Παραγωγή κειμένου στο Ενιαίο και Τεχνικό Λύκειο

ΑΡΘΡΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ ΣΤΟ ΕΝΙΑΙΟ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ
του Αλέξανδρου Γ. Αλεξανδρίδη, φιλολόγου

Αγαπητοί μαθητές, το κείμενο που έχετε στα χέρια σας απευθύνεται αποκλειστικά σε σας και έχει αντικειμενικό σκοπό να σας καθοδηγήσει και να σας ξεδιαλύνει σκοτεινά σημεία σε ό,τι αφορά τη διαδικασία παραγωγής κειμένου στο μάθημα της έκθεσης – έκφρασης. Με ιδιαίτερο αίσθημα ευθύνης, επικαλούμαι την προσοχή σας, για την πλήρη κατανόηση των παρακάτω κατευθυντήριων οδηγιών που θα αναγνώσετε.

Η συγγραφή ενός κειμένου είναι μία δύσκολη και επίπονη εργασία, η οποία απαιτεί πάνω απ’ όλα διάθεση, πείσμα και μεράκι για δουλειά. Πρώτη και κυρίαρχη αρετή σε ένα μαθητικό κείμενο θεωρείται η σαφήνεια και η καθαρότητα στη διατύπωση των ιδεών. Ακολουθούν ο φροντισμένος και δεμένος λόγος, η σωστή διάρθρωση του περιεχομένου, η επαρκής τεκμηρίωση των ιδεών, η ορθογραφημένη αποτύπωση νοημάτων, καθώς και η καλή αισθητική εικόνα του γραπτού. Είναι βέβαια τόσα πολλά τα πράγματα που μπορεί κανείς να επισημάνει, για να περιγράψει ένα καλό κείμενο, που όσα και να αναφέρονταν παραπάνω, πάλι θα έλειπαν άλλα τόσα. Το συμπέρασμα που εξάγεται είναι ότι η παραγωγή γραπτού λόγου είναι μια σύνθετη διαδικασία, συνεχώς εξελίξιμη και πάντοτε βελτιώσιμη. Από αυτήν την άποψη, κανείς δεν μπορεί να θεωρηθεί τέλειος συγγραφέας. Μερικά όμως πράγματα μπορούν να αποτελέσουν ένα συνοπτικό κώδικα, ας μου επιτραπεί ο όρος, δεοντολογικής μαθητικής γραφής κειμένων. Το πρώτο πράγμα που πρέπει να προσέξετε είναι η γενική εικόνα που αποδίδει το γραπτό σας κείμενο. Με απλά λόγια, πως αυτό θα φαίνεται στο μάτι ενός άλλου ανθρώπου. Αν δηλαδή τα γράμματά σας είναι ευανάγνωστα, όμορφα και προπαντός, αν δεν υπάρχουν διαγραφές στο κείμενο (μουντζούρες). Κατόπιν περάστε σε πιο τεχνικά θέματα του γραπτού σας. Ξεκινήστε από την παραγραφοποίηση και ελέγξτε κατά πόσο τα νοήματά σας χωρίστηκαν επιτυχώς με τις παραγράφους που δημιουργήσατε. Μην ξεχνάτε να ξεκινάτε πάντα το κείμενό σας με παράγραφο, να είστε προσεκτικοί στην έκταση που δίνετε στις παραγράφους σας και να επιδιώκετε αυτές να είναι ισοβαρείς σε μέγεθος (όσο αυτό είναι δυνατό) και να έχουν σωστή δομική διάρθρωση (θεματική περίοδο, σχόλια – λεπτομέρειες, περίοδο κατακλείδα). Η ισοβαρής διαίρεση παραγράφων ισχύει βέβαια και για την αντιμετώπιση των ερωτημάτων ενός θέματος. Καμία ερώτηση, που διατυπώνεται ρητά μέσα στο θέμα σας δεν πρέπει να μοιάζει παραμελημένη και ανεπτυγμένη «φτωχά». Εξυπακούεται ότι απαντάμε πάντα σε όλα τα ερωτήματα που μας θέτονται, με όση ευκρίνεια απόψεων και τεκμηριωμένη επιχειρηματολογία μπορούμε, ενώ προσέχουμε, αν μπορούμε να αναφέρουμε και κάποια πράγματα που δε ζητούνται, αλλά είναι απολύτως αναγκαία. Όπως για παράδειγμα στην ανάπτυξη ενός προβλήματος, η επισήμανση κάποιων τρόπων επίλυσής του. Φυσικά, όταν παραθέτουμε απόψεις για κάτι που δε ζητείται ρητά στο θέμα μας, τότε είμαστε συνοπτικοί και επιγραμματικοί, για να μη θεωρηθούν περιττά όσα λέμε. Πολύ σημαντικό είναι το θέμα της ορθογραφίας του κειμένου σας και σ’ αυτό δίδεται μεγάλη βαρύτητα. Μην ξεχνάτε ότι τις εκθέσεις σας διορθώνουν φιλόλογοι, που έχουν μια ιδιαίτερη ευαισθησία στο θέμα του ορθογραφημένου λόγου. Το ίδιο φυσικά ισχύει σε όλα τα γλωσσικού τύπου μαθήματα, πολύ δε περισσότερο στην έκθεση, που είναι η κορυφή τους. Για να αποφύγετε λοιπόν το σκόπελο της ανορθογραφίας, ξαναδιαβάστε πολλές φορές το κείμενό σας και σχολαστικά ελέγξτε την ορθογραφία του. Αν δεν είστε σίγουροι για τη γραφή κάποιων λέξεων, προσπαθήστε να τις αλλάξετε με κάποιες που γνωρίζετε σίγουρα. Είναι καλύτερο ένα ορθογραφημένο γραπτό με πιο απλό λεξιλόγιο, παρά ένα ανορθόγραφο με εξεζητημένους όρους.

Είστε φυσικά ελεύθεροι να εκφράσετε τις προσωπικές σκέψεις, ιδέες και συναισθήματα, τηρώντας όμως τα όρια του επιτρεπτού και του λογικού. Πάντως, ό,τι κι αν υποστηρίξετε, είστε σίγουρα υποχρεωμένοι να το τεκμηριώσετε με ακρίβεια. Όσο πιο πειστική είναι η αποδεικτική σας σκέψη, τόσο πιο αξιόλογο θεωρείται το γραπτό σας και τόσο πιο ώριμη και πετυχημένη η συγγραφική σας απόπειρα. Αποφύγετε τις απολυτότητες, το συνθηματολογικό λόγο, τις «κλισέ» εκφράσεις, καθώς και τη χρήση πολλών παραδειγμάτων και γνωμικών. Εκφραστείτε απλά, κατανοητά και προσωπικά. Και μην ξεχνάτε ότι η έκθεση ιδεών, για την οποία μέχρι τώρα μιλάμε, γράφετε πάντα στο γ΄ ενικό ή γ΄ πληθυντικό πρόσωπο. Σε κάποιες περιπτώσεις και στο α΄ πληθυντικό. Αποφύγετε εντελώς τη χρήση του α΄ ενικού προσώπου. Και αυτό γιατί προσωποποιεί το γραπτό σας λόγο άγαρμπα. Ό,τι γράφετε είναι φυσικά δικό σας δημιούργημα. Οι ιδέες που παρουσιάζετε είναι ασφαλώς δικές σας. Δε χρειάζονται επιβεβαίωση ταυτότητας του τύπου: «πιστεύω, θεωρώ, έχω τη γνώμη, σημειώνω, τονίζω και άλλα τέτοια συναφή». Να είστε απρόσωποι, ξεκάθαροι και επαρκώς τεκμηριωμένοι σε όσα γράφετε. Η έκθεση ιδεών δεν είναι εξομολόγηση, ούτε φιλική κουβέντα, ούτε διάλογος, ούτε και προφορική ομιλία. Για το λόγο αυτό δε γράφουμε ποτέ με τον τρόπο που μιλάμε. Ο προφορικός λόγος είναι πρόχειρος και απλός. Στο κείμενό μας προσπαθούμε να είμαστε πιο επίσημοι και σύνθετοι.

Τηρούμε πάντοτε το όριο ανάπτυξης που μας έχει δοθεί, με μια επιτρεπτή απόκλιση  20 – 30 λέξεων προς τα πάνω ή προς τα κάτω. Για να πετύχουμε το επιθυμητό όριο κειμένου που μας ζητούν και για να αποφύγουμε τυχόν επαναλήψεις νοημάτων και ιδεών, χρησιμοποιούμε υποχρεωτικά σχεδιάγραμμα περιεχομένου, προτού να αρχίσουμε την ανάπτυξή μας. Το σχεδιάγραμμα μας βοηθά να οριοθετήσουμε το περιεχόμενο της σκέψης και των ιδεών μας και προσδιορίζει από την αρχή το πλαίσιο στο οποίο θα κινηθεί η ανάπτυξή μας. Εφαρμόζουμε την τεχνική αυτή, όσο κι αν φαίνεται ότι είναι χρονοβόρα και κουραστική, γιατί μόνο θετικά έχει να μας προσφέρει. Με αφορμή την παρατήρησή μου για το θέμα των επαναλήψεων σε νοήματα, σας εφιστώ την προσοχή και στις επαναλήψεις λέξεων. Φροντίζουμε να μη χρησιμοποιούμε συνεχώς τις ίδιες λέξεις. Αυτό γίνεται κουραστικό και δείχνει αδυναμία ευρείας χρήσης της γλώσσας. Συνεπώς, η επαναλαμβανόμενη χρήση της ίδιας λέξης είναι κάτι το απαγορευτικό για την έκθεση.

Σε σχέση με την τεχνική ανάπτυξης των θέσεών σας, επιδιώξτε να κινείστε πάντα στη «μέση οδό». Μην παίρνετε σαφή θέση υπέρ ή κατά των θεμάτων που επεξεργάζεστε. Να σκέφτεστε πάντα διπλωματικά. Κινούμαι στη μέση και έχω κοντά μου όλες τις αντιτιθέμενες απόψεις. Μπορώ να κερδίσω όλους τους αναγνώστες του κειμένου μου, οι οποίοι σίγουρα δε θα έχουν όλοι την ίδια άποψη πάνω στο θέμα. Βέβαια, υπάρχουν και θέματα που δε χωρούν καμία αμφισβήτηση. Σ’ αυτά είμαι φυσικά απόλυτος στη διατύπωση της θέσης μου (π.χ. στην αξιολόγηση του προβλήματος των ναρκωτικών, στο θέμα της βίας, της εγκληματικότητας, του ρατσισμού και σε άλλα σχετικά προβλήματα και φαινόμενα κοινωνικής παθογένειας).

Πάντως, είναι πολύ πιθανό να σας ζητηθεί να γράψετε ένα κείμενο που δεν είναι της κλασικής μορφής μιας έκθεσης ιδεών. Πολύ συχνά ζητείται από τους μαθητές να γράψουν επιστολές, ομιλίες, άρθρα1 ή και δοκίμια. Προσέξτε στις περιπτώσεις αυτές κάποια πράγματα που έχουν να κάνουν με το ύφος του λόγου, το πρόσωπο στο οποίο πρέπει να γραφεί το κείμενο και ποια είναι η σωστή παρουσίαση στο χαρτί, ανάλογα με την κατηγορία στην οποία ανήκει. Στις περιπτώσεις των άρθρων και των δοκιμίων τα πράγματα είναι απλά. Γράφετε σε ύφος επίσημο και τεκμηριωμένο, χωρίς ουσιαστικές διαφορές από την έκθεση ιδεών, προσέχοντας ότι στην κατηγορία του στοχαστικού δοκιμίου, το ύφος επιβάλλεται να είναι συνειρμικό. Και στις δύο μάλιστα περιπτώσεις το κείμενο είναι ενυπόγραφο. Στο τέλος δηλαδή γράφετε το όνομά σας ως συντάκτες ενός δημοσιογραφικού κειμένου (άρθρου) ή ως συγγραφείς κειμένου γενικότερου προβληματισμού (δοκιμίου)2. Στην περίπτωση της επιστολής, πρέπει να προσδιορίσετε αρχικά το είδος του ύφους της, επίσημο ή πρόχειρο – οικείο, ανάλογα με τον παραλήπτη της. Μην ξεχνάτε να σημειώσετε στην αρχή τα προσωπικά σας στοιχεία και την ημερομηνία γραφής της, όπως και μια τυπική έκφραση προσφώνησης του παραλήπτη (π.χ. αγαπητέ κύριε ή κυρία σε επίσημο γράμμα ή φίλε… σε γράμμα που προορίζεται για πολύ γνωστό σας πρόσωπο). Στο τέλος συμπεριλάβετε και μια ανάλογη επιφώνηση (π.χ. με σεβασμό, με τιμή, με εκτίμηση, με εγκάρδιους χαιρετισμούς, με φιλικούς χαιρετισμούς κ.τ.λ.). Σε κάθε περίπτωση η επιλογή είναι δική σας, ανάλογα με το είδος του κειμένου και περισσότερο σε σχέση με το πρόσωπο που υποτίθεται πως θα είναι ο αποδέκτης του. Για την περίπτωση δε της σύνταξης προφορικής ομιλίας (δηλαδή λόγου), επιβάλλεται να γράψετε μια ταιριαστή με την περίσταση προσφώνηση, όπως και επιφώνηση (σας ευχαριστώ για την προσοχή σας, ευχαριστώ που με ακούσατε, ελπίζω να βοήθησα στους προβληματισμούς σας κ.λπ.).

Σε κάθε περίπτωση πάντως, πρέπει να προσαρμόζετε τη μορφή του κειμένου σας και το ύφος του ανάλογα με το είδος του, το οποίο πρέπει να έχετε αναζητήσει από την αρχή που αντικρίζετε το θέμα σας, ώστε να μην είστε αναγκασμένοι στο τέλος να κάνετε αλλαγές, που ίσως τότε να μην είναι εφικτό να πραγματοποιηθούν.
Προσπάθησα να δώσω, όσο αυτό είναι εφικτό και όσο είναι δυνατή μια πλήρης ανάπτυξη κατευθυντήριων οδηγιών γραφής ενός κειμένου, ένα συνοπτικό οδηγό βασικών κανόνων για τη συγγραφή ενός προσεγμένου γραπτού αποσπάσματος. Η επιτυχία στη συγγραφή πάντως, επιμένω ότι κατακτείται με τη συνεχή ενασχόληση με το γραπτό λόγο. Όσο γράφετε, γίνεστε καλύτεροι, αποδοτικότεροι και πληρέστεροι στις αναπτύξεις σας. Αν αισθανθείτε πραγματική αγάπη για το λόγο (προφορικό ή γραπτό), αν δείτε την έκθεση όχι σαν αγγαρεία, αλλά σαν έκφραση και αποκάλυψη (ή ανακάλυψη) του εαυτού σας και του εσωτερικού σας κόσμου, τότε σίγουρα θα πετύχετε ένα τουλάχιστον αξιοπρεπές κείμενο.

Πολλοί λένε ότι η συγγραφή κειμένων είναι ταλέντο και γεννιέσαι μ’αυτό. Εγώ σαν καθηγητής πιστεύω ότι τεχνικά και περιεχομένου θέματα της έκθεσης διδάσκονται και μαθαίνονται με την πάροδο του χρόνου. Βέβαια, είναι μια χρονοβόρα διαδικασία, που χρειάζεται υπομονή και συνεχή ενασχόληση. Και τα ταλέντα του λοιπόν μπορεί να τα καλλιεργήσει ο άνθρωπος και να γίνει καλύτερος σε όσα έχει, αλλά και να αποκτήσει και όσα δεν έχει. Γι’ αυτό συστηματική δουλειά, προσοχή και ωριμότητα θέσεων, ιδεών και εφαρμογής τεχνικών κανόνων.

• 1 Υπενθυμίζεται ότι, εάν πρέπει να γράψετε άρθρο, είστε υποχρεωμένοι να δώσετε και έναν τίτλο ενδεικτικό του περιεχομένου του.
• 2 Διευκρινίζεται ότι για τις ανάγκες της διαφύλαξης του απορρήτου των διαγωνιζομένων στις Πανελλαδικές εξετάσεις, απαγορεύεται η καταγραφή οποιουδήποτε προσωπικού στοιχείου ταυτότητας μέσα στο γραπτό, που ο μαθητής παραδίδει προς βαθμολόγηση.