Ο εθισμός στους εφήβους και το “Ισλανδικό θαύμα”

του Μανόλη Κουσλόγλου

Μπρος γκρεμός και πίσω ρέμα;

Πριν από δύο περίπου μήνες δημοσιεύθηκε στους The New York Times, ένα άρθρο με τίτλο: “Are Teenagers Replacing Drugs With Smartphones?”, το οποίο αναφέρεται στην πιθανή συσχέτιση της μείωσης χρήσης ναρκωτικών ουσιών από τους εφήβους και της αντίστοιχης αύξησης στη χρήση κινητών τηλεφώνων από αυτούς.  Το άρθρο αυτό βασίζεται στα ευρήματα της τελευταίας έρευνας “Monitoring the Future“, που διεξάγεται κάθε χρόνο από την Αμερικάνικη κυβέρνηση, σύμφωνα με την οποία, η χρήση των ναρκωτικών ουσιών και του αλκοόλ παρουσιάζει πτωτική πορεία τη τελευταία δεκαετία, μια χρονική περίοδο όπου καταγράφεται η μεγαλύτερη ανάπτυξη στην διείσδυση των κινητών τηλεφώνων στη ζωή των Αμερικανών εφήβων. 

 Ωστόσο, ακόμη κι αν οι υποψίες των ειδικών αποδειχθούν βάσιμες, αυτό άραγε θα σημαίνει ότι μια κοινωνία πρέπει απλά να επιλέξει  ποια από τις δύο μορφές εθισμού, οι ναρκωτικές ουσίες ή τα κινητά τηλέφωνα, είναι προτιμότερη για τους εφήβους της; Μήπως το πραγματικό πρόβλημα είναι η εξάρτηση αυτή καθεαυτή και όχι οι μετασχηματισμοί της και το κυρίαρχο πρόσωπο που αποκτάει καθώς η κοινωνία εξελίσσεται;

Ευτυχώς, κάποιες πρωτοβουλίες φαίνεται να αποδεικνύουν ότι δεν είναι απαραίτητο τα νεότερα μέλη μιας κοινωνίας να είναι οπωσδήποτε εθισμένα σε κάτι.

Η Ευρωπαϊκή πραγματικότητα

Θα πρέπει να υπογραμμισθεί, ότι η έρευνα διεξάγεται στις Η.Π.Α., μία χώρα όπου η χρήση ναρκωτικών ουσιών όπως το τσιγάρο, το αλκοόλ, η μαριχουάνα, το κρακ και η ηρωίνη από τους μαθητές της Β’ θμιας Εκπαίδευσης είναι αρκετά μεγάλη, διαφορετική για κάθε είδος ανάλογα με την ηλικία των μαθητών. Τι συμβαίνει όμως στην Ευρώπη και στην Ελλάδα;

Σύμφωνα με την “Πανευρωπαϊκή έρευνα στο σχολικό πληθυσμό για τη χρήση οινοπνευματωδών και άλλων εξαρτησιογόνων ουσιών” (έρευνα ESPAD) που εκπονήθηκε το 2015 σε 35 χώρες της Ευρώπης, σε δείγμα περίπου 95.000 μαθητών, φαίνεται ότι η διείσδυση του αλκοόλ και του τσιγάρου στους εφήβους μειώνεται τα τελευταία χρόνια.

Ταυτόχρονα ωστόσο, σύμφωνα πάντα με την ίδια μελέτη, καταγράφεται μεγάλη αύξηση της εξάρτησης των εφήβων από τον τζόγο και τα κοινωνικά δίκτυα, φαινόμενα που φυσικά συνδέονται με τη διάδοση του διαδικτύου και χρήση φορητών συσκευών. Πρέπει να αναφερθεί μάλιστα, ότι οι Έλληνες έφηβοι είναι πρωταθλητές στον τζόγο σε Πανευρωπαϊκό επίπεδο και μάλιστα με μεγάλη διαφορά από τους δεύτερους και καταϊδρωμένους Τούρκους (ανάλυση ESPAD από την Καθημερινή)

Το “Ισλανδικό θαύμα”

Πριν από είκοσι χρόνια ξεκίνησε στην Ισλανδία ένα κοινωνικό πείραμα που συνεχίζεται μέχρι σήμερα, το “Youth in Iceland”. Μέσα στα είκοσι αυτά χρόνια το ποσοστό των Ισλανδών δεκαεξάριδων που μεθούσε τουλάχιστον μία φορά το μήνα έπεσε από το 42% στο 5%, αυτών που είχαν κάνει χρήση ινδικής κάνναβης έστω και μια φορά στη ζωή τους, από το 17% στο 7% και αυτών που κάπνιζαν τουλάχιστον ένα τσιγάρο την ημέρα, από το 23% στο 3%!

Το βασικό συστατικό της επιτυχίας της συγκεκριμένης πρωτοβουλίας αποτελεί η αποφασιστικότητα που πηγάζει από την πραγματική αγάπη προς τους νέους ανθρώπους και η οποία μετουσιώνεται στην αγαστή συνεργασία του κράτους, των γονέων, των κοινωνικών φορέων, των εκκλησιών και φυσικά της εκπαιδευτικής κοινότητας. Αυτό που συνέβη σε γενικές γραμμές ήταν η συμφωνία σε ένα κοινωνικό συμβόλαιο που περιλαμβάνει συγκεκριμένες πρωτοβουλίες όπως:

• Την αυστηρή απαγόρευση αγοράς/χρήσης ναρκωτικών ουσιών και αλκοόλ από εφήβους
• Την απαγόρευση κυκλοφορίας εφήβων σε συγκεκριμένες νυχτερινές ώρες
• Την ώθηση των νέων ώστε αυτοί να συμμετέχουν σε αθλητικά προγράμματα και άλλες κοινωνικές δραστηριότητες.
• Την αύξηση των ωρών δημιουργικής απασχόλησης που αφιερώνουν οι γονείς με τα παιδιά τους.

Να σημειωθεί ότι πέρα από τη πιστή τήρηση των πρώτων δύο περιορισμών για τους εφήβους που σημειώνεται τα τελευταία είκοσι χρόνια, η συχνή συμμετοχή των νέων σε οργανωμένες αθλητικές δραστηριότητες αυξήθηκε από 24% στο 42%, ενώ την ίδια χρονική περίοδο, το ποσοστό των γονέων που αναφέρουν ότι περνάνε το Σαββατοκύριακο με τα παιδιά τους, αυξήθηκε από 23% στο 46%. Το κοινωνικό συμβόλαιο τηρείται πλήρως μέχρι σήμερα με ευλάβεια από όλους τους εμπλεκόμενους, όπως αναφέρεται στο σχετικό άρθρο του “Mosaic – The science of Life”: How Iceland Got Teens to Say No to Drugs)

Υπάρχουν οι προϋποθέσεις για ένα “Ελληνικό θαύμα”;

Το πρόγραμμα έχει αρχίσει να εφαρμόζεται πλέον σε πολλές άλλες χώρες, σε τοπικό και περιφερειακό μόνο επίπεδο, με την ονομασία “Youth in Europe”. Επιπλέον, καθώς οι καιροί αλλάζουν, όπως και οι εξαρτήσεις που φέρνουν μαζί τους, το πρόγραμμα αυτό εξελίσσεται συνεχώς ώστε να συμπεριλάβει τις νέες αυτές εξαρτήσεις, όπως είναι ο ηλεκτρονικός τζόγος, ενώ  επίσης λαμβάνονται πάντα υπόψη οι ιδιαιτερότητες κάθε χώρας.

Τον Ιανουάριο μάλιστα, δημοσιεύτηκε ένα σύντομο άρθρο του “CNN Greece”, με τίτλο: Το «ισλανδικό θαύμα» σώζει τους έφηβους από τα ναρκωτικά και στην Ελλάδα, σύμφωνα με το οποίο, γίνονται τα πρώτα βήματα για την εφαρμογή του προγράμματος “Youth in Europe” στο Δήμο Ευόσμου, χωρίς ωστόσο να αναφέρονται περισσότερες λεπτομέρειες.

 Το πρώτο πρόβλημα που ανακύπτει εδώ είναι το γεγονός ότι είναι αδύνατο να εφαρμοστεί μόνο σε τοπικό επίπεδο ένα πρόγραμμα που προϋποθέτει περιορισμούς στην προσωπική ζωή των εφήβων, κατά παράβαση ενδεχομένως της νομοθεσίας που ισχύει στην ελληνική επικράτεια. Το δεύτερο πρόβλημα είναι ότι οι απαγορεύσεις που συμφωνήθηκαν στην Ισλανδία δεν μπορούν να επιβάλλονται σε μία τόσο, μα τόσο δημοκρατική χώρα… όπως η Ελλάδα, όπου:

• Η κοινωνία θεωρεί ότι το κράτος είναι αναξιόπιστο.
• Η συνεργασία πολιτείας, κοινωνικών φορέων, εκκλησίας, γονέων και εκπαιδευτικής κοινότητας αποτελεί μάλλον μια ουτοπία.
• Κάθε απαγόρευση εκλαμβάνεται από μερίδες πολιτών ως περιορισμός της ελευθερίας και των δημοκρατικών δικαιωμάτων τους.
• Η Πολιτεία θεσπίζει υπερβολικά αυστηρούς νόμους, ώστε αυτή να είναι νομικά κατωχυρωμένη, γεγονός όμως που ωθεί τους πολίτες στην παραβατικότητα.
• Το εκπαιδευτικό σύστημα είναι πλήρως απαξιωμένο, ενώ οι εκπαιδευτικοί δεν χαίρουν καμίας εκτίμησης ή σεβασμού στην κοινωνία.
• Η έννοια του μακροχρόνιου προγραμματισμού είναι άγνωστη, σε μία χώρα που ανατράφηκε υπερήφανη για τη νοοτροπία “Ζούμε το σήμερα σαν να μην υπάρχει αύριο”, σε αντίθεση με τους ψυχρούς κουτόφραγκους.

 Σχέσεις γονέων-εφήβων: Ερωτήματα

Αυτό που απομένει λοιπόν είναι η προσπάθεια για την εφαρμογή τουλάχιστον του δεύτερου σκέλους του προγράμματος, που είναι η προσπάθεια ένταξης των παιδιών σε αθλητικές και άλλες κοινωνικές δραστηριότητες και η ταυτόχρονη αύξηση των ωρών δημιουργικής απασχόλησης που αυτά περνούν με τους γονείς τους.

Ωστόσο και σε αυτό το σκέλος υπάρχει ένα ακόμη πρόβλημα. Σύμφωνα λοιπόν με τις αρχές του “Ισλανδικού θαύματος”, οι οργανωμένες δραστηριότητες των εφήβων διεξάγονται ώστε αυτοί να γνωρίσουν τις χαρές τις ζωής και να ξεφύγουν από άλλα θέματα που τους αγχώνουν. Είναι αυτό εφικτό να συμβεί όμως στην Ελλάδα, όπου ακόμη και οι εξωσχολικές δραστηριότητες γεμίζουν άγχος του εφήβους, αφού αυτές εκκινούν με το γονικό όραμα του πρωταθλητισμού τους (το οποίο συνήθως καταρρέει άδοξα μετά από μερικά χρόνια);

Επίσης, είναι εφικτός ο στόχος για αύξηση των ωρών δημιουργικής απασχόλησης των παιδιών εντός της οικογένειάς τους, σε μία χώρα όπου οι γονείς υποχρεώνονται να αφιερώνουν υπερβολικά πολύ χρόνο στο διάβασμα των παιδιών τους; Είναι σε όλους γνωστό ότι το γεγονός αυτό έχει ως αποτέλεσμα οι γονείς να προσπαθούν να  “ξεμπερδεύουν” με τα παιδιά τους ωθώντας τα εμμέσως στην ενασχόληση με τον Η/Υ στο σπίτι και το κινητό/ταμπλέτα τους στην καφετέρια.

Επίλογος

Τα παραπάνω ερωτήματα είναι ρητορικά. Για να έχει τη δυνατότητα μία κοινωνία να φροντίσει τα νεότερα μέλη της θα πρέπει πρώτα να έχει αναπτύξει τις κατάλληλες νοοτροπίες. Όταν δεν συμβαίνει κάτι τέτοιο, οποιαδήποτε προσπάθεια καταλήγει στο κενό, αφού αυτή στηρίζεται σε ημίμετρα. Μπορούν αναφερθούν πολλά παραδείγματα από την ελληνική πραγματικότητα και τον τρόπο που ο Νόμος και η κοινωνία αντιμετωπίζουν το κάπνισμα, τα ναρκωτικά, το αλκοόλ, τον τζόγο ή τη χρήση κινητών τηλεφώνων από τους εφήβους.

 Ωστόσο, τα φαινόμενα του σύγχρονου εθισμού, που αφορούν στον ηλεκτρονικό τζόγο ή στην κοινωνική δικτύωση είναι ήδη εδώ και μάλιστα, όπως έχει αναφερθεί πιο πάνω, οι Έλληνες είναι  πρωταθλητές σε αυτά. Προκειμένου να αντιμετωπιστεί αυτό το θέμα θα πρέπει οι φορείς της κοινωνίας μας να απομακρυνθούν από ακραίες θέσεις που θυμίζουν καταστάσεις ελευθεριότητας ή, στην άλλη πλευρά, μεσαιωνικού σκοταδισμού. Μόνο έτσι μπορεί να υπάρξει σύγκλιση απόψεων, συνεννόηση και συμφωνία ενός κοινωνικού συμβολαίου που θα οδηγήσει στη λήψη αποτελεσματικών μέτρων που με τη σειρά τους, με αρκετή υπομονή, θα δημιουργήσουν τελικά ένα “ελληνικό θαύμα”