Καλές πρακτικές για την καλλιέργεια θετικού κλίματος στη σχολική κοινότητα

Ελένη Καλκάνη, φιλόλογος-εκπαιδευτικός, δ.φ.

Έφη Σκοπελίτου, φιλόλογος, υποδ/ντρια 6ου ΓΕΛ Ν. Σμύρνης

ΕΙΣΑΓΩΓΗ – ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

Το σχολείο, εκτός από εκπαιδευτικός οργανισμός, είναι ταυτόχρονα και χώρος συνύπαρξης, επικοινωνίας και αλληλεπίδρασης ανθρώπων διαφορετικών ηλικιών και ιδιοτήτων, εκπαιδευτικών, μαθητών και γονέων, οι οποίοι και απαρτίζουν τα μέλη της σχολικής κοινότητας. Οι σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ των μελών και τα ποικίλα συναισθήματα που βιώνονται στους κόλπους της κοινότητας επιδρούν καθοριστικά στην διαμόρφωση του ιδιαίτερου σχολικού κλίματος κάθε εκπαιδευτικής μονάδας.

Η έννοια του σχολικού κλίματος, οι παράγοντες που το καθορίζουν, καθώς και η επίδρασή του έχουν μελετηθεί διεξοδικά. Ποικίλες απόπειρες ορισμού του σχολικού κλίματος συγκλίνουν στο ότι πρόκειται για την ιδιαίτερη ατμόσφαιρα κάθε σχολείου, όπως διαμορφώνεται από την αλληλεπίδραση μεταξύ όλων των παραμέτρων του σχολικού περιβάλλοντος, φυσικών, ακαδημαϊκών και ψυχολογικών (Πασιαρδή,2001). Κρίσιμο ρόλο στη διαμόρφωση του κλίματος παίζουν η προσωπικότητα και η συμπεριφορά όλων των μελών της σχολικής κοινότητας. Ιδιαίτερα καθοριστικός είναι ο ρόλος του Διευθυντή της σχολικής μονάδας, όπως μαρτυρεί τόσο η πλούσια σχετική βιβλιογραφία, όσο και η κοινή εμπειρία ( Παναγιωτίδου, 2012).

Ως παράγοντες διαμόρφωσης θετικού σχολικού κλίματος αναφέρονται με μεγάλη συχνότητα οι εξής:

• Οι επικοινωνιακές δεξιότητες του Διευθυντή και οι καλές διαπροσωπικές σχέσεις του με όλα τα μέλη της κοινότητας.
• Το πνεύμα συνεργασίας και συναδελφικότητας μεταξύ των εκπαιδευτικών και μεταξύ αυτών και της Διεύθυνσης
• Η ανοιχτή επικοινωνία μεταξύ όλων των μελών της κοινότητας
• Η ύπαρξη οργάνωσης και τάξης
• Η από κοινού διαμόρφωση και τήρηση συγκεκριμένων κανόνων συμπεριφοράς των μαθητών
• Το πνεύμα καινοτομίας και αλλαγής
• Η ανάπτυξη αισθημάτων εμπιστοσύνης και αποδοχής, αναγνώρισης, ικανοποίησης και ευχαρίστησης μεταξύ όλων των μελών (Ζμπάινος & Γιαννακούρα, 2010. Παναγιωτίδου, 2012) ).

Όπως έχει δείξει η έρευνα, το σχολικό κλίμα επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό την παραγωγικότητα και αποτελεσματικότητα των εκπαιδευτικών, αλλά και την επίδοση των μαθητών, όπως και τη συναισθηματική και κοινωνική τους ανάπτυξη (Πασιαρδή, 2001). Γι΄αυτό και είναι ιδιαίτερα σημαντική η ανάδειξή του σε πρωτεύοντα στόχο στο πλαίσιο λειτουργίας του συνόλου της σχολικής κοινότητας.

Είναι βέβαιο ότι οι περισσότεροι εκπαιδευτικοί και Διευθυντές σχολείων καταβάλλουν καθημερινά συνειδητή και επίπονη προσπάθεια, εκτός των άλλων, και για την καλλιέργεια θετικού κλίματος μέσα και έξω από την τάξη. Αν ψάξει όμως κάποιος στην ελληνική εκπαίδευση για οργανωμένα σχετικά προγράμματα, θα διαπιστώσει ότι αναφέρονται ενδιαφέρουσες δράσεις σε λίγα σχολεία, οι οποίες όμως έχουν συγκεκριμένους, άλλους στόχους που παρεμπιπτόντως συμβάλλουν και στη δημιουργία θετικού κλίματος (Μπαγάκης, 2011. Μπαγάκης κ.α.,2007). Απουσιάζει η υλοποίηση οργανωμένων σχετικών προγραμμάτων σε ευρεία κλίμακα. Ιδιαίτερα αισθητή είναι η απουσία προγραμμάτων που να στοχεύουν στην καλλιέργεια θετικού κλίματος πρώτα-πρώτα ανάμεσα στους εργαζόμενους στο σχολείο, Διευθυντή και εκπαιδευτικούς. Είναι γνωστό ότι οι δυσλειτουργικές σχέσεις στα γραφεία διαχέονται και φτάνουν και μέσα στην τάξη, όση καλή διάθεση και αντοχή κι αν έχουν κάποιοι μεμονωμένοι εκπαιδευτικοί – ιδιαίτερα στην τρέχουσα συγκυρία, όπου η πολυπαραγοντική ψυχολογική επιβάρυνση μαθητών και εκπαιδευτικών βαίνει αυξανόμενη και η εργασιακή εξουθένωση ημών των εκπαιδευτικών καραδοκεί…

Ως συνέπεια όλων όσα αναφέρθηκαν παραπάνω, προβάλλει ως επιτακτική αναγκαιότητα η υλοποίηση προληπτικών δράσεων για ευαισθητοποίηση όλων των μελών της σχολικής κοινότητας στο ζήτημα των διαπροσωπικών σχέσεων και για αποφόρτιση, κατά το δυνατό και εφικτό, των ποικίλων εντάσεων στον χώρο του σχολείου. Προτείνουμε λοιπόν στη συνέχεια ένα πλαίσιο προγράμματος που αγκαλιάζει το σύνολο των μελών της σχολικής κοινότητας και έχει στόχο την ενσυνείδητη προσπάθεια για εγκατάσταση θετικού κλίματος στο σχολείο, με τη συμμετοχική δημιουργία και εφαρμογή δράσεων και καλών πρακτικών για τη βελτίωση των διαπροσωπικών σχέσεων, με βάση τις αρχές της συναισθηματικής και κοινωνικής νοημοσύνης (Goleman,1998, 1999 και 2012) και της συμβουλευτικής ψυχολογίας στην εκπαίδευση (Μαλικιώση – Λοϊζου,2010).

ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ

Σκοπός: η καλλιέργεια θετικού κλίματος στον χώρο του σχολείου, με βελτίωση των σχέσεων όλων των εμπλεκομένων, έτσι ώστε το σχολείο να αποτελεί κοινότητα όχι μόνο μάθησης, αλλά και προσωπικής ανάπτυξης για εκπαιδευτικούς και μαθητές.

Εισηγητής: Ο Σύμβουλος Γενικής Παιδαγωγικής Ευθύνης, στα σχολεία που εποπτεύει, ώστε το πρόγραμμα να δημιουργεί συνθήκες για επικοινωνία και άνοιγμα μεταξύ διαφορετικών, αλλά όχι υπερβολικά πολλών, εκπαιδευτικών κοινοτήτων. Παράλληλα, αποφεύγεται η απρόσωπη απόσταση ενός κεντρικά προτεινόμενου προγράμματος, το οποίο θα μπορούσε να διολισθήσει στη συνηθισμένη τυπική διεκπεραίωση.

Φορείς υλοποίησης: Τα μέλη της κοινότητας κάθε σχολικής μονάδας προτείνουν και υλοποιούν – σε εθελοντική βάση – τις δράσεις, που αφορούν στοχευμένα τις παρακάτω ομάδες:

Ομάδα Α:
1. Διευθυντής – Εκπαιδευτικοί
2.Εκπαιδευτικοί μεταξύ τους

Ομάδα Β:
1.Εκπαιδευτικοί – Μαθητές
2.Μαθητές μεταξύ τους

Ορίζονται, με συναινετική διαδικασία, οι εκπαιδευτικοί που αναλαμβάνουν την ευθύνη της καθοδήγησης κάθε τμήματος. Εμπλέκονται και οι γονείς, καθώς και το διοικητικό προσωπικό του σχολείου, στο μέτρο που τους αφορά.

Στάδια εφαρμογής.

1. Εισαγωγική ενημέρωση, ευαισθητοποίηση και επιμόρφωση
2. Εφαρμογή
3. Σταθμοί παρακολούθησης και ανατροφοδότησης
4. Tελική αξιολόγηση

Χρόνος διεξαγωγής: Ετήσιο πρόγραμμα. Λίγες ώρες στην αρχή του έτους θα διατεθούν για το Στάδιο 1. Στη συνέχεια οι καλές πρακτικές θα γίνουν καθημερινή φροντίδα όλων, ενώ οι ενδιάμεσοι σταθμοί ανατροφοδότησης και η τελική αξιολόγηση θα ενταχθούν σε ήδη υπάρχουσες δομές, όπως οι παιδαγωγικές συνεδριάσεις και οι μηνιαίες συνελεύσεις των τμημάτων. Λίγες δράσεις – με δέλεαρ τον ψυχαγωγικό τους χαρακτήρα – θα διεξάγονται σε μέρες και ώρες εκτός προγράμματος.

Έννοιες που διέπουν το πρόγραμμα (σύμφωνα με το προαναφερθέν θεωρητικό πλαίσιο): ενσυναίσθηση, αποδοχή, ενεργητική ακρόαση, ενθάρρυνση, προσφορά θετικής ενίσχυσης, συνεργατικότητα, ανοιχτή επικοινωνία, σεβασμός των ορίων του άλλου, συναίσθηση της απήχησης της συμπεριφοράς μας – επειδή «τα συναισθήματα είναι μεταδοτικά» και «όταν συγχρονίζεσαι με τον άλλο, αποκομίζεις διαπροσωπικό όφελος» (Goleman, 2012: 26 και 49).

ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ

Στάδιο 1. Εισαγωγική οργάνωση

1. Εισαγωγική ενημέρωση,   ευαισθητοποίηση και οργάνωση (ομάδες Α και Β)

• Γνωριζόμαστε – γινόμαστε ομάδα
• Ανακαλύπτουμε και αναδεικνύουμε τις ιδιαίτερες κλίσεις ο ένας του άλλου, με βιωματικές ασκήσεις (βλ. Αρχοντάκη & Φιλίππου, 2003)
• Συζητούμε για το πρόγραμμα, διατυπώνουμε προσδοκίες, καθορίζουμε στόχους και δράσεις
• Συνάπτουμε συμβόλαιο και αναρτούμε τις αρχές του σε εμφανές σημείο στα γραφεία και στις τάξεις. Ακολουθεί ένα δείγμα συμβολαίου:

Φέτος θα προσπαθώ:

• Να μπαίνω στη θέση του άλλου
• Να ακούω προσεκτικά
• Να αποδέχομαι τις ιδιαιτερότητες των άλλων
• Να σέβομαι τα όρια που θέτουν οι άλλοι
• Να συνεργάζομαι
• Να είμαι ανοιχτός σε διαφορετικές απόψεις
• Να ενθαρρύνω με χαμόγελο
• Να ελέγχω τον θυμό ή την κακή μου διάθεση
• Να αποφεύγω να γκρινιάζω, να ασκώ κριτική συνεχώς και χωρίς λόγο ή να υπονομεύω τη δουλειά και τις προσπάθειες των άλλων. Αντί γι’ αυτά, ας δράσω δημιουργικά

2.Εισαγωγική επιμόρφωση από ειδικούς στη συμβουλευτική ψυχολογία και τη συναισθηματική και κοινωνική αγωγή (για την ομάδα Α), με έμφαση στην επιμόρφωση των Διευθυντών των Σχολικών Μονάδων. Θεωρούμε ότι θα ήταν πολύ πιο αποτελεσματική η καθιέρωση μακράς διάρκειας προγραμμάτων ευαισθητοποίησης, για όλους τους εκπαιδευτικούς με εθελοντική συμμετοχή, κατά το πρότυπο των προγραμμάτων επιμόρφωσης για τις ΤΠΕ στην εκπαίδευση.

3. Έναρξη παράλληλου προγράμματος για την πρόληψη και αντιμετώπιση της σχολικής θυματοποίησης, η οποία έχει συσχετιστεί αρνητικά με το σχολικό κλίμα (Γιαννακούρα, 2011)
4. Ενημέρωση των γονέων για τη διεξαγωγή του προγράμματος και πρόσκληση για περιφερειακή υποστήριξη

Στάδιο 2. Εφαρμογή καλών πρακτικών και δράσεων

• «Κάθε μέρα διαλέγω δύο, τουλάχιστον , από τις αρχές του συμβολαίου και προσπαθώ να τις εφαρμόσω»
• «Σήμερα ας μοιραστώ με κάποιον\ους μια σκέψη, εμπειρία, συναίσθημα, ευχάριστο ή δυσάρεστο»
• «Τι μπορώ να κάνω για ό,τι με ενοχλεί (εκτός από το να γκρινιάζω, να θυμώνω ή να απελπίζομαι);» (Προσπάθεια για αλλαγή οπτικής και στρατηγικής)
• Μια μικρή ενθάρρυνση-θετική ενίσχυση και μια ειλικρινής φιλοφρόνηση (εκτός από πολλές άλλες θετικές συνέπειες) ανοίγουν διαύλους καλής επικοινωνίας και βελτιώνουν το κλίμα
• Καθιέρωση πρωινού καφέ χαλαρής επικοινωνίας του Διευθυντή με τους εκπαιδευτικούς
• Πίνακες για ανάρτηση θετικών ειδήσεων από την παγκόσμια ειδησεογραφία, στις τάξεις και στα γραφεία
• Μικρές ομάδες με καλλιτεχνικές κλίσεις ομορφαίνουν τον χώρο, με ζωγραφική, γκράφιτι, διακόσμηση (μπορούν να συμμετάσχουν και γονείς) (Αξιοποίηση ενδιαφερόντων και ιδιαίτερων ικανοτήτων, σε κλίμα αποδοχής και αναγνώρισης)
• …και λίγη χορευτική μουσική στα διαλείμματα μπορεί να αλλάξει το κλίμα στην αυλή πιο αποτελεσματικά από την αυστηρή επιτήρηση και τους διπλούς εφημερεύοντες…
• Λέσχη\ες ανάγνωσης (για εκπαιδευτικούς) βιβλίων με θέματα συμβουλευτικής ψυχολογίας και συναισθηματικής και κοινωνικής αγωγής . Απόπειρες εφαρμογής και σύντομες ανακοινώσεις σε όλο το σύλλογο
• Λέσχες ανάγνωσης (για μαθητές) λογοτεχνικών βιβλίων με ήρωες παιδιά ή έφηβους. Συζήτηση για τους ήρωες (χαρακτήρας, συναισθήματα, σχέσεις, αντιδράσεις). Στις ώρες της λογοτεχνίας ή εκτός ωραρίου
• Κινηματογραφική Λέσχη με ταινίες σχετικές με τη σχολική ζωή και οργανωμένη συζήτηση κατόπιν. Προβολές ανά 15μερο, σε αίθουσες εκδηλώσεων σχολείων με κατάλληλο εξοπλισμό. Ανάλογα με την ταινία, παρακολούθηση από εκπαιδευτικούς ή\και μαθητές
• Χρήση του ελεύθερου λογισμικού Moodle για επικοινωνία εκπαιδευτικών από τα σχολεία της ομάδας ευθύνης του Συμβούλου-Εισηγητή. Ανάρτηση υλικού από τις δράσεις, κατάθεση ιδεών, ανταλλαγή απόψεων, γνωριμία, επικοινωνία, υπέρβαση των κλειστών ορίων της σχολικής μονάδας
• Και πολλά άλλα…

Στάδιο 3. Παρακολούθηση και ανατροφοδότηση

• Μηνιαίες συναντήσεις των ομάδων των μαθητών ανά τμήμα. Συζήτηση για το τι έχει προσφέρει το πρόγραμμα- τι δεν έγινε – τι χρειάζεται να αλλάξει. Παρακολούθηση συμβολαίου. Ενθαρρύνεται η ελεύθερη έκφραση συναισθημάτων. Βιωματικές ασκήσεις
• Ανάλογου περιεχομένου συναντήσεις του Συλλόγου των Εκπαιδευτικών, ανά δίμηνο ή τρίμηνο, εντός ωραρίου

Στάδιο 4. Τελική αξιολόγηση

Με ερωτηματολόγια, χωριστά για εκπαιδευτικούς και μαθητές,

αξιολογούνται:

• Το ποσοστό συμμετοχής και ενεργού εμπλοκής
• Η επιτυχία εφαρμογής των στόχων του συμβολαίου, ατομικά και συνολικά
• Η υλοποίηση των επιμέρους δράσεων και πρακτικών
• Η απήχηση του προγράμματος κατ’ άτομο
• Η επιθυμία συνέχισης του προγράμματος

ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΕΠΙΤΥΧΙΑΣ του προγράμματος συναποτελούν:

• Η εσωτερίκευση από όλους της αναγκαιότητας του θετικού κλίματος
• Ο ενθουσιασμός και η συνεχής υποστήριξη του Συμβούλου-Εισηγητή, των Διευθυντών ΣΜ, των εκπαιδευτικών και των μαθητών
• Η ενεργητική εμπλοκή όσο το δυνατόν περισσότερων μελών
• Η αρχική και διαρκής επιμόρφωση των εκπαιδευτικών
• Η αντιμετώπιση του προγράμματος ως πειράματος ή/και ως παιχνιδιού, όχι ως έξωθεν επιβεβλημένης υποχρέωσης

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ-ΕΠΙΛΟΓΟΣ. Στις γραμμές που προηγήθηκαν παρουσιάσαμε ένα εφαρμόσιμο πρόγραμμα για την καλλιέργεια θετικού κλίματος στη σχολική κοινότητα, βασισμένο στις αρχές των θεωριών της συναισθηματικής και κοινωνικής νοημοσύνης, καθώς και της συμβουλευτικής στην εκπαίδευση. Γνωρίζουμε όλοι ότι οι αλλαγές, ιδίως σε θέματα συμπεριφοράς και αντιλήψεων, συναντούν μεγάλη αντίσταση και χρειάζονται χρόνο. Όμως, η υλοποίηση ενός τέτοιου προγράμματος   είναι επιτακτικά αναγκαία σήμερα, περισσότερο από κάθε άλλη χρονική στιγμή, λόγω της ιστορικής συγκυρίας και της σχετικής βεβαρημένης ατμόσφαιρας που βιώνουμε στον τόπο μας τα τελευταία χρόνια. Χρειάζεται λοιπόν καλή θέληση, επιμονή και υπομονή από τους περισσότερο ευαισθητοποιημένους εκπαιδευτικούς και μαθητές, όπως βέβαια και – κατά πρώτο λόγο – από τα στελέχη της εκπαίδευσης. Αλλά κάποτε, κάπως πρέπει να αρχίσουμε. Ελπίζουμε να σας βάλαμε ιδέες…

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Αρχοντάκη, Ζ. & Φιλίππου, Δ. (2003). 205 βιωματικές ασκήσεις για εμψύχωση ομάδων ψυχοθεραπείας, κοινωνικής εργασίας, εκπαίδευσης. Αθήνα: Καστανιώτης
• Γιαννακούρα, Α. (2011). Σχολικός εκφοβισμός και σχολικό κλίμα στο Γυμνάσιο. Διπλωματική εργασία για το Π.Μ.Σ. «Εκπαίδευση και Πολιτισμός». Αθήνα: Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Οικιακής Οικονομίας και Οικολογίας. Ανάκτηση στο www. estia.hua.gr
• Goleman, D. (1998). Η Συναισθηματική Νοημοσύνη – Γιατί το “EQ” είναι πιο σημαντικό από το “IQ”; Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα
• Goleman, D. (1999). Η Συναισθηματική Νοημοσύνη στο χώρο της εργασίας. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα
• Goleman, D. (2012). Κοινωνική Νοημοσύνη – Η νέα επιστήμη των ανθρώπινων σχέσεων. Αθήνα: Πεδίο
• Ζμπάινος, Δ. & Γιαννακούρα, Α. (2010). «Η αξιολόγηση του σχολικού κλίματος από τη σκοπιά των εκπαιδευτικών δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης: Μια διερεύνηση σε Γυμνάσια της Αττικής». Παιδαγωγικός Λόγος 3/2010, 43-58. Ανάκτηση στο www.plogos.gr
• Μαλικιώση-Λοϊζου, Μ. (2010). Η Συμβουλευτική Ψυχολογία στην Εκπαίδευση. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα
• Μπαγάκης, Γ. (επιμ.) (2011). Θεσμοθετημένες και νέες μορφές επιμόρφωσης –Προς αναζήτηση συνέργειας και καλών πρακτικών. Αθήνα: Οργανισμός Επιμόρφωσης Εκπαιδευτικών (ΟΕΠΕΚ). Ανάκτηση στο www.oepek.gr
• Μπαγάκης, Γ., Δεμερτζή, Κ. & Σταμάτης, Θ. (επιμ.) (2007). Ένα σχολείο μαθαίνει. Αθήνα: Λιβάνης
• Παναγιωτίδου, Α. (2012). Ο ρόλος των διαπροσωπικών σχέσεων εκπαιδευτικού-διευθυντή στη δημιουργία θετικού σχολικού κλίματος. Διπλωματική εργασία για το Π.Μ.Σ. «Εκπαίδευση και Πολιτισμός». Αθήνα: Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Οικιακής Οικονομίας και Οικολογίας. Ανάκτηση στο www.estia.hua.gr
• Πασιαρδή, Γ. (2001). Το Σχολικό Κλίμα. Αθήνα: Τυπωθήτω