Κριτικός γραμματισμός και κοινωνική αλλαγή

Της Χατζηστρατή Μάγδας

Καθημερινά χρησιμοποιούμε στο λόγο μας τους όρους «πληροφόρηση» και «ενημέρωση» ως ταυτόσημους, πέφτοντας στην παγίδα της σημασιολογικής τους συγγένειας. Πληροφόρηση σημαίνει ως επί το πλείστον καταγραφή και συσσώρευση πληροφοριών, η οποία εδράζεται κυρίως στην απομνημόνευση και δεν προϋποθέτει τόσο ενεργητική στάση του δέκτη σε
ό, τι αφορά το «φιλτράρισμα» των ειδήσεων.

Αντίθετα, η ενημέρωση (εν+ ημέρα) έγκειται στο ότι ο δέκτης γίνεται «ένα» με τα γεγονότα, αξιοποιεί το πληροφοριακό υλικό που δέχεται, κατανοώντας το και εμβαθύνοντας σ’ αυτό. Όταν μελετάμε ένα κειμενικό είδος ακολουθώντας τις αρχές του κριτικού γραμματισμού προϋποτίθεται να κατανοούμε το ίδιο το κείμενο και τους λόγους που ενυπάρχουν σ’ αυτό. Οι γνώσεις ευρύτερα για τη γλώσσα, αξιοποιούνται εν προκειμένω ως εργαλεία για την ανακάλυψη της βαθύτερης ιδεολογίας που διαπερνά την πληροφορία και κατ’ επέκταση το κοινωνικό φάσμα.

Με άλλα λόγια στο πλαίσιο αυτού του στοχασμού, οι λόγοι που έχουν δομηθεί στην κοινωνία μας αποδομούνται με σκοπό να φέρουν στην επιφάνεια σχέσεις ισχύος, ιδεολογικές θέσεις και λειτουργίες θεσμών, μιας και η επικοινωνία και τα κείμενα δεν θεωρούνται ουδέτερα, αλλά μέρος της σύνθετης ιεραρχικά και ιδεολογικά δομημένης πραγματικότητας. Ως εκ τούτου, οι λέξεις δύνανται να αποτελέσουν εργαλεία κοινωνικής αλλαγής, αποτρέποντάς μας αφενός από το να διαμορφωνόμαστε άκριτα από την ιστορική ροή της κοινωνίας, αφετέρου συνηγορώντας υπέρ της αντικειμενικής θέασης και της αδιάλειπτης κριτικής προσέγγισης της πραγματικότητας που μας περιβάλλει.

Για τον Paulο Freire, έναν ιδρυτικό στοχαστή της κριτικής παιδαγωγικής, ο κριτικός γραμματισμός είναι «η ικανότητα να διαβάζεις και να ξανα-διαβάζεις τον κόσμο και με την ενεργητική σου στάση να τον γράφεις εκ νέου. Να μην είσαι σκλάβος του. Δηλαδή, να ζεις, αντί απλώς να επιβιώνεις» (Βλ. Η Παιδαγωγική του Καταπιεσμένου του Freire). Ως εκ τούτου, μπορεί να ειδωθεί ως «μία θεμελιώδης δέσμευση για την προσωπική ελευθερία και την ισότητα».

Το να είσαι εγγράμματος δε σημαίνει να είσαι απότοκο αυτού που ο Freire απέρριψε ως «τραπεζική» λογική της εκπαίδευσης, όπου η γνώση είναι ένα δώρο από εκείνους που θεωρούν τους εαυτούς τους γνώστες προς εκείνους που θεωρούν ότι δε γνωρίζουν. Αντιθέτως, σχετίζεται με το να είσαι ικανός να αποκτήσεις γνώσεις με σκοπό να ερευνήσεις και να αμφισβητήσεις την ίδια τη γνώση: Ποια είναι η πηγή της; Ποιανού τα συμφέροντα εξυπηρετεί;

Δυστυχώς μεγάλα κράτη, που αποτελούν τις μεγάλες δυνάμεις από οικονομικής και στρατιωτικής σκοπιάς, όταν αναμετρούνται με άλλες δημοκρατικές κοινωνίες, αποδεικνύεται ότι βρίσκονται σε τέλμα, καθώς προσκολλώνται είτε σε ένα σύστημα μη αξιόπιστων, εύπεπτων αληθειών- πεποιθήσεων, είτε σε παγιωμένες μεταλαμπαδευόμενες από γενιά σε γενιά κωδικοποιήσεις που εγκαθιδρύουν τον ρατσισμό στους κόλπους της κοινωνίας. Με αυτόν τον μηχανισμό ερμηνεύουν τα μέλη της μια είδηση ή πληροφορία που λαμβάνουν ή εγκολπώνονται μια άποψη. Σε αυτή τη λογική αντιβαίνει ο κριτικός γραμματισμός, ακριβώς γιατί θεμελιώνεται στη γνώση και στη διερεύνηση τέτοιων κωδικοποιήσεων.

Εν κατακλείδι, είναι καιρός να μάθουμε να επιστρατεύουμε τα «αντισώματά» μας απέναντι στον ιό της προπαγάνδας και την παραπληροφόρησης. Χρειάζεται να βρισκόμαστε σε διαρκή εγρήγορση και επαγρύπνηση ώστε να επεξεργαζόμαστε λογικά τα μηνύματα, να διασταυρώνουμε, να συγκρίνουμε, να γινόμαστε δηλαδή κοινωνοί του κριτικού γραμματισμού. Ο δρόμος προς την κριτική συνειδητοποίηση δεν συνεπάγεται μια γραμμική μονοδιάστατη διεργασία των πληροφοριών και των γνώσεων που λαμβάνουμε, αλλά την ορθολογική τους επεξεργασία και ανάλυσή τους. Επομένως, το εκπαιδευτικό μας σύστημα χρειάζεται να ωθήσει τους μαθητές/τριες να πλεύσουν προς την κατεύθυνση του στοχασμού των αντιθέσεων της πραγματικότητας, υπερβαίνοντας συνάμα την επιδερμική διάσταση της θεωρίας και της πράξης, ώστε μέσα από τη δράση και την έρευνα να φτάσουν στον προορισμό κατάκτησης της γνώσης.