ΣΕΙΡΑ ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ: Η εικόνα στην εκπαίδευση: φωτογραφία – κινηματογράφος – βίντεο (4 εκπαιδευτικά προγράμματα)

του Δρ. Δημητρίου Κουτάντου, εκπαιδευτικού

Mε τη συμμετοχή πολλών σχολείων, την περίοδο 2010-2015, εκπονήσαμε τέσσερα εκπαιδευτικά προγράμματα στα οποία χρησιμοποιήσαμε την εικόνα, συγκεκριμένα τα μέσα της φωτογραφίας, του κινηματογράφου και του βίντεο. Η εικόνα ως μέσο κάθε άλλο παρά αθώα είναι, την «εποχή των εικόνων» είναι ένα κείμενο, μια ματιά, πρόθεση, άποψη/perspective (Κουτάντος, 2012). Νεότερες εκπαιδευτικές προσεγγίσεις όπως είναι η πολυτροπική (multimodal) που συνδυάζει πολλαπλά μέσα μάθησης (εικόνα, κείμενο) αναγνώρισαν την ένταση με την οποία η εικόνα έχει εισβάλει στην επικοινωνία και προτρέπουν το σχολείο να αναλάβει ένα ενεργό ρόλο με την εκπαιδευτική χρήση της. Έτσι μπορεί να προσθέσει ένα ελκυστικό μέσο στην εκπαιδευτική διαδικασία αλλά και να παρέμβει αποσπώντας την από τη χειραγώγηση των ιδιωτικών συμφερόντων όπως είναι η διαφήμιση και η ιδιωτική τηλεόραση. Και τα τέσσερα εκπαιδευτικά προγράμματα – «Η έκθεση φωτογραφίας για την Αφρική», «Το δραματοποιημένο ντοκιμαντέρ λουλούδια σπασμένα», «Η αρχαιολογική αναστήλωση στο μοναστήρι του Πρέβελη», «Το οικολογικό και οικολογικό περιβάλλον στο Κουρταλιώτικο Φαράγγι και στο ∆έλτα του Πρέβελη», «Το οικολογικό και πολιτιστικό περιβάλλον το Φαράγγι των Μύλων» – αφορούσαν στην ανάπτυξη της οικολογικής συνείδησης των παιδιών, να πλησιάσουν «την ύπαιθρο ως σύμβολο αγάπης και σοφίας» και με μια ενεργή πολιτιστική συμμετοχή να δουν «την πόλη ως σύμβολον της κοινωνίας». «Η ανθρώπινη κοινωνία και η ωραιότητα της φύσης πρέπει να απολαμβάνονται μαζί…».

Ο κινηματογράφος στην εκπαίδευση: προτείνοντας τον όρο «σχολικό ντοκιμαντέρ»

Ακολουθεί μια σύντομη παρουσίαση των προγραμμάτων στα οποία χρησιμοποιήσαμε την εικόνα. Για τους εκπαιδευτικούς που ενδιαφέρονται περισσότερο παραθέτουμε για κάθε ένα από τα τέσσερα εκπαιδευτικά προγράμματα ένα κείμενο 50-100 σελίδων με όλες τις εκπαιδευτικές διαδικασίες που ακολουθήσαμε στην εφαρμογή των βασικών αρχών των μέσων της εικόνας του κινηματογράφου, της φωτογραφίας και του βίντεο. Τα κείμενα προσφέρουν μια καλή εισαγωγή στις βασικές αρχές του οπτικού πολιτισμού υλοποιημένες από παιδιά. Όμως πριν απ’ αυτό χρειάστηκε εμείς να γίνουμε μαθητές, ευχαριστούμε τους δασκάλους μας φωτογράφους και κινηματογραφιστές, Άρη Τσαντηρόπουλο, Μανόλη Κονταξάκη και Θεόδωρο Θωμαδάκη.

Η εικόνα όσο δημοφιλής και αν είναι, με τη χρήση των ψηφιακών δεδομένων, τα κινητά, το διαδίκτυο, τις ατομικές ψηφιακές φωτογραφικές μηχανές κτλ., έχει τις δικές της αρχές. Η εικόνα είναι ένας κώδικας επικοινωνίας όπως είναι η γλώσσα. Η χρήση της για εκπαιδευτικούς σκοπούς απαιτεί την εκμάθησή της. Για παράδειγμα στον κινηματογράφο μας απασχόλησαν και ζήσαμε μαζί με τα παιδιά έννοιες όπως είναι ο χρόνος και ο χώρος της ταινίας, το προφίλ του ήρωα και του αντι-ήρωα, το σενάριο, οι σκηνές, τα είδη των πλάνων, το ρεπεράζ, το storyboard, το κάστινγκ, η λήψη, το μοντάζ, η αφήγηση, η μουσική επένδυση, οι εμπειρίες πολιτισμού από τις προβολές μέσα στις αίθουσες κινηματογράφου. Η διάρκεια αυτού του σύνθετου πρότζεκτ/σχεδίου εργασίας μπορεί να είναι αρκετοί μήνες. Συνεχώς χρειάζεται αναθεώρηση των σχεδιασμών και των διαδικασιών, αλλά και η βοήθεια ανθρώπων έξω από το σχολείο κινηματογραφιστών, φωτογράφων, γονέων, αρχαιολόγων, περιβαλλοντολόγων κ.ά. Είμαστε αντίθετοι στην άποψη ότι οι εκπαιδευτικοί μπορούν να τα εφαρμόζουν όλα γιατί αυτό έχει ως αποτέλεσμα μια στείρα, αυτοαναπαραγούμενη μέτρια και προς τα κάτω γνώση. Οι εκπαιδευτικοί συντονίζουν, προσκαλούν, έχουν την παιδαγωγική ευθύνη. Οι εξωτερικοί συνεργάτες εμπλουτίζουν με την εμπειρία και τη γνώση τους.

Πιο αναλυτικά, το τρέχον εκπαιδευτικό έτος με το συνάδελφο Παντελή Γιαννουλάκη και τους δεκαέξι μαθητές της Ε2΄ Τάξης του Τρίτου δημοτικού σχολείου Ρεθύμνου εκπονήσαμε το εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Το Οικολογικό και Πολιτιστικό Περιβάλλον στο Φαράγγι των Μύλων» (Το Πρόγραμμα Ανάδειξης και Αναψυχής). Το σχέδιο εργασίας περιλάμβανε την προετοιμασία των μαθητών στην οργάνωση και υλοποίηση βιωματικών επισκέψεων στο Φαράγγι των Μύλων. Αυτό έγινε εφικτό σε συνεργασία με τους γονείς, την αρχαιολογική υπηρεσία και τον αρχαιολόγο κ. Κωνσταντίνο Γιαπιτζόγλου, και την υπηρεσία πράσινου του Δήμου Ρεθύμνης και τη γεωπόνο κ. Νικολέτα Γκολφινοπούλου. Μας προβλημάτισε το γεγονός ότι από τους 16 μαθητές μιας τυχαίας τάξης του σχολείου ΚΑΝΕΝΑ παιδί δεν είχε επισκεφτεί αυτό το πανέμορφο οικολογικό και πολιτιστικό περιβάλλον το οποίο απέχει μόλις τέσσερα χιλιόμετρα από την πόλη, ενώ από τους 158 μαθητές του σχολείου το είχαν επισκεφτεί λιγότεροι από 10! Είναι και αυτή μια εικόνα των καιρών μας.

Στους στόχους που θέσαμε επιθυμούσαμε οι μαθητές να έρθουν σε επαφή με βιωματικές επισκέψεις με το οικολογικό και πολιτισμικό περιβάλλον στο Φαράγγι των Μύλων, να εκφράσουν τις ατομικές τους απόψεις ώστε να καλλιεργήσουν προσωπική γνωστική, συναισθηματική και ψυχοκοινωνική ανάπτυξη, να εργαστούν ομαδικά και έτσι να μάθουν να συνυπάρχουν και να δημιουργούν μαζί με τον άλλο, να μάθουν πώς γίνεται μια έρευνα στα οικολογικά/πολιτιστικά πλαίσια (να μάθουν να οργανώνουν, να σχεδιάζουν, να διεξάγουν ασφαλή έρευνα στο διαδίκτυο με θεματικές και λέξεις κλειδιά, με βιβλιογραφικές πηγές, βίντεο, φωτογραφίες, κείμενα, υπηρεσίες, να κάνουν επιτόπου παρατήρηση σε χώρους), να έρθουν σε επαφή με επιστήμονες/εργαζόμενους από άλλες δημόσιες ή ιδιωτικές υπηρεσίες όπως ήταν οι αρχαιολόγοι, οι περιβαλλοντολόγοι, οι βιοτέχνες κτλ., να μάθουν να γράφουν καλύτερα δομημένα κείμενα μια και η κινηματογραφική ιστορία είναι ένα αφηγηματικό κείμενο μέσα στο χώρο, χρόνο, με πρόσωπα/πρωταγωνιστές, με δράση, αντί-δράση και συναισθήματα), να έρθουν σε επαφή με δρώντα πρόσωπα, να βιώσουν χώρους και να αποκτήσουν εικόνες-μνήμες που θα γίνουν προσωπικά νοήματα, να κατανοήσουν τις βασικές αρχές σχεδιασμού μιας περιβαλλοντικής μελέτης, να εκφραστούν καλλιτεχνικά, να γνωρίσουν τις βασικές αρχές στην κατασκευή της εικόνας και την έβδομη τέχνη τον κινηματογράφο. Στον σύνδεσμο παραθέτουμε ένα κείμενο 108 σελίδων με την αναλυτική περιγραφή όλων των φάσεων και των ενεργειών του προγράμματος, τις διαδικασίες και τα αποτελέσματα, τις απόψεις των μαθητών και των γονέων τους για την διεξαγωγή και την ολοκλήρωση με την κινηματογραφική προβολή: ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ‘ΤΟ ΦΑΡΑΓΓΙ ΤΩΝ ΜΥΛΩΝ’ ΤΡΙΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΡΕΘΥΜΝΟΥ (44 MB .pdf)

Η πρόεδρος του Μουσείου Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας κ. Ν. Γουλανδρή, επισκέπτρια στο Φαράγγι των Μύλων, και η κ. Φαλή Γ. Βογιατζάκη Πρόεδρος του Ιστορικού-Λαογραφικού Μουσείου Ρεθύμνης, στον πρόλογο τους στην εργασία του συνάδελφου εκπαιδευτικού Μανούσου Μαραγκάκη (1998) με μια άλλη ομάδα μαθητών «Οι Νερόμυλοι του Ρεθύμνου», έδωσαν μια νότα και στο δικό μας εγχείρημα: «Η έρευνα και καταγραφή των προβιομηχανικών τεχνολογιών και των παραγωγικών μεθόδων, μας προσφέρει πολύτιμες πληροφορίες για έναν κόσμο που λειτούργησε σε ισορροπία με τη φύση και σε μια ισόρροπη κοινωνική δομή… Η μελέτη των Μύλων σημαίνει σε εθνικό και τοπικό επίπεδο την υποκίνησης της κοινής γνώμης, των τοπικών και επιστημονικών οργανώσεων και κυρίως της νεολαίας, να οριοθετήσουν «οικοτόπους» που θα συντηρήσουν και θα προστατεύουν τις μνήμες, τα ήθη και τη φυσική ισορροπία του χώρου τους. Η Κρήτη με το θαυμαστό φυσικό της πλούτο σε βιοποικιλότητα ειδών, οικοτόπων και τοπίων έχει ανάγκη προστασίας». Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα είχε ετήσια διάρκεια. Οι αναγνώστες εκτός από το ενημερωτικό κείμενο μπορούν να παρακολουθήσουν τα δυο «σχολικά ντοκιμαντέρ» που ετοιμάσαμε και προβάλαμε σε μια ανοιχτή προβολή στον κινηματογράφο Απόλλων αλλά και αργότερα στο Σπίτι του Πολιτισμού στο φεστιβάλ των σχολείων. Τη μουσική έγραψε ο μουσικοσυνθέτης Μιχάλης Ανδριτσόπουλος.

(«Tο Φαράγγι των Μύλων», σχολικό ντοκιμαντέρ διάρκειας 25’ λεπτών): ΒΡΑΒΕΥΜΕΝΟ ΝΤΟΚΙΜΑΝΤΈΡ ΣΤΟΝ 1ο Παγκρήτιο Διαγωνισμό Δημοσιογραφικών Δεξιοτήτων «Λευτέρης Δασκαλάκης». Η χρήση της υδροκίνησης στις προ-βιομηχανικές κοινωνίες, πλήρη λειτουργία νερόμυλου (φτερωτή, μυλόπετρες, σκάφη, αλεύρι), παραδοσιακή χειρωνακτική χρήση αλευριού. Θεματικές: τοπικό περιβάλλον και οικοσύστημα, προσωπική και συλλογική ευθύνη διατήρησης του πράσινου στο άμεσο περιβάλλον, ελεύθεροι χώροι, διαχείριση φυσικών πόρων, ανθρωπογενές περιβάλλον, ποιότητα ζωής, γνωριμία με την τέχνη.

Ο αρχικός σχεδιασμός του εκπαιδευτικού μας προγράμματος περιλάμβανε επισκέψεις στο Φαράγγι των Μύλων. Όμως οι αναλυτικές και εντατικές εργασίες της προετοιμασίας, οι επισκέψεις και οι επιστημονικές περιηγήσεις μας προέτρεψαν να επισκεφτούμε ένα παραδοσιακό χώρο χρήσης του αλευριού που παράγονταν από τους νερόμυλους. Ήταν η συνέχεια του εκπαιδευτικού μας προγράμματος από το οικολογικό περιβάλλον σε αρμονία με το πολιτιστικό περιβάλλον, από τη χρήση των νερόμυλων και την υδροκίνηση στις προβιομηχανικές κοινωνίες στη χρήση του παραγόμενου αλευριού και τη χειρωνακτική εργασία. Έτσι υλοποιήσαμε μια πολύ ζεστή και ενδιαφέρουσα επίσκεψη σε ένα παραδοσιακό εργαστήριο χειροποίητου φύλλου κρούστας, ενάντια «… στον ανταγωνισμό που έχουμε με τις μηχανές» (Γ. Χατζηπαράσχος).

(«Τα Χέρια» – σχολικό ντοκιμαντέρ διάρκειας 21’ λεπτών): ΒΡΑΒΕΥΜΕΝΟ ΝΤΟΚΙΜΑΝΤΈΡ ΣΤΟΝ 1ο Παγκρήτιο Διαγωνισμό Δημοσιογραφικών Δεξιοτήτων «Λευτέρης Δασκαλάκης». Μουσική: Μιχάλης Ανδριτσόπουλος, www.andritsopoulos.com

Η προετοιμασία μιας ταινίας (σενάριο, ρόλοι, ρεπεράζ, storyboard, ενδυματολογία, ρόλοι κτλ.) απαιτεί χρόνο. Μια εναλλακτική αλλά εξίσου ενδιαφέρουσα εκπαιδευτική διαδικασία είναι η δημιουργία ενός «σχολικού ντοκιμαντέρ». Στη γλώσσα του κινηματογράφου το «ντοκιμαντέρ» είναι μια μυθιστορηματική, κινηματογραφική αφήγηση/ταινία που προορίζεται να τεκμηριώσει/document κάποια πτυχή της πραγματικότητας. Το ντοκιμαντέρ είναι μια «πρακτική του κινηματογράφου, μια κινηματογραφική παράδοση, και μέσο για την πρόσληψη από το κοινό, η οποία εξελίσσεται συνεχώς και χωρίς σαφή όρια». Πραγματεύεται ιστορικά, πολιτικά, καλλιτεχνικά ή άλλα θέματα, για την παρουσίαση των οποίων βασίζεται σε πραγματικά περιστατικά και αποδεικτικά στοιχεία. Ο όρος «ντοκιμαντέρ» αποδίδεται στον Τζον Γκρίερσον και χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά για να περιγράψει την ταινία του Ρόμπερτ Φλάχερτι, «Moana» (1926). Ο Γκρίερσον όρισε το ντοκιμαντέρ ως την «καλλιτεχνική αναπαράσταση της πραγματικότητας».

Η ετυμολογική ανάλυση του όρου «ντοκιμαντέρ» μας προκάλεσε μια ευχάριστη έκπληξη αφού μας αποκάλυψε την ιδιαίτερη σχέση που έχει με την εκπαίδευση. Ο καθηγητής γλωσσολογίας του πανεπιστημίου Αθηνών κ. Γεώργιος Μπαµπινιώτης δίνει έμφαση στην ετυμολογία, την «αλήθεια των λέξεων» και τη «διδασκαλία μέσα από τις λέξεις». Η ετυμολογία των λέξεων δηλαδή η ιστορική και η πολιτισμική τους γέννηση, η αρχική αλήθεια, η γνησιότητα των λέξεων διαδραματίζει ένα εξαιρετικά δυναμικό ρόλο μέσα στην ελληνική γλώσσα και τον ελληνικό πολιτισμό. «Ήδη από τον 1ο αιώνα π.Χ. παραδίδεται (από τον ∆ιόδωρο τον Σικελιώτη) ότι έτυµον είναι «η αληθής σημασία μιας λέξεως σύμφωνα µε την προέλευσή της». Η λέξη έτυµον ως όρος προέρχεται από το επίθετο έτυµος που σήμαινε «αληθής» και χρησιμοποιείται ήδη στον Όμηρο… ολόκληρη λοιπόν η οικογένεια αυτών των λέξεων και ιδιαίτερα η λέξη έτυµον δηλώνουν την αναζήτηση τής αλήθειας των λέξεων, δηλαδή την ιχνηλάτηση τής προέλευσής τους, που ταυτίζεται µε τη σημασία εκκίνησης ή προέλευσης τής λέξης, την πρώτη ή αληθινή ή βασική ή ετυμολογική σημασία. Η αναζήτηση τής αλήθειας των λέξεων, η ετυµολογία είναι παράλληλα και μια ιστορική αναδρομή στις λέξεις, μια ιστορία των λέξεων» (Μπαµπινιώτης, 2003).

Εκτός από τη διδασκαλία της γλώσσας και του πολιτισμού, η ετυμολογία των λέξεων προκαλεί το ενδιαφέρον των µαθητών και αναπτύσσει την ανάλυση και τη σύνθεση της σκέψης τους. «Απαραίτητη προϋπόθεση για να κάνεις ένα μάθημα ενδιαφέρον είναι να κινήσεις την περιέργεια των μαθητών και να τους βάλεις να σκεφθούν και να ανακαλύψουν από µόνοι τους – µε τη βοήθεια πάντοτε τού δασκάλου – τη γοητεία τής ετυμολογίας των λέξεων, τής αρχικής βασικής σημασίας μιας λέξης και τους αρμούς που συνδέουν τις λέξεις μιας οικογένειας οµορρίζων, αφού οι λέξεις κάθε γλώσσας οργανώνονται και λειτουργούν γύρω από βασικούς πυρήνες µε συγκεκριμένη σημασία και συγκεκριμένη μορφή… [για παράδειγμα, ο μαθητής] πάντοτε µε τον δάσκαλο να καθοδηγεί και µε τα λεξικά ανοιχτά – να ανακαλύψει ότι το ρήμα δρώ έδωσε το δράμα και τη δράση, απ’ όπου το δραστικός και το δραστήριος, ενώ ο ιωνικός τύπος τού δρώ, ο τύπος δραίνω έδωσε το αδρανής; Και ότι το δρω στα σύνθετά του (αντιδρώ, επιδρώ) έδωσε τόσες άλλες λέξεις αντίδραση, επίδραση, πρόσφατα και ανάδραση. Και ότι οι ξένοι άντλησαν από το ίδιο ρήμα, για να πλάσουν δύο λέξεις, τα αγγλικά dramatic (1589) και drastic (1691), που επέστρεψαν στην Ελληνική µε νέο σημασιολογικό περιεχόμενο (δραματικές εξελίξεις – δραστική αντιμετώπιση). Μήπως, λοιπόν, η πιο παλιά ενασχόληση µε τη γλώσσα, η ετυμολογία, μπορεί να αποδειχθεί μια πολύ σύγχρονη και πολύ αποτελεσματική μέθοδος στο σχολείο για καλύτερη γνώση τής γλώσσας µας;” (Μπαµπινιώτης, 2007)

Επανερχόμαστε στην ετυμολογική ανάλυση του όρου «ντοκιμαντέρ»: «Ντοκιμαντέρ» < από την αγγλική λέξη «documentary» προέρχεται από < το επίθετο στη γαλλική και (hence) το ουσιαστικό «documentaire < από τη λέξη «document» < λατινική «documentum» < από το ρήμα «doceō» που σημαίνει «διδάσκω»/teach, «εκπαιδεύω», «πληροφορώ», «δίνω οδηγίες»/instruct, «λέω»/tell, «ενημερώνω»/inform, «δείχνω»/show, «αποδεικνύω»/demonstrate». Το ντοκιμαντέρ καταγράφει, διδάσκει, εκπαιδεύει, πληροφορεί, ενημερώνει, δείχνει και αποδεικνύει. Ως συνέχεια της παραπάνω ετυμολογικής ανάλυσης προτείνουμε τον όρο «σχολικό ντοκιμαντέρ»/«school documentary» για να περιγράψομε την εκπαιδευτική διαδικασία που περιλαμβάνει όλα τα χαρακτηριστικά της δημιουργίας του ντοκιμαντέρ, το οποίο αναδύεται/δημιουργείται μέσα/και από την σχολική κοινότητα με τη συνεργασία των μαθητών, των γονέων, των εκπαιδευτικών με την ευρύτερη κοινότητα/κοινωνία. Σε σχετική έρευνα για τον όρο «σχολικό ντοκιμαντέρ»/ή «school documentary» δεν υπάρχουν αναφορές.

Το «σχολικό ντοκιμαντέρ» μπορεί να αποτελέσει ένα δυνατό μέσο για ένα εκπαιδευτικό σχέδιο εργασίας/project, προκαλεί το ενδιαφέρον των μαθητών και συνθέτει πολλαπλές εξελισσόμενες διαδικασίες. Ένα σχολικό ντοκιμαντέρ είναι ένα κατεξοχήν πολυτροπικό εκπαιδευτικό κείμενο. Η πολυτροπική (multimodality) προσέγγιση μάθησης συνδυάζει περισσότερους από ένα σημειωτικούς τρόπους (modes) κατανόησης με κείμενο, φωτογραφία και βίντεο (Kress & van Leeuwen, 1996, 2001, van Leeuwen, 1999, Χατζησαββίδης, 2003α, 2003β, 2011, Πουρκός & Κατσαρού, 2011). Η πολυτροπικότητα αποτελεί τη φυσική συνέχεια του σύγχρονου κόσμου στην εκπαίδευση μετά από τον μεταπολεμικό αλφαβητισμό και τον αναδυόμενο γραμματισμό μεταγενέστερα. Η εικόνα, η φωτογραφία, το βίντεο, το ντοκιμαντέρ δεν είναι συμπληρωματικά ενός κειμένου, είναι τα ίδια κείμενα ανάγνωσης και μάθησης. Στο σύγχρονο κόσμο κατακλυζόμαστε από πολλαπλά/πολυτροπικά ηχητικά, οπτικά, αφηγηματικά, γραφικά, προφορικά, απτικά, χώρο-αντιληπτικά περιβάλλοντα με πραγματικά και υποδηλούμενα μηνύματα. Ένα σχέδιο εργασίας αλλά και ο κινηματογράφος ο οποίος συνδυάζει όλες τις τέχνες – εξού και η «έβδομη» τέχνη δίπλα στη γλυπτική, τη ζωγραφική, το χορό, την αρχιτεκτονική, τη μουσική και τη λογοτεχνία – συνιστά ένα πολυτροπικό κινηματογραφικό κείμενο.

Εμπλέκει τους μαθητές στη: (α) γραπτή γλώσσα, γραφή και ανάγνωση, γραφικό χαρακτήρα, τυπωμένη σελίδα και οθόνη, (β) προφορική γλώσσα, μια ζωντανή είτε μαγνητοσκοπημένη ομιλία, ακουστική κατανόηση, (γ) οπτική αναπαράσταση, στατική ή κινούμενη εικόνα, γλυπτική, τέχνη, εικόνα συγκλίνουσας προοπτικής, σκηνή, (δ) ηχητική αναπαράσταση, μουσική, περιρρέοντες ήχοι, θόρυβοι, ειδοποιήσεις, ακοή, ακουστική κατανόηση, (ε) απτικές αναπαραστάσεις, αφή, όσφρηση και γεύση, η δημιουργία νοήματος για τον εαυτό μέσα από σωματικές αισθήσεις και συναισθήματα (στ’) μορφές απτικής αναπαράστασης, όπως είναι η κιναισθησία, η φυσική επαφή, οι αισθήσεις του δέρματος (θέρμανση /ψύξη, υφή, πίεση), το κράτημα, χειρισμός αντικειμένων, τα αρώματα, (ζ) σωματική αναπαράσταση, οι κινήσεις των χεριών και των ώμων, εκφράσεις του προσώπου, κινήσεις των ματιών, βλέμμα, στάσεις του σώματος, βάδισμα, ρούχα, στυλ μαλλιών, χορός, αλληλουχία δράσης, επιλογή κατάλληλου χρόνου/συγχρονισμός, συχνότητα, ιεροτελεστία, αναπαράσταση του εαυτού μας με τη μορφή των συναισθημάτων και των συγκινήσεων, και (η) χωρο-αντιληπτική αναπαράσταση, εγγύτητα, απόσταση, μορφοποίηση, διαπροσωπική απόσταση, αστικό και φυσικό τοπίο.

Αντίθετα όμως από τα πολλαπλά πολυτροπικά περιβάλλοντα στα οποία είμαστε εκτεθειμένοι, η Χοντολίδου (1999) παρατηρεί ότι στο σχολείο αντικείμενο μελέτης αποτελεί μόνο το γλωσσικό σημειωτικό σύστημα και τα άλλα στοιχεία όπως οι εικόνες είναι συμπληρωματικά ως προς το κείμενο. Ο γραπτός λόγος είναι το «πραγματικό θέμα» και ό,τι άλλο υπάρχει στο «σχολείο-βιβλίο» (book school) φωτογραφίες, χάρτες, σχεδιαγράμματα κ.τ.λ., χρησιμοποιούνται για να υποστηρίξουν το περιεχόμενο του γραπτού κειμένου. Ωστόσο η ραγδαία τεχνολογική εξέλιξη αμφισβητεί την κυριαρχία του γραπτού λόγου. Στην αύξηση του ενδιαφέροντός μας για τα άλλα σημειωτικά μέσα συνέβαλαν διάφοροι επιστημονικοί χώροι, όπως οι σύγχρονες θεωρίες της λογοτεχνίας, οι οποίες άλλαξαν την αντίληψή μας για το κείμενο, λογοτεχνικό και μη. Ως κείμενο σήμερα η γλωσσολογία, οι θεωρίες της λογοτεχνίας αλλά και η εκπαιδευτική γλωσσολογία θεωρούν μία σύνθετη ποικιλία κοινωνικών καταστάσεων ή συμβάντων: γραπτά κείμενα και αφίσες, βίντεο και κινηματογραφικές ταινίες, σχολικά μαθήματα και πολιτικοί λόγοι, θεατρικές παραστάσεις κ.ά. Η έννοια της πολυτροπικότητας ακριβώς χρησιμοποιήθηκε ώστε να αναγνωρίσουμε ότι τα μηνύματα ενός κειμένου (λ.χ. σε σχολικό βιβλίο ή σε κινηματογραφική ταινία) δομούνται με τη γλώσσα (γραπτή και προφορική), την εικόνα, τις κιναισθητικές πράξεις (χειρονομίες, κινήσεις, πόζες, χειρισμός αντικειμένων) κλπ. Οι εισηγητές του όρου της πολυτροπικότητας οι Kress & van Leeuwen (1996) θεωρούν την πολυτροπικότητα όχι ένα επιπλέον στοιχείο που πρέπει να επισυναφθεί στην ανάλυση της επικοινωνίας, αλλά ως ουσιαστική και θεμελιώδη παράμετρο κάθε κειμένου. Το σχολείο οφείλει να ανοίξει τους ορίζοντές του στη συστηματική διδασκαλία και ανάλυση των πολυτροπικών κειμένων προετοιμάζοντας τους μαθητές στην κατανόηση της πληθώρας των πολυτροπικών κειμένων που τους περιβάλλει (τύπος, τηλεόραση, βιντεοκλίπ, διαδίκτυο, κινηματογράφος κλπ.).

Ένα βήμα παραπέρα από την κατανόηση των πολυτροπικών κειμένων συνιστά η κατασκευή τους. Ένα δεύτερο παράδειγμα πολυτροπικού κινηματογραφικού κειμένου αποτελεί το εκπαιδευτικό πρόγραμμα που εκπονήσαμε την περίοδο 2012-2013 στο δημοτικό σχολείο Αρμένων με τις συναδέλφισσες Ελένη Κουτάντου και Ξανθούλα Δρακάκη και τους μαθητές της Δ’ και Στ’ Τάξεων: «Ψηφιακά Δεδομένα στην Εκπαίδευση: το δραματοποιημένο ντοκιμαντέρ «λουλούδια σπασμένα». Το δραματοποιημένο ντοκιμαντέρ αφορά στην ανακάλυψη του Υστερομινωικού Νεκροταφείου Αρμένων (1390 π.Χ. – 1190 π.Χ.) και είναι διαθέσιμο στο σύνδεσμο http://youtu.be/HKaTlEkU67c . Η ταινία έλαβε το Βραβείο καλύτερης ταινίας στον 3ο Πανελλήνιο Μαθητικό Διαγωνισμό Ταινιών Μικρού Μήκους. Ήταν η πρώτη φορά που ως εκπαιδευτικοί ζήσαμε το πρόγραμμα κινηματογράφου ως μια βαθιά εκπαιδευτική διαδικασία την οποία καταγράψαμε αναλυτικά. Η καταγραφή των εκπαιδευτικών ενεργειών αποσκοπεί στο μοίρασμα της γνώσης τόσο ως περιεχόμενο όσο και ως διαδικασία. Η οργάνωση προσφέρει στην εκπαιδευτική διαδικασία τη δυνατότητα να εξελίσσεται. Συχνά στην ελληνική εκπαίδευση δεν απουσιάζουν η δημιουργικότητα και η φαντασία αλλά η οργάνωση. Η οργάνωση των κανόνων του παιχνιδιού προσφέρει άπειρες δυνατότητες δράσης ακόμη και την ανατροπή των κανόνων, όμως η έλλειψη κανόνων δεν δημιουργεί παιχνίδι. Το βιωματικό, πολυτροπικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα είναι μια σύνθετη διαδικασία καθώς εμπλέκει πολλές όψεις, αλλά ταυτόχρονα μπορεί να είναι απλό και ψυχαγωγικό σχέδιο δράσης όταν μοιράζεται βήμα βήμα. Στην ανάρτηση «Κινηματογράφος μια βαθιά εκπαιδευτική διαδικασία: Το δραματοποιημένο ντοκιμαντέρ «λουλούδια σπασμένα», και στις 79 σελίδες του Ημερολόγιου Κινηματογράφου της ταινίας καταγράψαμε όλες τις φάσεις της δημιουργίας της ταινίας μέσα και έξω από το σχολείο με τα παιδιά: https://www.eduportal.gr/wp-content/uploads/2013/03/hmerologio_tainias.pdf (σελ. 79).

Η φωτογραφία και το βίντεο στην εκπαίδευση

Την περίοδο (2010-2012) στο 14^ο Δημοτικό Σχολείο Ρεθύμνου με τη συμμετοχή 2.500 επισκεπτών/μαθητών και σχεδόν όλα τα σχολεία της πόλης του Ρεθύμνου υλοποιήσαμε μια Έκθεση Φωτογραφίας για την Αφρική με αποστολή ανθρωπιστικής βοήθειας σε ορφανοτροφείο για AIDS στην Ουγκάντα: https://www.eduportal.gr/photo-africa-krhth/ Στην Έκθεση παρουσιάσαμε φωτογραφίες από ένα οδικό μας ταξίδι στην Κένυα, την Ουγκάντα, την Τανζανία, το Μαλάουι, τη Ζάμπια, τη Ζιμπάμπουε, τη Μποτσουάνα και στη Νότια Αφρική. Οι επισκέπτες συμμετείχαν εθελοντικά στην ανοικοδόμηση ενός ορφανοτροφείου για παιδιά ορφανά από AIDS στην πόλη Kempala της Ουγκάντας. Παραθέτουμε το ηλεκτρονικό ημερολόγιο της επικοινωνίας μας και τις φωτογραφίες που μας έστειλαν οι φίλοι μας από την Ουγκάντα με τις οικοδομικές και άλλες εργασίες που ολοκλήρωσαν με την ανθρωπιστική βοήθεια που στείλαμε, καλλιεργώντας ταυτόχρονα σε εμάς τις ανθρώπινες αξίες που χρειαστήκαμε: συγκίνηση, φαντασία-οραματισμό, ενσυναίσθηση, αλληλεγγύη, εθελοντικό ακτιβισμό, πλάτεμα εαυτού μέσα από τον διαφορετικό άλλο. Επίσης κάνουμε κάποιες παρατηρήσεις για τη χρήση της φωτογραφίας ως μέσο προπαγάνδας και κοινωνικής ιεράρχησης (Sontag, 1993, 2003), στον σύνδεσμο: https://www.eduportal.gr/bigf/photo-africa-krhth.pdf (σελ. 51).

Το τέταρτο εκπαιδευτικό πρόγραμμα που υλοποιήσαμε με το συνάδελφο Κώστα Κυριακίδη (2013-2014) ήταν στο δημοτικό σχολείο του Πλακιά: «Ανακαλύπτω την Ιστορία του Τό̟που µου στην Ευρύτερη Περιοχή του Πλακιά, Τρεις Βιωματικές Εκπαιδευτικές Επισκέψεις: «Η Αρχαιολογική Αναστήλωση στο Μοναστήρι του Πρέβελη», «Το Λιγνιτωρυχείο στον Παλίγκρεµο», «Το Οικολογικό Περιβάλλον στο Κουρταλιώτικο Φαράγγι και στο ∆έλτα του Πρέβελη». Το πρόγραμμα υλοποιήθηκε από τη Δ’ Τάξη η οποία ως ομάδα ̟παρουσίαζε σημαντικές διαπολιτισμικές και μαθησιακές δυσκολίες. Από τους 20 μαθητές οι 10 είχαν αλλοδαπούς γονείς. Η δια̟πολιτισµικότητα ήταν ένα χαρακτηριστικό στοιχείο αυτού του σχολείου, 156 μαθητές από τους οποίους οι 66 είχαν τουλάχιστον ένα γονέα από μια άλλη χώρα, συνολικά από 17 διαφορετικές χώρες! Στις τρεις οργανωμένες βιωματικές επισκέψεις χρησιμοποιήσαμε την οπτικοακουστική καταγραφή με βίντεο. Περισσότερα για τις φάσεις του προγράμματος, τους στόχους, τα μέσα, τις διαδικασίες και τα αποτελέσματα στην συστηματική και αναλυτική οπτικοακουστική και κειμενική καταγραφή στον σύνδεσμο: ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ‘ΤΡΕΙΣ ΒΙΩΜΑΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΚΕΨΕΙΣ’ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΠΛΑΚΙΑ (σελ. 80). (44MB .pdf)

Την εικόνα, φωτογραφίες και βίντεο, σε συνδυασμό με κείμενα χρησιμοποιούμε και στην εκπαιδευτική πολυτροπική σειρά «το ταξίδι – εκπαίδευση και πολιτισμός στον κόσμο». Η σειρά περιλαμβάνει συνεντεύξεις εκπαιδευτικών/ακαδημαϊκών απ’ όλο τον κόσμο με ενσωματωμένα ντοκιμαντέρ από τα ταξίδια μας σε αυτές τις χώρες. Μέχρι σήμερα έχουμε δημοσιεύσει κείμενα από 141 χώρες με περισσότερα από 220 ενσωματωμένα ντοκιμαντέρ, διαθέσιμα στην ενότητα ‘πολιτισμός’ στον κεντρικό σύνδεσμο: https://www.eduportal.gr/culture/

Βιβλιογραφία & Παραπομπές

• Barthes, R. (1988) Εικόνα – Μουσική – Κείμενο. (μτφρ. Γ. Σπανός). Αθήνα: Πλέθρον.
• Barthes, R. (2002) Ο Φωτεινός Θάλαμος. Αθήνα: Ράππα.
• Benjamin, W. (1978) Το Έργο Τέχνης την Εποχή της Τεχνικής Αναπαραγωγικότητάς του. (μτφρ. Δ. Κούρτοβικ). Αθήνα: Κάλβος.
• Freund, G. (1996) Φωτογραφία και Κοινωνία. (μτφρ. Ε. Μαυροειδή). Αθήνα: ΦΩΤΟγράφος.
• Gobritch, E. (1998) Το Χρονικό της Τέχνης. Αθήνα: Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας.
• Koutantos, D. (2001) A Cultural Understanding of Collaboration Between Parents of Children with SEN and Educationalists in the Special Schools of Crete, Unpublished Thesis for Ph.D. (in english). Birmingham: University of Birmingham.
• Kress, G. & van Leeuwen, T. (1996) Reading Images. The Grammar of the Visual Design. London: Routledge.
• Kress, G. & van Leeuwen, T. (2001) Multimodal Discourse. London: Arnold.
• Sontag, S. (1993) Περί Φωτογραφίας. (μτφρ. Η. Παπαϊωάννου). Αθήνα: ΦΩΤΟγράφος.
• Sontag, S. (1993) Περί Φωτογραφίας. (μτφρ. Η. Παπαϊωάννου). Αθήνα: ΦΩΤΟγράφος.
• Sontag, S. (2003) Παρατηρώντας τον Πόνο των Άλλων. (μτφρ. Σ. Βελέντζας). Αθήνα: ΦΩΤΟγράφος.
• Sontag, S. (2003) Παρατηρώντας τον Πόνο των Άλλων. (μτφρ. Σ. Βελέντζας). Αθήνα: Scripta.
• van Leeuwen, T. (1999) Speech, Music, Sound. London: Macmillan.
• Αντωνίου, Δ. (2000) Ελληνικοί Νερόμυλοι. Αφιέρωμα Εφημερίδα Καθημερινή, 15 Οκτωβρίου 2000.
• Αριστείδου, Ε. (2014) Δύο Ντοκιμαντέρ για τους Μύλους με Πρωταγωνιστές Μαθητές, Εφημερίδα Ρεθεμνιώτικα Νέα, http://www.rethnea.gr/article.aspx?id=20633
• Δασκαλάκης, Π. (2010) Δίκτυο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Οικολογικά Σχολεία – Μια πρόταση για ένα αειφόρο σχολείο. Πρακτικά 4ου Πανελληνίου Συμποσίου «Το αειφόρο σχολείο του παρόντος και του μέλλοντος.
• Δαφέρμος, Α. (2008) Παραδοσιακά Επαγγέλματα που Χάνονται. Ρέθυμνο: Καλαϊτζάκης.
• Ελύτης, Ο. (1995) Εν Λευκώ, Τέταρτη Έκδοση. Αθήνα: Ίκαρος.
• Εξέλιξη των Επιστημών της Τεχνολογίας (2005) Πηγές Ενέργειας και Μηχανές. Αθήνα: Σαββάλας.
• Κουτάντος, Δ. (2010-2012) Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα στο 14^ο Δημοτικό Σχολείο Ρεθύμνου με τη συμμετοχή 2.500 επισκεπτών/μαθητών και σχεδόν όλα τα σχολεία της πόλης του Ρεθύμνου: Έκθεση Φωτογραφίας για την Αφρική στο Ρέθυμνο με αποστολή ανθρωπιστικής βοήθειας σε ορφανοτροφείο για AIDS στην Ουγκάντα, https://www.eduportal.gr/photo-africa-krhth/ και https://www.eduportal.gr/bigf/photo-africa-krhth.pdf (σελ. 51).
• Κουτάντος, Δ. (2012) ΣΕΙΡΑ ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ: Εισαγωγή στις 100 Χώρες με δυο Εκθέσεις Φωτογραφίας, https://www.eduportal.gr/2taxidieisagogi/
• Κουτάντος, Δ. (2012-15) «Πολυτροπική Εκπαιδευτική «Σειρά το Ταξίδι Εκπαίδευση και Πολιτισμός στον Κόσμο», Συνεντεύξεις Εκπαιδευτικών/Ακαδημαϊκών από 141 Χώρες με 220+ Ενσωματωμένα Βίντεο, στον κεντρικό σύνδεσμο: https://www.eduportal.gr/culture
• Κουτάντος, Δ. και Γιαννουλάκης, Π. (2014-2015) Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα στο 3^ο Δημοτικό Σχολείο Ρεθύμνου: «Το Οικολογικό και Πολιτιστικό Περιβάλλον το Φαράγγι των Μύλων» (Το Πρόγραμμα Ανάδειξης και Αναψυχής).
• Κουτάντος, Δ. και Κυριακίδης, Κ. (2013-2014) Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα στο Δημοτικό Σχολείο του Πλακιά: «Ανακαλύπτω την Ιστορία του Τόπου µου στην Ευρύτερη Περιοχή του Πλακιά, Τρεις Βιωματικές Εκπαιδευτικές Επισκέψεις: «Η Αρχαιολογική Αναστήλωση στο Μοναστήρι του Πρέβελη», «Το Λιγνιτωρυχείο στον Παλίγκρεμο», «Το Οικολογικό Περιβάλλον στο Κουρταλιώτικο Φαράγγι και στο Δέλτα του Πρέβελη», http://goo.gl/3xog0x (σελ. 80).
• Κουτάντος, Δ., Κουτάντου, Ε. και Δρακάκη, Ξ. (2012-2013) Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα στο Δημοτικό Σχολείο Αρμένων: «Η δημιουργία μιας ταινίας μικρού μήκους – Το δραματοποιημένο ντοκιμαντέρ λουλούδια σπασμένα». «Κινηματογράφος μια βαθιά εκπαιδευτική διαδικασία: Το δραματοποιημένο ντοκιμαντέρ «λουλούδια σπασμένα» (https://www.eduportal.gr/wp-content/uploads/2013/03/hmerologio_tainias.pdf (σελ. 79).
• Λούκος, Χ. (1985) Νερόμυλοι, Μελέτη Ιστορική και Λαογραφική «Εισαγωγή». Πάτρα: Εκδοτικό Τυπογραφείο Πατρών.
• Μακρής, Χ. (2007) Οι Νερόμυλοι στα Φαράγγια του Κουρταλιώτη, του Κοτσυφού και ο Πηγαδόμυλος του Δήμου Φοίνικα Ρεθύμνης στην Κρήτη. Αθήνα: Ινστιτούτο των Ελληνικών Μύλων.
• Μαραγκάκης, Μ. (1996) Οι Νερόμυλοι του Ρεθύμνου. Μια Ιστορική προσέγγιση της Ακμής και Παρακμής του Προβιομηχανικού Οικισμού. Ρέθυμνο: Ενιαίο Πολυκλαδικό Λύκειο Ρεθύμνου.
• Μουζάκης, Σ. (2008) Μύλοι και Διαμόρφωση Φεουδαρχικού Δικαίου στη Δυτική, Βυζαντινή και Οθωμανική Οικονομία και Κοινωνία. Αθήνα: Επιστημονική Εταιρεία Αττικών μελετών.
• Μουσείο Κρητικής Εθνολογίας (1985) Νερόμυλοι Δυτικής Μεσαράς Κρήτης.
• Μπαµπινιώτης, Γ. (2003) Ετυμολογία: Η Αλήθεια των Λέξεων. Εφημερίδα «Το Βήμα», 02/02/2003.
• Μπαµπινιώτης, Γ. (2007) Γλωσσική Διδασκαλία Μέσα από τις Ρίζες των Λέξεων». Εφημερίδα «Το Βήμα», 04-03-2007.
• Πουρκός, Μ. & Κατσαρού Ε. (επιμ.) (2011) Βίωμα, Μεταφορά και Πολυτροπικότητα. Εφαρμογές στην Επικοινωνία, την Εκπαίδευση, τη Μάθηση και τη Γνώση. Αθήνα: Νησίδες.
• Σπανάκης, Σ. (1993) Πόλεις και χωριά της Κρήτης στο πέρασμα των Αιώνων. Ηράκλειο: Γραφικές Τέχνες-Γ. Δετοράκης.
• Ταρκόφσκι, Α. (1987) Σµιλεύοντας το Χρόνο. (μτφρ. Σεραφείµ Βελέντζας). Αθήνα: Νεφέλη.
• Τζουανάκης, Γ. (1998) Ο Μύλος της Σκεπαστής και οι Ανεμόμυλοι στην Κρήτη. Ρέθυμνο: Σειρά Παραδοσιακές Δραστηριότητες.
• Φλογαΐτη Ε. (2006). Εκπαίδευση για το Περιβάλλον και την Αειφορία. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
• Χοντολίδου, Ε. (1999), Εισαγωγή στην Έννοια της Πολυτροπικότητας, Γλωσσικός Υπολογιστής, Θεσσαλονίκη, τόμος 1, τεύχος 1, 115-117.