Ο ρόλος της φιλοσοφίας στην εποχή μας

Του Κ. Δ. Φαρμάκη, φιλολόγου, καθηγητή στο Πειραματικό σχολείο, Δρ Φιλοσοφίας

Εισαγωγικά

Η φιλοσοφία ως λειτουργία του πνεύματος, ως «η μάλιστα επιστήμη του μάλιστα επιστητού» κατά την αριστοτελική έκφραση, εκτοπίζεται από το αυτάρεσκο οικοδόμημα των επιστημών και το πνεύμα της υλοφροσύνης που δυναστεύει το σύγχρονο άνθρωπο.
Αστεγος φιλοσοφικά ο άνθρωπος του καιρού μας δυσχεραίνεται να συμφιλιωθεί με τον κριτικό στοχασμό, τη γόνιμη αμφισβήτηση και την αδογμάτιστη ζήτηση της αλήθειας, με επακόλουθο να παραθεωρεί τον πολύπλοκο και αντινομικό χαρακτήρα της πραγματικότητας και να συνθηκολογεί με μονολιθικές και στατικές θεωρήσεις που καταδεικνύουν την πνευματική του μονομέρεια και αυτοεγκατάλειψη.

Αν ο φιλοσοφικός στοχασμός είναι πράξη ερμηνείας και νοηματοδοσίας με όρους ελευθερίας, τότε στον επισφαλή και ρευστό κόσμο μας ο παρεμβατικός ρόλος της φιλοσοφίας καθίσταται επιτακτικός.

Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ

Α) Η φιλοσοφία ως διαχρονική ανάγκη του ανθρώπου

Στους χρόνους μας η φιλοσοφία, παρόλη τη διαδοχική χειραφέτηση των ειδικών επιστημών, παραμένει η επιστήμη των αρχών, η καθολική επιστήμη. Είναι, όπως διατείνονται έγκριτοι στοχαστές, ένας πολύτιμος λίθος, ο οποίος, όσο περισσότερο υφίσταται κατεργασία, όσο περισσότερες έδρες αποκτά, τόσο περισσότερο ακτινοβολεί και καταυγάζει.

Ο καθηγητής Κων/νος Δεσποτόπουλος θεωρεί ότι η φιλοσοφία ως πνευματικός ίμερος και ως ηθική σκέπη ανταποκρίνεται καίρια στην υπερβατική τάση και τραγική φύση του ανθρώπου και ότι κατεξοχήν διαφωτίζει την ανθρώπινη ύπαρξη, μάλιστα και την απρόσιτη για τις ειδικές επιστήμες εσώτατη σύστασή της, ώστε να συνειδητοποιεί ο άνθρωπος την απόλυτη σχέση του με τον κόσμο και με τον εαυτό του και να αποκτά αντάξια προοπτική στον ηθικό βίο του. Επίσης, επισημαίνει ότι στη φιλοσοφία αναγκαστικά προσφεύγει κάθε ειδική επιστήμη για τη θεμελίωση των αρχών της και την ακεραίωση των στόχων της και υποστηρίζει ότι είναι ανεδαφικό να κηρύσσεται η υπερνίκησή της ή η απαξίωσή της. Ιδιαίτερα στην εποχή μας, που χαρακτηρίζεται από το φαινόμενο της Βαβέλ στο χώρο των αξιών και της σκέψης και που ο σύγχρονος άνθρωπος εναγώνια προσπαθεί να επαναπροσδιορισθεί και να νοηματοδοτήσει την ύπαρξή του η ανάγκη της φιλοσοφίας προβάλλει αδήριτη.

Β) Κρίση της αξιοπιστίας της φιλοσοφίας στην εποχή μας – Παράγοντες απαξίωσής της

Είναι ευρύτατα εδραιωμένη η άποψη ότι η Φιλοσοφία διέρχεται μια «παγκόσμια» κρίση λόγω της μετακίνησης του ενδιαφέροντος σε άλλους επιστημονικούς κλάδους (φυσικές επιστήμες, κοινωνιολογία) και ότι έχει μειωθεί η επιρροή των διανοητών στο σύγχρονο κόσμο. Χαρακτηριστικά, ο καθηγητής Wilhelui Weischedel διαπιστώνει ότι «η Φιλοσοφία βρέθηκε στη νεκρή γωνιά της Ιστορίας».

Βέβαια, από τον προηγούμενο αιώνα η Φιλοσοφία παραβαλλόταν με το βασιλιά Ληρ που διένειμε την περιουσία του στις κόρες του και έμεινε να περιφέρεται επαίτης στη ζωή, για να δηλωθεί έτσι ότι η αμφισβήτηση της σημασίας του φιλοσοφικού στοχασμού συνδέεται με την πρόοδο των ειδικών επιστημών. Επίσης, σύμφωνα με τον καθηγητή Ευάγγελο Μουτσόπουλο, η φιλοσοφία είναι διαβεβλημένη και στην περιοχή της καθημερινής ζωής προς δύο κατευθύνσεις: άλλοι την αξιολογούν ως σύνολο κενολογιών χωρίς νόημα, χωρίς πρακτική σημασία και άλλοι ως την υψιπετέστερη ενατένιση ανέφικτων για τον κοινό άνθρωπο αντικειμένων, ίσως και άσκοπων γι’ αυτόν. Δίνει συχνά την εντύπωση ότι έχει αποσυνδεθεί από την πραγματικότητα και έχει κηρύξει ένα είδος χρεοκοπίας σ’ ό,τι αφορά τη σχέση της με τις κοινωνικές ανάγκες. Ετσι, έχει παύσει να χαίρει της εκτίμησης που της αρμόζει και έχει η ίδια συντελέσει στην αποδυνάμωση και περιθωριοποίησή της.

Διαμετρικά αντίθετη προβάλλει η θέση που αρνείται την κρίση της φιλοσοφίας, αφού δε συνιστούν κρίση οι αλλαγές στο πεδίο προβληματισμού, στις πνευματικές πρωτοκαθεδρίες, αλλά τροπή των καιρών. Και στην εποχή μας που ευνοεί την υπερεκτίμηση της πρακτικής, η άποψη ότι η φιλοσοφία δεν έχει λόγο ύπαρξης, επειδή υπερκεράστηκε από την πρακτική, έχει αντικρουσθεί. Η φιλοσοφία δε βρίσκεται έξω από τον κόσμο, όπως το μυαλό δε βρίσκεται έξω από τον άνθρωπο.

Η ΄Αννα Κελεσίδου-Γαλανού υποστηρίζει ότι δεν υφίσταται τελικά κρίση της φιλοσοφίας αλλά πάλη, για να υπερβαθούν οι κρίσεις της ιστορικής στιγμής, αφού η ζωή της φιλοσοφίας είναι πάντα μέσα από αντιγνωμίες ένας αγώνας για μια τελεσφόρα γνώση που τροφοδοτεί τη ζήτηση της αλήθειας.

Κρίση, αναντίλεκτα, αποτελεί η περιστολή της φιλοσοφικής σκέψης και εκπροσώπησης σε clausus numerus ειδικών. ΄Οπως αντιμάχεται τη σοβαρότητα της φιλοσοφίας ο ανεύθυνος ερασιτεχνισμός και η αβασάνιστα πολιτικοποιημένη σκέψη, το ίδιο αντιστρατεύεται τον αυθεντικό φιλοσοφικό στοχασμό ο δάσκαλος που πάσχει από τοξίνωση της ειδικότητάς του και επιμένει να διδάσκει προσηλωμένος πάνω στα αυτοκόλλητα των ειδικών μόνο γνώσεών του.

Ο Hacking στηλιτεύοντας τον άκρατο επαγγελματισμό και την καθηγητοποίηση της φιλοσοφίας επισημαίνει: «Οι φιλόσοφοι με τη μεγαλύτερη επιρροή δε χρειάζεται να καθιερωθούν ως καθηγητές της φιλοσοφίας. Η φιλοσοφία ή τουλάχιστον ο επιστημονικός της στόχος αναγνωρίζεται και καταξιώνεται από την αλήθεια που αντανακλά το περιεχόμενό της και όχι από την επαγγελματική αναγνώριση και ανάδειξη.

Γ) Οι σύγχρονες προκλήσεις και ο ρόλος της φιλοσοφίας

Παραμένει γεγονός ότι ιδίως η σημερινή κοινωνία δεν μπορεί να αντιπαρέλθει τη φιλοσοφία. Κάθε φιλοσοφία είναι η απεικόνιση του πολιτισμού που εκφράζει και, αν υπάρχουν φιλόσοφοι που σφάλλουν, αυτοί δεν αποτελούν παρά τον αντικατοπτρισμό της κοινωνίας όπου ανήκουν και η ύπαρξή τους είναι προτιμότερη από την παντελή έλλειψη φιλοσόφων σ’ έναν κόσμο που πάσχει από νέκρωση της σκέψης.

Ο Κυριάκος Κατσιμάνης θεωρεί ότι στην εποχή μας η φιλοσοφία δεν μπορεί πια να είναι απλή ποίηση εννοιών ή μεταφυσική πτήση και ότι οφείλει να στραφεί στα ακανθώδη προβλήματα του ανθρώπου εγκαταλείποντας τον νοσηρό και αυτάρεσκο απομονωτισμό. Κυρίαρχο πρόταγμα, πρέπει να αποτελέσει η αποκατάσταση του σωκρατικού χαρακτήρα της φιλοσοφίας, αναγκαία προϋπόθεση για μια ανθρωποκεντρική φιλοσοφική προοπτική, για έναν ανανεωμένο φιλοσοφικό ανθρωπισμό.

Η φιλοσοφία οφείλει να προχωρεί στηριγμένη στα πορίσματα των φυσικών επιστημών και των επιστημών του ανθρώπου και να δημιουργεί μια ενιαία εικόνα για τον κόσμο και τη ζωή, ενώ μέλημα του φιλοσόφου πρέπει να είναι όχι μόνο να εξηγήσει τον κόσμο, αλλά να προσπαθεί να τον αλλάξει προς το καλύτερο, να τον εξανθρωπίσει. Και, καθώς η αλλαγή του κόσμου προϋποθέτει τη σκέψη που έχει ως φυσική απόληξη τη δράση, κατανοούμε ότι σκέψη και δράση αλληλεπιδρούν και συνυφαίνονται και ότι η σκέψη αποτελεί μια δυνάμει συνειδητή και εύστοχη δράση. Με τον τρόπο αυτό, ο πραγματικός φιλόσοφος, καθιστώντας την εποχή του αντικείμενο σκέψης, μεταβάλλεται σε ένα είδος «φύλακα της δημόσιας συνείδησης» και προδιαγράφει τα πλαίσια για κοινωνική δράση, ώστε να υπηρετεί τις μεγάλες ανθρώπινες αξίες. Ο Adorno, μάλιστα, παρατηρεί ότι έργο της φιλοσοφίας είναι να προσφέρει καταφύγιο στην ελευθερία, για να διατηρεί άσβηστη την ελπίδα ότι η καταπίεση, η μισαλλοδοξία και η αδικία δε θα ‘χουν στον κόσμο μας την τελευταία λέξη.

Ετσι ο ρόλος που καλείται να διαδραματίσει ο σύγχρονος φιλόσοφος είναι αυτός της αυθεντικής στράτευσης στην υπηρεσία του κοινωνικού συνόλου. ΄Εχει αποστολή να αφυπνίζει συνειδήσεις, να φωτίζει τα πνεύματα, να οξύνει την κριτική διάθεση, να ανοίγει προοπτικές, να κεντρίζει αμφιβολίες, να υποθάλπει αμφισβητήσεις, να πολεμά τον εφησυχασμό και το δογματισμό, να εμπνέει πίστη σε ανθρώπινες αξίες, όπως η ελευθερία και η δικαιοσύνη.

Σε παράλληλους δρόμους προβληματισμού και ο καθηγητής Κων/νος Δεσποτόπουλος τονίζει ότι χρέος της φιλοσοφίας σήμερα είναι η ανάπτυξη της πραξιολογίας και χρέος των σύγχρονων Ελλήνων είναι η υπεύθυνη διακονία της φιλοσοφίας στη χώρα που τη δημιούργησε, καθώς η ολιγωρία για τη φιλοσοφία είναι όσο ποτέ άλλοτε ολιγωρία για το παρελθόν και το παρόν και το μέλλον του ελληνικού έθνους και της ανθρωπότητας ευρύτερα.

Η Μαρία Κουτλούκα φρονεί ότι δύο είναι οι βασικοί ρόλοι που καλείται να διαδραματίσει η φιλοσοφία στη σύγχρονη κοινωνία και αφορούν την Αλήθεια και την Ελευθερία. Η έννοια της Αλήθειας έχει εξασθενίσει, καθώς ο σύγχρονος άνθρωπος είναι προσαρμοσμένος σ΄ ένα υποβαθμισμένο πνευματικό περιβάλλον, έχει αποπροσανατολισθεί από τη συνθηματολογία της διαφήμισης και τους μηχανισμούς οποιασδήποτε προπαγάνδας, ικανοποιείται σε στερεότυπα και μηχανιστικά σχήματα και συνεπώς δεν ερευνά τα αίτια των πραγμάτων και δεν αναζητά την πραγματική και απόλυτη Αλήθεια. ΄Ετσι, η φιλοσοφία οφείλει να διεισδύσει στα πνευματικά ενδιαφέροντα του σύγχρονου ανθρώπου και της κοινωνίας, όσο και στη μελέτη των αιτίων, προκειμένου να συμβάλει στη μεταμόρφωση της ζωής σ’ όλους τους τομείς της, μέσα από το δρόμο της πνευματικής αφύπνισης και της άσκησης εποικοδομητικής κριτικής. Από την άλλη πλευρά, η φιλοσοφία είναι αναγκαίο να υπενθυμίζει στον άνθρωπο ότι η ύπαρξη ελευθερίας είναι η μοναδική προϋπόθεση για την άσκηση του πνεύματος και την πολύπλευρη προαγωγή του ανθρώπου.

Η φιλοσοφία σήμερα επιβάλλεται να εμπλακεί, ιδιαίτερα, στο ζήτημα του τρόπου χρήσης της επιστήμης και της τεχνικής από τον άνθρωπο, πεδίο όπου αναδύονται προβληματισμοί ηθικού, πολιτικού και κοινωνικού περιεχομένου και να πρωτοστατήσει στη διασφάλιση της Ειρήνης και της παγκόσμιας συνεργασίας. Επομένως, η φιλοσοφία στην εποχή μας δεν μπορεί να λειτουργήσει πλέον στο πλαίσιο της απομόνωσης ενός στοχαστή, που υψώνεται πάνω από την καθημερινότητα στην επιδίωξη της καθολικότητας. Καλείται να διαδραματίσει τον ηγετικό της ρόλο πολυεπίπεδα και να στηρίξει έναν πολυδιάστατο ανθρωπισμό χωρίς συμβιβασμούς.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1) Ν. Αυγελής, «Εισαγωγή στη φιλοσοφία», Θεσ/νίκη, 1998.
2) Θ. Βέικος, «Φιλοσοφία και Επιστήμη», Αθήνα, 1982, σσ. 11-64.
3) Σ. Δεληβογιατζής, «Το φυσικό και το ανθρώπινο», Ερωδιός, Θεσ/νίκη, 2002.
4) Κ. Δεσποτόπουλος, «Μελετήματα φιλοσοφίας, ΙΙΙ», Παπαζήσης, 1982.
5) Ι. Ν. Θεοδωρακόπουλος, «Εισαγωγή στη φιλοσοφία», τόμοι 4, Αθήνα, 1974.
6) Κ. Σ. Κατσιμάνης, «Φιλοσοφική παιδεία», Λόγος και Πράξη», Αθήνα, 1979, 9-10 σσ. 65-81.
7) Α. Κελεσίδου-Γαλανού, «Φιλοσοφικά ρεύματα της εποχής μας», Γρηγόρης, Αθήνα, 1990.
8) Ε. Μουτσόπουλος, «Τι είναι φιλοσοφία», Φιλοσοφικοί δρόμοι», 1978, 1 σσ. 3-9.
9) Th. N. Adorno, «Σε τι χρησιμεύει ακόμα η φιλοσοφία;», ΄Ερασμος, Αθήνα, 1975 (μτφρ. Π. Σούρλα).
10) J. Habermas, «Τι χρειάζεται ακόμα η φιλοσοφία;», Signum, 9, Οκτώβριος 1979 (μτφρ. Κ. Μωραϊτη).
11) K. Jaspers, «Einfuhrung in die Philosophie», 1958, σ. 18.