόρπιες μεταξύ τους εικόνες άρχισαν να συνδέονται με το συγκερασμό των επιστήμων της αρχαιολογίας, της γλωσσολογίας κτλ., και το έργο του  J.C. για τη γέννηση και εξάπλωση των μύθων και του πολιτισμού;

Ταξίδι στις Φιλιππίνες 2024: Πολλές προ αποικιακές παραδόσεις στις απομακρυσμένες περιοχές που δεν αποικήθηκαν, π.χ. στη Σαγκάδα, παραδοσιακά τατουάζ με γεωμετρικά σχήματα και φίδια, μούμιες, κυνηγοί κεφαλών, κρεμασμένα φέρετρα, ταφή σε εμβρυική στάση κτλ. Παραδόσεις για ζωντανούς και νεκρούς, συμβολισμοί και τελετουργίες θανάτου, το άγγιγμα του μυστήριου.

Αφρικανοί Γιορούμπα: Ταινία που παρακολούθησα πρόσφατα με τίτλο «Elesin Oba: The King’s Horseman» (2022) η οποία βασίζεται σε ένα πραγματικό γεγονός που έλαβε χώρα το 1946 στη Νιγηρία όταν οι βρετανικές αποικιακές αρχές εμπόδισαν τη συνήθη τελετουργική αυτοκτονία του Elesin Oba/του καβαλάρη του βασιλιά, ο οποίος πρέπει να ολοκληρώσει μια σημαντική πολιτιστική τελετουργία και να ακολουθήσει τον βασιλιά του στη μετά θάνατον ζωή. Το μακραίωνο τελετουργικό είναι σημαντικό για την κοινότητα καθώς, σύμφωνα με τις πεποιθήσεις/μεταφορές των Γιορούμπα, εμποδίζει την κοινότητά τους να εξαφανιστεί στην άβυσσο ή στο κενό, δηλαδή να τους αφαιρέσει θα πρόσθετα, τον κόσμο τους, δεν είναι λίγο αυτό.

Ινδία: Άλλη μια ταινία που παρακολούθησα τυχαία, «Sati» (1989) για το διαδεδομένο έθιμο «suttee», η σύζυγος αυτοπυρπολείται αμέσως μετά το θάνατό του συζύγου της. Αφορά το ιδανικό/μεταφορά της γυναικείας αφοσίωσης που κατείχαν ορισμένες κάστες των Μπράχμαν. Πρώτη επιγραφική απόδειξη αυτής της πρακτικής από το Νεπάλ το 464 π.Χ. και στην Ινδία από το 510 π.Χ.  Αναφέρεται επίσης από το Διόδωρο Σικελό, έλληνα συγγραφέα του 1ου αιώνα π.Χ. Τον Δεκέμβριο του 1829, ο Λόρδος Γουίλιαμ Μπέντινκ, ο πρώτος γενικός κυβερνήτης της βρετανικής κυριαρχούμενης Ινδίας, απαγόρευσε το έθιμο suttee, το οποίο ακολουθούσαν και πολλές Μουσουλμάνες στο Κασμίρ.

Νεπάλ: Παρακολούθηση ταινίας «Jhola» 2013 για την κουλτούρα Sati που επικρατούσε στην κοινωνία του Νεπάλ μέχρι τη δεκαετία του 1920.

Ιάπωνες-Βαλκάνια: Στην αρχαία Ιαπωνία, οι θρύλοι μιλούν για την hitobashira/«ανθρώπινη κολόνα» παράδοση κατά την οποία κορίτσια θάβονταν ζωντανά στη βάση ή κοντά σε ορισμένες κατασκευές για να προστατεύσουν τα κτίρια. Σχεδόν πανομοιότυπες μαρτυρίες εμφανίζονται στα Βαλκάνια στη Σερβία «The Building of Skadar», και στην χώρα μας «το Γεφύρι της Άρτας».

Ταξίδι στο Μεξικό 2008: Μένουμε με κάποιους φίλους για οκτώ μέρες σε ένα hostel στην Κεντρική Πλατεία της πόλης του Μεξικού Zocalo, μπροστά μας ακριβώς βρίσκεται ο Καθεδρικός Ναός της Πόλης του Μεξικού/Mexico City Metropolitan Cathedral, είναι σημείο συμβολικό ιστορικό, δεκάδες ταινίες έχουν πλάνα εδώ στο παλιό κέντρο, η συνέχεια του ανθρώπινου πολιτισμού και χρόνου (π.χ. η εναρκτήρια σκηνή της ταινίας του James Bond, Spectre (2015), Bardo: False Chronicle of a Handful of Truths, Amores perros (2000), Duck, You Sucker!(1971), Tragam me a cabeça de Alfredo Garcia (1974) κτλ.). Πολλές από τις πέτρες του Καθεδρικού προέρχονται από τις πυραμίδες εκείνες μόνο οι βάσεις των οποίων έχουν διασωθεί στο πίσω μέρος του ναού, παρόμοιες με εκείνες τις πυραμίδες που επισκεφτήκαμε στην Tenochtitlan όπου για τον εκ νέου καθαγιασμό της Μεγάλης Πυραμίδας το 1487 οι Αζτέκοι ανέφεραν ότι σκότωσαν περίπου 80.400 αιχμαλώτους κατά τη διάρκεια τεσσάρων ημερών. Με τις θυσίες έκαναν τον εαυτό τους ιερό, πέθαιναν για τις μεταφορές τους, μάσκες της αιωνιότητας;

Ελλάδα: Πόσο πιο κοντά βρίσκεται η Ελλάδα στη Μεσοποταμία. Πόσο μεταξύ άλλων τεχνολογίες, ιερά ζώα, μύθοι, γλώσσα (τροχός-άμαξα, ταύρος, λαβύρινθος) – οι Σουμέριοι επηρέασαν τη μινωική Κρήτη και την Ελλάδα με τη δομή της ιερατικής πόλης αλλά και τις μυθολογικές μεταφορές τους με τις θυσίες των βασιλιάδων-θεών που αποκαλύφθηκαν στους βασιλικούς τάφους της πόλης Ουρ, αυτές έχουν σχέση με τις ανθρωποθυσίες στον ελλαδικό χώρο; Ενημερωτικά παραθέτω μερικά παραδείγματα, απόσπασμα από την ιστοσελίδα του νέου Μουσείου της Αρχαίας Ελεύθερνας λίγα χιλιόμετρα έξω από το Ρέθυμνο: «Ανάμεσα στα σημαντικά και εντυπωσιακά ευρήματα της Ορθής Πέτρας είναι η ταφική πυρά ΛΛ/90-91 που χρονολογείται στα τέλη του 8ου αι. π.Χ. (730-710 π.Χ.) και ανήκε σε έναν πολεμιστή, επιφανές μέλος της τοπικής κοινωνίας, ο οποίος κάηκε σε ηλικία περίπου 30 ετών. Στα ΒΔ της πυράς ανακαλύφτηκε ο ακέφαλος σκελετός ενός γεροδεμένου άνδρα ηλικίας 30-40 ετών σε αφύσικη μηνοειδή στάση, και χωρίς κτερίσματα γεγονός που οδηγεί στην υπόθεση ότι πρόκειται για αιχμάλωτο εχθρό που εκτελέστηκε μπροστά στην πυρά του Ελευθερναίου πολεμιστή, ως εκτέλεση αντιποίνων. Με την ταφή αυτή επαληθεύεται για πρώτη φορά από ανασκαφικά ευρήματα η περιγραφή αλλά και η αλήθεια του Ομήρου, όταν στην 23η ραψωδία (Ψ) της Ιλιάδας περιγράφει την πυρά του Πατρόκλου και την σφαγή δώδεκα αιχμαλώτων Τρώων προς τιμήν του». Και συνεχίζει ο αρχαιολόγος της ανασκαφής Νίκος Σταμπολίδης  στην έκδοση του Κοινωφελούς Ιδρύματος Ιωάννη Λάτση, «Ελευθέρνα: Εκεί όπου οι νεκροί αφηγούνται»: «Μια δεύτερη ανθρωποθυσία – δύο γυναικών αυτή τη φορά – με τα χέρια δεμένα, η μία ριγμένη μπρούμυτα και η άλλη σε συνεσταλμένη στάση, θυμίζει τη θυσία της Πολυξένης στον τύμβο του Αχιλλέα [βλ. το βίντεο από την επίσκεψή μου στο Βρετανικό Μουσείο στο 130’ λεπτό όπου βρίσκεται «Η θυσία της Πολυξένης από τους θριαμβευτές Έλληνες σε αττικό μελανόμορφο τυρρηνικό αμφορέα, περ. 570–550 π.Χ., επίσης ανάγλυφο της θυσίας της Πολυξένης βρέθηκε πάνω σε σαρκοφάγο που βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Τσανάκκαλε], ενώ ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η ανακάλυψη των σκελετών τεσσάρων γυναικών ηλικίας 13, 16, 28 και 72 ετών που τάφηκαν τον 7ο αι. π.Χ. ταυτοχρόνως επειδή πιθανόν πέθαναν σε κάποια επιδημία. Η γηραιότερη φαίνεται πως θάφτηκε καθιστή καθώς το κρανίο της βρέθηκε στη λεκάνη της και πιθανόν να είχε ρόλο αρχιέρειας, ενώ τα πλούσια κτερίσματα που συνόδευαν και τις άλλες τρεις νεκρές δείχνουν την υψηλή κοινωνική τους θέση (πιθανόν να ήταν πριγκίπισσες)».

Αρχαιολογικά ευρήματα από ανθρωποθυσίες έχουν βρεθεί και στα Χανιά από την αρχαιολόγο Μαρία Ανδρεαδάκη – Βλαζάκη, «Χανιά: Η ανθρωποθυσία στο Λόφο Καστέλι κατά τον 13ο αιώνα π.Χ.» «Κατά τις προηγούμενες ανασκαφικές περιόδους διαπιστώθηκε ότι η μεγάλη αυλή χρησιμοποιείτο γενικώς για τελετουργικές πράξεις τον 13 αι. π.Χ. Κορυφαίο και μοναδικό επεισόδιο υπήρξε η θυσία και ο διαμελισμός 43 αιγοπροβάτων και αιγάγρων, 4 χοίρων, 2 βοοειδών και της νεαρής γυναίκας (οπωσδήποτε κάτω των 20 ετών), σύμφωνα με τη μελέτη της ζωοαρχαιολόγου Δ. Μυλωνά και της αρχαιολόγου-ανθρωπολόγου Ph. McGeorge. Η θυσία αυτή ακολούθησε ένα καταστροφικό σεισμό ισχύος 6.5 έως 7.5 βαθμών της κλίμακας ρίχτερ, σύμφωνα με την έρευνα του Πολυτεχνείου Κρήτης από τους καθηγητές Εμμ. Μανούτσογλου και Α. Βαφείδη. Τα διαμελισμένα σώματα τοποθετήθηκαν στο κομματιασμένο και «ανοιγμένο» από τον σεισμό δάπεδο και σφραγίστηκαν με πέτρες και πλάκες». Ευρήματα πιθανής ανθρωποθυσίας είχε ανακοινώσει το 1981 στο National Geographic ο αρχαιολόγος Γιάννης Σακελλαράκης από ανασκαφή στα Ανεμόσπηλια κοντά στο Ηράκλειο, σε ένα κτήριο τον 17ο αιώνα π.Χ. που καταστράφηκε από σεισμό.

Στην υπόλοιπη Ελλάδα αντίστοιχες περιπτώσεις έχουν καταγραφεί στα μυκηναϊκά κέντρα της Αργοναυπλίας στο Λυκαίο Όρος της Αρκαδίας ο σκελετός ενός άνδρα πιθανά θύμα ανθρωποθυσίας χρονολογήθηκε στο τέλος της μυκηναϊκής περιόδου τον 11ο αιώνα (Δημήτρης Αναγνωστόπουλος, Ανθρωποθυσίες στην Αρχαία Ελλάδα). Για το συγκεκριμένο όρος οι αναφορές για ανθρωποθυσίες είναι πάρα πολλές. Είναι πολύ συχνή η αναφορά της ανθρωποθυσίας σε γνωστούς μύθους της ελληνικής αρχαιότητας. Οι Αθηναίοι έστελναν ως «φόρο» στον βασιλιά Μίνωα κάθε εννιά χρόνια επτά νέους Αθηναίους και επτά νέες Αθηναίες για να τους κατασπαράξει ο Μινώταυρος. Στις τραγωδίες του Ευριπίδη αναφέρονται πάμπολλες τελετές ανθρωποθυσιών στις θεότητες. Η κόρη τού Αγαμέμνονα, Ιφιγένεια, οδηγείται για θυσία στο βωμό της Αρτέμιδας, (Ιφιγένεια εν Αυλίδι, στ. 533, 1200). Άλλος μύθος αναφέρει πως για την ασφαλή επιστροφή των Αχαιών από την Τροία στην Ελλάδα θυσίασαν την κόρη του Πρίαμου, Πολυξένη, στην Εκάβη. Σε άλλο μύθο, θυσιάζεται και η Μακαρία, κόρη του Ηρακλή και της Δηιάνειρας, στην Περσεφόνη ύστερα από «θεϊκό χρησμό», για να νικήσουν οι Αθηναίοι (Ευριπίδη Ηρακλείδες, στ. 408, 583). Θυσιάζεται εθελοντικά κι ο Μενοικέας, γιός τού Κρέοντα, για να νικήσουν οι Θηβαίοι (Ευριπίδη Φοίνισσες, στ. 913).  Αναφορά σε ανθρωποθυσία κάνει και ο Αριστοφάνης. Ο Παυσανίας αναφέρεται στις ανθρωποθυσίες κατά τις εορτές Λύκαια της Αρκαδίας στο Λυκαίο Όρος. Ο Πλούταρχος στο έργο του «Θεμιστοκλής» (κεφ. 13) αφηγούμενος τις στιγμές πριν από την ναυμαχία της Σαλαμίνας αναφέρει ότι ο Θεμιστοκλής θυσίασε τρεις Πέρσες αιχμαλώτους. «Ενώ ο Θεμιστοκλής πρόσφερε θυσίες κοντά στη ναυαρχίδα, του έφεραν τρεις αιχμάλωτους, που ήταν πολύ όμορφοι στην όψη και στολισμένοι με λαμπρά ενδύματα και χρυσά κοσμήματα. Λέγονταν γι᾽ αυτούς ότι ήταν παιδιά της Σανδάκης, της αδελφής του Ξέρξη, και του Αρταΰκτη. Όταν τους είδε ο μάντης Ευφραντίδης, επειδή την ίδια στιγμή μια μεγάλη και λαμπρή φλόγα αναπήδησε από το σφάγιο της θυσίας και συγχρόνως ένα φτάρνισμα ακούστηκε από τα δεξιά ως καλό σημάδι, έσφιξε το δεξί χέρι του Θεμιστοκλή και τον προέτρεψε να αφιερώσει τους νεαρούς στον Ωμηστή Διόνυσο και να τους θυσιάσει όλους με ικεσίες προς τον θεό· γιατί έτσι, έλεγε, οι Έλληνες θα εξασφαλίσουν τη σωτηρία και τη νίκη. Ο Θεμιστοκλής σάστισε, γιατί ο λόγος του μάντη ήταν υπερβολικός και τρομερός· οι περισσότεροι όμως, οι οποίοι, όπως συμβαίνει συνήθως στους μεγάλους αγώνες και στις δύσκολες καταστάσεις, έλπιζαν να πετύχουν τη σωτηρία τους με παράλογα μάλλον παρά με λογικά μέσα, επικαλούνταν με μια φωνή τον θεό και σέρνοντας τους αιχμάλωτους στον βωμό επέβαλαν να τελεστεί η θυσία, όπως υπέδειξε ο μάντης. Αυτά τα διηγήθηκε ο Φανίας ο Λέσβιος, που ήταν φιλόσοφος και καλός γνώστης της ιστορικής γραμματείας» (Η ιστορία των ανθρωποθυσιών. Τι συνέβαινε στην αρχαία Ελλάδα, πηγή TVXS).

Μεταξύ άλλων πολιτιστικών επιρροών που έχουν αποκαλυφθεί με τα αρχαιολογικά ευρήματα όπως η πρόσφατη μεγάλη αρχαιολογική ανακάλυψη στο Ηράκλειο (2024), ποια πιθανή επίδραση είχαν οι προγενέστερες ανθρωποθυσίες των βασιλικών τάφων της σουμεριακής πόλης Ουρ στις ανθρωποθυσίες στη Μινωική Κρήτη και στην Ελλάδα; Πολλοί ερευνητές με τη συγκρητική έρευνα των επιστημών της αρχαιολογίας, της γλωσσολογίας κτλ., μεταξύ των οποίων και ο J.C. μετά από έρευνες δεκαετιών, συνδέουν τις ανθρωποθυσίες με την εξέλιξη του ανθρώπινου πολισμού παρά ως «ύβρις και ασέβεια προς το Μινωικό κόσμο», και συγκεκριμένα με τη βορειοδυτική εξάπλωση του σουμεριακού πολιτισμού: «Υπάρχει μια χώρα που λέγεται Κρήτη στη μέση της σκοτεινής σαν το κρασί θάλασσας», διαβάζουμε στην Οδύσσεια, «μια όμορφη και πλούσια χώρα, ζωσμένη με νερό, όπου υπάρχουν άνθρωποι πολλοί, αμέτρητοι και ενενήντα πόλεις. Δε μιλάνε όλοι την ίδια γλώσσα, αλλά επικρατεί σύγχυση. Εκεί κατοικούν Αχαιοί και Κρήτες με γενναία καρδιά και Κυδώνιοι και Δωριείς με φτερά που ανεμίζουν και καλοί Πελασγοί. Κι ανάμεσα σε αυτές τις πόλεις βρίσκεται η ισχυρή πόλη της Κνωσσού, όπου ο Μίνωας που είχε επικοινωνία με το μέγα Δία, άρχισε να κυβερνά όταν ήταν εννιά χρονών…».

Ο Καθηγητής Μπέντριχ Χρόζνι (Bedrich Hrozny) υπέδειξε ότι στην Κνωσσό, την πρωτεύουσα της αρχαίας Κρήτης, οι βασιλιάδες κυβερνούσαν «για περιόδους εννέα ετών». Συνεπώς, η αναφορά του Ομήρου στα εννέα χρόνια του Μίνωα αντανακλά μάλλον αυτή την περίσταση. Στο Χρυσό Κλαδί ο Φρέιζερ, στο κεφάλαιο για τη «Δολοφονία του Θεϊκού Βασιλιά», δηλώνει πως η περίοδος της ηγεμονίας του Μίνωα ήταν οκτώ χρόνια και προτείνει πως ο αθηναϊκός μύθος του φόρου των επτά αγοριών και επτά κοριτσιών που έστελναν περιοδικά στην Κνωσσό για να τα καταβροχθίσει ο Μινώταυρος, ίσως είχαν κάποια σχέση με τις κρητικές τελετουργίες αφιερωμένες στην ανανέωση της βασιλικής δύναμης. «Στο τέλος κάθε περιόδου», λέει ο Φρέιζερ πραγματευόμενος το Βασιλέα Μίνωα, «αποσυρόταν για μια περίοδο στο μαντικό σπήλαιο του Όρους Ίδη. Εκεί επικοινωνούσε με το θεϊκό του πατέρα Δία, του έδινε λογαριασμό για τη βασιλεία του στα χρόνια που πέρασαν και έπαιρνε από αυτόν οδηγίες για την καθοδήγησή του στα επόμενα. Η παράδοση υπονοεί σαφώς», συνεχίζει, «πως στο τέλος κάθε οκταετίας οι ιερές δυνάμεις του βασιλιά έπρεπε να ανανεωθούν μέσω επικοινωνίας. Χωρίς μια τέτοια ανανέωση θα έπρεπε να εγκαταλείψει τις διεκδικήσεις του στο θρόνο» (Joseph Cambell, 1996, Οι μάσκες του θεού, σσ. 270-271). Παρακάτω, πώς αυτές οι σκόρπιες εμπειρίες/εικόνες/μεταφορές για τον τελετουργικό θάνατο από διάφορα μέρη του κόσμου και πολιτισμούς, σχετίζονται με την εξάπλωση την ιερατικής πόλης-κράτους των Σουμέριων και τον τελετουργικό θάνατο/θυσία του θεοποιημένου βασιλιά; Ποιες δομικές αλλαγές στην ιστορία της ανθρωπότητας επέφεραν οι ιερατικές πόλεις των Σουμέριων, π.χ. η μεγαλύτερη πόλη του κόσμου το 2030-1980 π.Χ. η Ουρ/Ur, η οποία στη Μέση Εποχή του Χαλκού υπολογίζεται ότι είχε περίπου 65.000 κατοίκους;

Εκτός από τους αρχαιολογικούς χώρους πολλά από τα σχετικά ευρήματα βρίσκονται σε μουσεία, για το σκοπό αυτής της μελέτης επισκέφτηκα τον προηγούμενο μήνα το Βρετανικό Μουσείο στο Λονδίνο, το Μουσείο του Λούβρου στο Παρίσι, το Νέο Μουσείο στο Βερολίνο και το Μουσείο Περγάμου. Κατάλογος μουσείων που εκθέτουν αρχαία τέχνη της Εγγύς Ανατολής: Βρετανικό Μουσείο, Λονδίνο, Ηνωμένο Βασίλειο, 290.000 αντικείμενα./ Μουσείο Vorderasiatisches, Βερολίνο, Γερμανία. 250.000 αντικείμενα./ Εθνικό Μουσείο του Ιράκ, Βαγδάτη. 170.000 αντικείμενα./ Μουσείο του Λούβρου, Παρίσι, Γαλλία. 100.000 αντικείμενα./ Μουσείο Μοσούλης/ Μουσείο Σουλεϊμανίγια/ Μουσείο της Βασόρας, Ιράκ/ Oriental Institute, Σικάγο. 20.000 αντικείμενα/ Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης, Νέα Υόρκη. 7.000 αντικείμενα/Αρχαιολογικό Μουσείο Κωνσταντινούπολης, Τουρκία./ Μουσείο Πεν, Φιλαδέλφεια, Πενσυλβάνια./ Rijksmuseum van Oudheden , Λέιντεν, Ολλανδία./ Μουσείο Ισραήλ, Ιερουσαλήμ/ Μουσείο Eretz Israel, Τελ Αβί/ Μουσείο Hecht , Χάιφα/ Μουσείο Bible Lands, Ιερουσαλήμ, Ισραήλ./ Σημιτικό Μουσείο, Κέιμπριτζ, Μασαχουσέτη./ Musei reali, Τορίνο/ Μουσεία Βατικανού, Ρώμη, Ιταλία.

Παρακάτω στο αρχείο που επισυνάπτουμε, μια αναλυτική παρουσίαση 251 σελίδων, η οποία περιλαμβάνει τρία μέρη: (Α). Για την γέννηση και την εξάπλωση του ανθρώπινου πολιτισμού με την ερμηνεία της πολιτιστικής διάχυσης σε συνδυασμό με τα αρχαιολογικά ευρήματα και τις ταξινομήσεις, μετά από τις πρόσφατες επισκέψεις μου στο Βρετανικό Μουσείο, στο Μουσείο του Λούβρου, στο Νέο Μουσείο Βερολίνου, στο Humboldt Forum και στο Μουσείο Περγάμου στο Βερολίνο. (Β). Για τις παράλληλες προσπάθειες με τις δομικές αρχές του ανθρώπου σε αλληλεπίδραση με τη φύση. (Γ). Αποσπάσματα από πέντε βιβλία του ερευνητή Joseph Campbell για τους μύθους, την εξάπλωση του πολιτισμού και τις δομικές αρχές του ανθρώπου που αλληλοεπιδρούν με τη φύση.

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΉ ΔΙΑΧΥΣΗ, ΔΟΜΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ, ΣΧΕΤΙΚΆ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ JOSEPH CAMPELL (σσ. 251)