ΣΕΙΡΑ ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ: Η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας στη Βραζιλία

Του Δημήτρη Κουτάντου, αποσπασμένου εκπαιδευτικού στη ΒραζιλίαΤη Μεγάλη Εβδομάδα, στις 4 Απριλίου 2007, είχαμε μια συνάντηση με τον Έλληνα Πρέσβη στη Βραζιλία και τον Γενικό Πρόξενο της Ελλάδος στο Σάο Πάολο, με θέμα, τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας και του ελληνικού πολιτισμού στους Έλληνες μετανάστες και στους Βραζιλιάνους υπηκόους. Εκείνη η συνάντηση αποτέλεσε το ερέθισμα για την ολοκλήρωση της παρούσας μελέτης. Ακλόνητη άποψή μας ήταν και είναι ότι: η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας και του ελληνικού πολιτισμού είναι έννοιες ταυτόσημες: η γλώσσα είναι το μέσο επικοινωνίας αλλά ταυτόχρονα και ο φορέας της ιστορικής συνείδησης και η κοιτίδα του πολιτισμού ενός έθνους. Σημαντικό ρόλο στη διδασκαλία μπορεί να διαδραματίσει η ετυμολογία των ελληνικών λέξεων και των ριζών των λέξεων, οι οποίες έχουν υιοθετηθεί από άλλα ιδιώματα όπως είναι η πορτογαλική γλώσσα.

Τη Μεγάλη Εβδομάδα, στις 4 Απριλίου 2007, είχαμε μια συνάντηση με τον Έλληνα Πρέσβη στη Βραζιλία και τον Γενικό Πρόξενο της Ελλάδος στο Σάο Πάολο, με θέμα, τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας και του ελληνικού πολιτισμού στους Έλληνες μετανάστες αλλά και σε Βραζιλιάνους υπηκόους. Αυτή η συνάντηση αποτέλεσε το ερέθισμα για την ολοκλήρωση της παρούσας μελέτης. Ακλόνητη άποψή μας ήταν και είναι ότι: η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας και του ελληνικού πολιτισμού είναι έννοιες ταυτόσημες. Η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας σημαίνει ελληνικός πολιτισμός και ο ελληνικός πολιτισμός σημαίνει ελληνική γλώσσα.

«Οι Έλληνες της Βραζιλίας» – «Gregos do Brazil», Βίντεο διάρκειας 50’ λεπτών: Οι Έλληνες της Βραζιλίας, Πρώτη γενιά Ελλήνων Μεταναστών (Έκθεση Φωτογραφίας στη Λεωφόρο Paulista), Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Ateniense (1966-2015), Πάσχα στο Σάο Πάολο, Φεστιβάλ Χορού Κοινοτήτων (Οργάνωση Ελληνική Κοινότητα Αγίου Παύλου)

Όπως μας διδάσκει ο καθηγητής γλωσσολογίας και πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γεώργιος Μπαμπινιώτης, στο άρθρο του με τίτλο, «H γλώσσα ως πρόσβαση στον πολιτισμό»: «H έμφαση στη γλώσσα, εφόσον πρόκειται για σωστά οργανωμένη διδασκαλία τής γλώσσας, δεν αποτελεί μόνο επαφή με τις λέξεις ως μέσo επικοινωνίας αλλά και έμπρακτη επαφή με τα σύμβολα έκφρασης τής σκέψης και τής όλης δράσης ενός λαού, δηλαδή οδό άμεσης πρόσβασης σ”” έναν πολιτισμό. Εδώ χρειάζεται μια σημαντική διασάφηση, αυτονόητη ίσως αλλά κατά κανόνα λησμονουμένη: οι λέξεις δεν είναι απλά ηχητικά μορφώματα• είναι σημασίες που δηλώνουν έννοιες. Πάνω απ”” όλα δηλαδή (ας επιτραπεί η γενίκευση) οι λέξεις είναι έννοιες. Και οι έννοιες συνθέτουν νοήματα, αυτά που συνιστούν και καθορίζουν τη λειτουργία τής νόησής μας. Ξεκινώντας, εξάλλου, από την παραδοχή ότι κάθε πολιτισμός είναι πρώτα και πάνω απ”” όλα ιδιαίτερο σύστημα αξιών, είναι δηλ. το πώς τοποθετείται ένας λαός ιστορικά απέναντι στη σχέση τού ανθρώπου με τον κόσμο του, τους άλλους ανθρώπους και το γενικότερο περιβάλλον καθώς και τι προτεραιότητες και επιλογές θέτει γενικά για τον άνθρωπο, κάθε πολιτισμός είναι, κατά βάσιν, μια μορφή ανθρωπισμού, ανάλογα με τη θέση που δίνει στον άνθρωπο και στην καλλιέργεια τής προσωπικότητάς του μέσα από το σύστημα αξιών που υιοθετεί. Μέσα στις αξίες αυτές περιλαμβάνεται και η γλώσσα ενός λαού-πολιτισμού και ως αξία καθ”” εαυτήν και διότι αποτελεί την έκφραση άλλων μορφών τού πολιτισμού… γίνεται αντιληπτό ότι η κατάλληλη διδασκαλία τής ελληνικής γλώσσας, εντός και εκτός Ελλάδος, αποτελεί οδό πρόσβασης και γνωριμίας με τον ελληνικό πολιτισμό. Ιδιαίτερα ενδιαφέρει … η διδασκαλία τής Ελληνικής σε ξένους που θέλουν να γνωρίσουν τον πολιτισμό μας με όχημα τη γνώση τής ελληνικής γλώσσας» (Μπαμπινιώτης, 2006).Είναι έκδηλη, λοιπόν, η διπλή λειτουργία της γλώσσας ως μέσο επικοινωνίας και ταυτόχρονα ως φορέας της ιστορικής συνείδησης και κοιτίδα του πολιτισμού ενός έθνους.

Το αμέσως επόμενο ερώτημα που αναδύεται είναι πώς μπορούμε να διδάξουμε την ελληνική γλώσσα σε μια τόσο μακρινή και τεράστια χώρα, σε μια άλλη γεωγραφική και διαφορετική ιστορικο-πολιτισμικά ήπειρο, με μαθητές κυρίως της τρίτης γενιάς των Ελλήνων μεταναστών, οι οποίοι δεν έχουν συχνή επικοινωνία με τη μητέρα πατρίδα;

Ωστόσο, σε αυτό τον αγώνα λησμονούμε την ιδιαιτερότητα της ελληνικής γλώσσας, ιδιαιτερότητα η οποία έγκειται στην οικουμενική της διάσταση. Η οικουμενικότητα της ελληνικής γλώσσας είναι μια αλήθεια που αντανακλάται και στην πορτογαλική γλώσσα. Συγκεκριμένα το παρόν πόνημα προτείνει τη σύζευξη της διδασκαλίας της ελληνικής γλώσσας στη Βραζιλία (και επομένως και του ελληνικού πολιτισμού) μέσα από την ετυμολογία των ελληνικών λέξεων που έχουν υιοθετηθεί στην πορτογαλική γλώσσα.

Η ετυμολογία των ελληνικών λέξεων που ακολουθούν παρακάτω, δηλαδή η ιστορική τους και η πολιτισμική τους ανάδυση, η αρχική τους αλήθεια και η γνησιότητά τους – μαζί με κάποια άλλα ενδεικτικά πολιτισμικά στοιχεία όπως είναι οι ιστορικές και πολιτισμικές αναφορές και οι παραπομπές σε σύγχρονους δημιουργούς τέχνης ελληνικής καταγωγής – αποτελούν τους καλύτερους ‘αγωγούς’, ‘αγωγιάτες’ και ‘δασκάλους’ του ελληνικού πολιτισμού.
«Ήδη από τον 1ο αιώνα π.Χ. παραδίδεται (από τον Διόδωρο τον Σικελιώτη) ότι έτυμον είναι «η αληθής σημασία μιας λέξεως σύμφωνα με την προέλευσή της». Η λέξη έτυμον ως όρος προέρχεται από το επίθετο έτυμος που σήμαινε «αληθής» και χρησιμοποιείται ήδη στον Όμηρο… ολόκληρη λοιπόν η οικογένεια αυτών των λέξεων και ιδιαίτερα η λέξη έτυμον δηλώνουν την αναζήτηση τής αλήθειας των λέξεων, δηλαδή την ιχνηλάτηση τής προέλευσής τους, που ταυτίζεται με τη σημασία εκκίνησης ή προέλευσης τής λέξης, την πρώτη ή αληθινή ή βασική ή ετυμολογική σημασία. Η αναζήτηση τής αλήθειας των λέξεων, η ετυμολογία είναι παράλληλα και μια ιστορική αναδρομή στις λέξεις, μια ιστορία των λέξεων (Μπαμπινιώτης, 2003).

Εκτός όμως από τη διδασκαλία της γλώσσας (και ταυτόχρονα του αντίστοιχου πολιτισμού), η ετυμολογία των λέξεων προκαλεί το ενδιαφέρον των μαθητών και αναπτύσσει την ανάλυση και τη σύνθεση της σκέψης τους. “Απαραίτητη προϋπόθεση για να κάνεις ένα μάθημα ενδιαφέρον είναι να κινήσεις την περιέργεια των μαθητών και να τους βάλεις να σκεφθούν και να ανακαλύψουν από μόνοι τους – με τη βοήθεια πάντοτε τού δασκάλου – τη γοητεία τής ετυμολογίας των λέξεων, τής αρχικής βασικής σημασίας μιας λέξης και τους αρμούς που συνδέουν τις λέξεις μιας οικογένειας ομορρίζων, αφού οι λέξεις κάθε γλώσσας οργανώνονται και λειτουργούν γύρω από βασικούς πυρήνες με συγκεκριμένη σημασία και συγκεκριμένη μορφή… [για παράδειγμα, ο μαθητής] πάντοτε με τον δάσκαλο να καθοδηγεί και με τα λεξικά ανοιχτά – να ανακαλύψει ότι το ρήμα δρώ έδωσε το δράμα και τη δράση, απ”” όπου το δραστικός και το δραστήριος, ενώ ο ιωνικός τύπος τού δρώ, ο τύπος δραίνω έδωσε το αδρανής; Και ότι το δρω στα σύνθετά του (αντιδρώ, επιδρώ) έδωσε τόσες άλλες λέξεις αντίδραση, επίδραση, πρόσφατα και ανάδραση. Και ότι οι ξένοι άντλησαν από το ίδιο ρήμα, για να πλάσουν δύο λέξεις, τα αγγλικά dramatic (1589) και drastic (1691), που επέστρεψαν στην Ελληνική με νέο σημασιολογικό περιεχόμενο (δραματικές εξελίξεις – δραστική αντιμετώπιση). Μήπως, λοιπόν, η πιο παλιά ενασχόληση με τη γλώσσα, η ετυμολογία, μπορεί να αποδειχθεί μια πολύ σύγχρονη και πολύ αποτελεσματική μέθοδος στο σχολείο για καλύτερη γνώση τής γλώσσας μας;” (Μπαμπινιώτης, 2007)
Ακόμη περισσότερο, η Άννα Tζιροπούλου – Ευσταθίου, στη μελέτη της με τίτλο «Το ταξίδι των ελληνικών λέξεων, ιστορικές & ετυμολογικές αναφορές», αναδεικνύει τη οικουμενική βαρύτητα που έχει η ετυμολογία των ελληνικών ‘πρώτο-λέξεων’: «Η “λεξιλογική ανάλυση”, που είναι η ετυμολογική και ιστορική ανάλυση μιας λέξεως, φανερώνει τον αρχαίο αλλά οικείο ελληνικό λόγο. Πολλές φορές, αυτές οι ελληνικές “Πρωτολέξεις”, αυθεντικές δηλαδή λέξεις, επιστρέφουν στην ομιλούμενη ελληνική γλώσσα ως ξένες. Είναι τα λεγόμενα αναδάνεια. [Όμως άλλο είναι να δανείσεις μια λέξη/έννοια όπως είναι η ‘δημοκρατία’ και άλλο να δανειστείς μια λέξη όπως είναι το ‘πέναλτι’]. Δεν πρέπει να αγνοούμε το γεγονός ότι παλαιότερα, η ελληνική γλώσσα εκφράζονταν προφορικά. Οι ””Έλληνες, ως ναυτικός λαός «πολλαχή κατά θάλλατταν πλανώμενοι, γλώτταν την ελληνικήν επέβαλον». Αρχαιοελληνικοί πολιτισμοί της θάλασσας, κυκλαδικός, μινωικός, μηκυναϊκός, αθηναϊκός, μακεδονικός, και πρωτολέξεις της θάλασσας: λέξεις που μυρίζουν θάλασσα.

Αυτές οι ‘πρωτολέξεις’ και ο αντίστοιχος ελληνικός πολιτισμός που μεταλαμπαδεύουν σε όλον τον κόσμο είναι αστείρευτες. Συνεχώς φωτίζουν την οικουμένη ακόμη και τις σύγχρονες επιστήμες με νέες ορολογίες όπως είναι στην επιστήμη των ηλεκτρονικών υπολογιστών. Ένα σύγχρονο παράδειγμα αποτελεί η δομή της γνωστής ηλεκτρονικής εγκυκλοπαίδειας Wiki-pedia (από την ελληνική λέξη παιδεία), η δομή της οποία βασίζεται στις ελληνικές λέξεις/έννοιες για τις θετικές επιστήμες (βιολογία, ζωολογία, οικολογία, αστρονομία, φυσική…) και τις τέχνες (θέατρο, μουσική, κινηματογράφος…).

Η ίδια εγκυκλοπαίδεια, για παράδειγμα στην ετυμολογία της ελληνικής λέξης ‘ά-τομο’/átomos, ‘δηλαδή αυτός που δεν τέμνεται, ο αδιαίρετος’, διαλαλεί την οικουμενική λειτουργία της ελληνικής γλώσσας εφόσον η ίδια λέξη χρησιμοποιείται από τις ακόλουθες γλώσσες: Africâner : atoom (af); Alemão : Atom (de); Aragonês : atomo (an); Asturiano : átomu (ast); Baixo Saxão/Plattdütsch : atom (nds); Basco : atomo (eu); Bósnio : atom (bs); Bretão : atom (br); Buginês : atong (bug); Búlgaro : атом (bg); Catalão : àtom (ca); Checo/Tcheco : atom (cs); Croata : atom (hr); Dinamarquês : atom (da); Eslovaco : atóm (sk); Esloveno : atom (sl); Espanhol : átomo (es); Esperanto : atomo (eo); Estoniano : aatom (et); Feróico : atom (fo); Finlandês : atomi (fi); Francês : atome (fr); Galego : átomo (gl); Grego : άτομο (el); Haitiano : atòm (ht); Holandês : atoom (nl); Húngaro : atom (hu); Ido : atomo (io); Indonésio : atom (id); Inglês : atom (en); Interlíngua : atomo (ia); Italiano : atoo (it); Latim : atomus (la); Letão : atoms (lv); Lingala : atome (ln); Lituano : atomas (lt); FYROM: атом (mk); Malaio : atom (ms); Norueguês : atom (no); Novo Norueguês : atom (nn); Polonês/Polaco : atom (pl); Romeno : atom (ro); Russo : атом (ru); Sérvio : атом (sr); Servocroata : atom (sh); Siciliano : àtumu (scn); Sueco : atom (sv); Sundanês : atom (su); Tagalo : atomo (tl); Turco : atom (tr); Ucraniano : атом (uk); Uzbeque : atom (uz).

Αν μάλιστα επιχειρήσουμε να μελετήσουμε τις επιδράσεις της ελληνικής γλώσσας στις επιμέρους ευρωπαϊκές γλώσσες, αυτές είναι άπειρες. Για παράδειγμα για την αγγλική, την πρώτη σε έκταση σύγχρονη ομιλούμενη γλώσσα στον κόσμο, ο Αριστείδης Κωνσταντινίδης (1993) στο βιβλίο του «H Οικουμενική Διάσταση της Ελληνικής Γλώσσης», μας εκπλήσσει ευχάριστα όταν συμπεραίνει ότι η μια στις τέσσερις ‘αγγλικές’ λέξεις (!) είναι αμιγώς ελληνική. Στο πληρέστερο σήμερα αμερικανικό λεξικό, το Merrian Webster, σε σύνολο 166.724 λέξεων η συμμετοχή σε αμιγείς ελληνικές λέξεις είναι 42.914, αριθμός που αντιστοιχεί στο 25,73%, όταν στο ίδιο λεξικό η αγγλική έχει δανεισθεί μόλις 57 λέξεις από την τουρκική και 34 λέξεις από τις σλαβικές γλώσσες! Στην ιατρική ορολογία, με βάση το έγκυρο λεξικό Dorland, σε σύνολο 46.251 λέξεων, οι αμιγείς ελληνικές λέξεις είναι 24.862, αριθμός που αντιστοιχεί στο 53,75%. Αν μάλιστα προσθέσουμε και τις λέξεις που κατά το ήμισυ είναι ελληνικές, ως προς το πρώτο ή το δεύτερο συνθετικό τους, τότε το ποσοστό αυτό ανέρχεται στο 68%. Στη Διεθνή Επιστημονική Ορολογία, πχ. στο μεγάλο κλάδο της Ζωολογίας, με βάση το Nomenclator Zoologicus, το οποίο αποτελεί την επίσημη διεθνή επιστημονική ονοματολογία των γενών των ζώων όλων των ειδών (ερπετών, θηλαστικών, πτηνών, εντόμων, ψαριών κ.λπ.) τα οποία έχουν ανακαλυφθεί μέχρι το 1994, δηλαδή 337.789 γένη ζώων, η ελληνική συμμετοχή ανέρχεται σε 195.779 λέξεις, αριθμός που αντιστοιχεί σε 57,96%, και αν προσθέσουμε τις κατά το ήμισυ ελληνικές λέξεις το ποσοστό ανέρχεται στο 73%.

Και δεν είναι μόνο η έκταση των επιρροών αλλά και το βάθος, η ποιότητα τους, ότι οι γλωσσολόγοι αποκαλούν “γλωσσολογικό κλειδί της κάθε γλώσσας” [οι πρωτολέξεις], είναι λέξεις που έχουν ληφθεί αυτούσιες από την Ελληνική πχ. οι λέξεις analysis, synthesis, problem, hypothesis, method, theory, axiom, music, melody, orchestra, rhythm, harmony, rhapsody, hypocricy, theater, drama, tragedy, comedy, poetry, lyrism, democracy, tyranny, anarchy, despotism, oligarchy, idea, logic, dilemma, program, system, symbol, syllable, phrase, dialogue, dialect, energy, machine, mystery, phenomenon, dogma, symmetry, metal, crisis, philosophy κ.λπ. Οι βασικές αυτές λέξεις ανέρχονται περίπου στις 500 και όπως οι ίδιοι αναγνωρίζουν, αν αφαιρεθούν από το λεξιλόγιό τους θα υπάρξει αδυναμία επικοινωνίας μεταξύ τους. Τεράστια είναι η συνεισφορά και στην ονοματολογία με τα 190 κύρια ονόματα ανδρών και γυναικών, όπως Alexander, Andrew, Christopher, Eugene, Irene, Margaret κ.λπ, όπως και η εξάπλωση των λέξεων/εννοιών από την ελληνική μυθολογία και την ιστορία, όπως ‘Οιδίπους’, ‘Ευρώπη’ κτλ.

Η επιρροή της ελληνικής γλώσσας στη αγγλική και ευρύτερα στην διεθνή σκέψη μπορεί να καταδειχθεί και από τις δύο ιστορικές ομιλίες του καθηγητή και πρώην πρωθυπουργού Ξενοφώντα Ζολώτα στις 26. 9. 1957 και 2. 10. 1959 στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο στην Ουάσιγκτον, ο οποίος μιλώντας αγγλικά χρησιμοποίησε μόνο ελληνικές λέξεις (εκτός από τα συνδετικά και τα βοηθητικά ρήματα). Παραθέτουμε το δεύτερο λόγο (της 2ας Οκτωβρίου 1959) και την ελληνική του «μεταγραφή» (όχι μετάφραση!).

Σε μια άλλη ευρωπαϊκή γλώσσα, τη γερμανική, εργασία του Γεώργιου Παυλάκου με τον τίτλο «Οι ελληνικές λέξεις στη Γερμανική» εκθέτει 16.530 ελληνικές λέξεις απλές και σύνθετες που μετέχουν στη λειτουργία της γερμανικής και δίνει παραδείγματα όπως τη λέξη Μούσα (Muse) και τα παράγωγά της : Muse, Museum, museal, Museographie, Museologie, Museologe. Musik, Musiker, Musikus, Musikant, musikal, musisch, musikalisch, Musikalien, Musikalitat, Musikologie, Musikologe, Musikomanie, musizieren. Υπάρχουν επίσης πολλές ρίζες ελληνικών λέξεων, οι οποίες συνθέτουν πλήθος άλλων λέξεων όπως το: Krise (184 περιπτώσεις), Phase (198), Zone (214), Klima (224), Therapie (207), Oeko-Oekologie (380), Theater (313), Technik (412), Musik (489), Problem-Problematik (418), Programm (565), System (677), Energie (618), Polit- (676). Πλήθος άλλων ελληνικών λέξεων χρησιμοποιούνται στις επιγραφές καταστημάτων, εμπορευμάτων, υπηρεσιών, διαλεγμένες ώστε να είναι σύντομες, εύκολες, εύηχες και ταιριασμένες, όπως: Neon, Ariston, Kalon, Proton, Oasis, Orion, Telion, Mikron, Zoe, Zyklus, Chronos, Kosmos, Atmos, Astra, Technos, Akron, Proteus, Phantasia, Emporio, Graphis, Organon, Omega, Prisma, Xenia, Metron, Nomos, Kanon, Genesis, Eos, Hermes, Sigma, Praktika, Exagon, Phonix, Systema, Phalanx, Eureka, Agora, Syrinx, Melos, Patmos, Synthesis, Kadmos, Trias, Logik, Clorophyllum, Zoe, Eidolon, Rythmik, Xylon, Praxis, Tetraktys, Triton, Chromachron, Skeleton, Hippokrates, Parataxis, Mythos, Argus, Cerberus, Phruros.

Όμως εκτός από τις επιρροές της ελληνικής στις ευρωπαϊκές γλώσσες υπάρχουν πολλές βιβλιογραφικές αναφορές για υπερπόντια γλωσσικά ταξίδια. Οι αρχαίοι συγγραφείς έχουν αναφερθεί στις υπερπόντιες μετακινήσεις των Ελλήνων, ο Πλούταρχος στα «Ηθικά» του, ο Στράβων στα «Γεωγραφικά» του και ο Πλάτων στον «Τίμαιο». Τέτοιες ενδεικτικές αναφορές αφορούν τα σανσκριτικά της Ινδίας (Tζιροπούλου – Ευσταθίου), τα Νησιά Χαβάη και την Πολυνησία (Josephson, 1987), έως τους Αρουκάριαν της Χιλής (Κιλαπάν, 2003), τους Ίνκας της Λατινικής Αμερικής (Δωρικός & Χατζηγιαννάκης, 1998), τους Μάγια της κεντρικής Αμερική (Δωρικός & Χατζηγιαννάκης, 2005) κτλ.
Σε ότι αφορά την παρούσα μελέτη, η οποία παρουσιάζεται σε δύο μέρη, δηλαδή τις ελληνικές λέξεις στην πορτογαλική γλώσσα, υπάρχουν δεκάδες μελέτες στις οποίες αναφέρεται ότι η ελληνική γλώσσας είναι η δεύτερη μεγαλύτερη επίδραση στην πορτογαλική μετά από τη λατινική. Για παράδειγμα, η αποκλειστική μελέτη του Ramiz Calvao (1994) με τίτλο: « Vocabulário Etimológico, Ortográfico, e Prosódico das Palavras Portuguesas Derivadas da Língua Grega», παραθέτει περίπου δεκαπέντε χιλιάδες ελληνικές λέξεις που χρησιμοποιούνται στην πορτογαλική γλώσσα.
Το πρώτο μέρος της δικής μας εργασίας εκθέτει ένα μικρότερο αριθμό λέξεων σε σχέση με το παραπάνω ετυμολογικό λεξικό, αλλά έρχεται να προσθέσει νεότερες καταγραφές, ερμηνείες, ιστορικά και μυθολογικά στοιχεία και σύγχρονους πολιτισμικούς θησαυρούς της Ελλάδας. Δεν περιοριζόμαστε δηλαδή μόνο στην ετυμολογία της κάθε λέξης/έννοιας, αλλά παραθέτουμε ένα πλήθος ερμηνευτικών στοιχείων που την περιβάλουν. Για παράδειγμα για τη λέξη «Amazonas» αναφέρουμε «Amazonas – a partir do rio Amazonas, que por sua vez foi batizado por exploradores espanhóis que relataram ter encontrado mulheres guerreiras ao longo do rio e associaram-nas às amazonas da mitologia grega (guerreiras e cavaleiras que extirpavam um dos seios para manejar melhor o arco; por isso em grego eram chamadas de a- mastos/μαστός, “sem seios”)». Αυτή η προσέγγιση αποσκοπεί στην οικειοποίηση από τον αναγνώστη μιας εναλλακτικής εκπαιδευτικής μεθόδου, η οποία θα τον ωθήσει στην αναζήτηση άλλων λέξεων/εννοιών και των πολιτισμικών στοιχείων που τις περιβάλουν.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι λέξεις με ελληνική καταγωγή που χρησιμοποιούνται αποκλειστικά στα πορτογαλικά όπως alfabetizado, amazon, aula, eucaristia, palavra, sabedoria κτλ.
Το δεύτερο έργο της παρούσας εργασίας παραθέτει τα προθέματα και τις ελληνικές ρίζες (και ως πρώτο ή δεύτερο συνθετικό) από τις οποία προέρχονται ολόκληρες οικογένειες ελληνικών λέξεων. Για παράδειγμα, από την λέξη άνθρωπος//ánthropos προέρχονται οι λέξεις antropógrafo, antropologia, antropófago, antropóide, pitecantropo, antropopiteco, misantropo, filantropo, antropofagia, antropocêntrico, antropófobo, antropogénese, antropografia, antropolatria, antropolatria, antropólito, antropólogo, antropomancia, antropometria, antroponímia, antroposofia, antropoteísmo, antropoterapia, antropozóico, teofilantropia, κτλ. Δεύτερο παράδειγμα, από τη λέξη ψυχή/psyché προέρχονται οι λέξεις psicalgia, psicanálise, psicofisiologia, psicogenia, psicognosia, psicografia, psicógrafo, psicologia, psicólogo, psicometria, psicopata, psicose, psicoterapia, psiquiatria, psíquico, psiquismoο κτλ.
Τέλος, εκτός από την οικουμενικότητα της, είναι γνωστό ότι η ελληνική γλώσσα διαθέτει και μια άλλη μοναδικότητα. Είναι η γλώσσα η οποία αποτελεί τη φυσική συνέχεια της αρχαίας ελληνικής, δηλαδή είναι μια ενιαία γλώσσα που ομιλείται στην Ελλάδα χωρίς διακοπή επί 40 περίπου αιώνες. Ομιλείται τουλάχιστον από το 2.000 π.Χ. και γράφεται από τον 15ο αιώνα (κείμενα πινακίδων τής γραμμικής γραφής Β΄). Από τον 8ο αι. π.Χ. μέχρι σήμερα γράφεται με το «ελληνικό αλφάβητο», την πρώτη πραγματική αλφαβητική γραφή, αρχίζοντας από τα έπη του Ομήρου μέχρι τα κείμενα τής σημερινής Ελληνικής. Άλλωστε, το ελληνικό αλφάβητο τής Χαλκίδας (Δυτικό αλφάβητο) μεταφέρθηκε στη Μ. Ελλάδα τής Ιταλία και μετεξελίχθηκε στο γνωστό λατινικό αλφάβητο, όπως και τον 9ο αι. μ.Χ. (στη Βυζαντινή περίοδο), με τον εκχριστιανισμό των Σλάβων από τους Έλληνες μοναχούς Κύριλλο και Μεθόδιο, με βάση το ελληνικό πλάστηκε το κυριλλικό αλφάβητο που χρησιμοποιείται σήμερα στη γραφή των σλαβικών γλωσσών (Μπαμπινιώτης, 2004). Οι σύγχρονοι Έλληνες για παράδειγμα μπορούμε να διαβάσουμε στα μουσεία τις επιγραφές των αρχαίων ελληνικών επιτύμβιων στηλών. Ο μαθητής του Σωκράτη, Ξενοφώντας (μεταξύ του 434 π.Χ και του 427 π.Χ) στο έργο του «Η Κάθοδος των Μυρίων», αναφωνεί ‘θάλαττα, θάλαττα’, όπως και ο σύγχρονος Έλληνας τρεις χιλιετίες μετά εξακολουθεί να αναφωνεί την ίδια λέξη ‘θάλασσα, θάλασσα’.

Είναι γνωστό ότι η ελληνική γλώσσα και ο ταυτόσημος ελληνικός ανθρωποκεντρικός πολιτισμός επηρέασαν την παγκόσμια σκέψη και παιδεία. Είναι η ίδια γλώσσα με την οποία εκφράστηκαν μεγάλα πνεύματα τού ανθρώπινου στοχασμού της αρχαιότητας όπως οι φιλόσοφοι Πλάτωνας, Αριστοτέλης, Ηράκλειτος, Εμπεδοκλής, Δημόκριτος, οι ποιητές Όμηρος, Πίνδαρος, Σαπφώ, Αλκαίος, οι τραγικοί θεατρικοί συγγραφείς Αισχύλος Σοφοκλής Ευριπίδης Αριστοφάνης, οι ιστορικοί Ηρόδοτος, Θουκυδίδης, Ξενοφώντας, Πολύβιος, Παυσανίας, οι ιατροί Ιπποκράτης και Γαληνός, οι ρήτορες Δημοσθένης, Ισοκράτης, οι συγγραφείς Πλούταρχος, Λουκιανός, Θεόφραστος, Αρχιμήδης, Ευκλείδης, Στράβωνας, μια γλώσσα της χριστιανικής θρησκείας, της Καινής Διαθήκη, των Μεγάλων Πατέρων τής Εκκλησίας, της Θείας Λειτουργίας, της Βυζαντινής υμνογραφίας.

Και συνεχίζει ο καθηγητής και Πρόεδρος του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού, κ. Γεώργιος Μπαμπινιώτης (2004), δίνοντας μερικά δείγματα λέξεων/εννοιών τής Ελληνικής που πέρασαν στις ευρωπαϊκές γλώσσες στην Αγγλική, Γαλλική, Γερμανική, Ιταλική, Ισπανική, την Πορτογαλική κ.ά. σε διάφορους εννοιολογικούς τομείς της ανθρώπινης σκέψης, λέξεις/έννοιες τις οποίες για συντομία παραθέτουμε μόνο στην πορτογαλική και την αγγλική γλώσσα:

Στην πολιτική (politics): πολιτική (politics), διάλογος (dialogue), ρήτωρ (rhetor), δημοκρατία (democracy), ιδεολογία (ideology), ιδέα (idea) αντίθετα με αριστοκρατία (aristocracy), μοναρχία (monarchy), αναρχία (anarchy), δεσποτισμός (despotism), ηγεμονισμός (/hegemony/hegemonism), τυραννία (tyranny), μονόλογος (monologue), δημαγωγός (demagogue).

Στην παιδεία (pedia): παιδεία (pedia), ιστορία (history), θέατρο (theater), δράμα (drama), τραγωδία (tragedy), κωμωδία (comedy), τραγικός (tragic), κωμικός (comic), ποίημα (poem), ποίηση (poetry), ποιητής (poet), δράμα (drama), δραματοποιώ (dramatize), δραματικός (dramatic), δράσις – δραστικός (drastic), πράξις (praxis), πρακτικός (practical, practice), πράγμα/πραγματικός (pragmatic, pragmatism, pragmatist), ενέργεια (energy), ενεργητικός (energetic), ενεργοποιώ (energize), σκηνή (scene), χαρακτήρ (character), επεισόδιο, (episode), πρωταγωνιστής (protagonist), ορχήστρα, (orchestra), μουσική (music), μελωδία (melody), αρμονία (harmony), συμφωνία (symphony), ρυθμός (rhythm), τόνος (tone), μέτρο (meter), συμμετρία (symmetry), αναλογία (analogy) σχολή (school), ακαδημία (academy/academic), γυμνάσιο (gymnasium), λύκειο (lyceum) αθλητής/αθλητισμός (athlete/athletics), Ολυμπιακοί αγώνες (Olympic games).

Γενικές λέξεις (general): τάλαντο/ταλέντο (talent),˙αισθητική (aesthetics),˙ μύθος (myth),˙φαντασία (fantasy, fantastic), μαγικός (magic), μυστήριο (mystery), ερωτικός (erotic), ενθουσιασμός (enthusiasm), συμπόσιο (symposium), ήρως (hero), ηρωίνη (heroine) στρατηγός/στρατηγική (strategy), τακτική (tactics), συμπάθεια (sympathy), απολογία (apology/apologize).

Στην τεχνολογία (technology): technology): τεχνολογία (technology), τεχνικός (technical), μηχανή/μηχανικός (machine/mechanic), ενέργεια (energy), ηλεκτρικός/ηλεκτρονικός (electric/electronic), αυτόματος (automatic), αυτοκίνητο (automobile), αυτόνομος (autonomous), αεροπλάνο (airplane), ελικόπτερο (helicopter), τηλέφωνο (telephone), τηλεσκόπιο (telescope), ελαστικός (elastic), πλαστικός (plastic), σχήμα (scheme), σχέδιο (schedule),

Στη γλώσσα (language): γραμματική (grammar), σύνταξη (syntax), λεξικό (lexicon), ετυμολογία (etymology), σημαντική (semantics), συνώνυμο (synonym), σημειωτική (semiotics), φωνητική (phonetics), συλλαβή (syllable), φράση (phrase), κόμμα (comma), παράγραφος (paragraph), αλφάβητο (alphabet), διάλεκτος (dialect).

Στη θεολογία (theology): Χριστός (Christ), χριστιανός (Christian), Βίβλος (Bible), θεολογία (theology), αθεϊσμός (atheism), μονοθεϊσμός (monotheism), πολυθεϊσμός (polytheism), εκκλησία (église), καθέδρα (cathedral), λειτουργία (liturgy), δογματικός (dogmatic), καθολικός (catholic), ορθόδοξος (orthodox), προφήτης (prophet), άγγελος (angel), διάβολος (devil), απόστολος (apostle), μοναχός (monk), κληρικός (clergy), πρεσβύτερος (presbyterian), επίσκοπος (bishop), λαϊκός (layman), πατριάρχης (patriarch), πάπας (pope), βάπτισμα (baptism), ευλογία (eulogy), ψαλμός (psalm), ύμνος (hymn), αίρεση (heresy), σκάνδαλo (scandal), παράδεισος (paradise).

Για τη φύση (physis) και την επιστήμη (episteme): φύση/φυσικός (physics, physician, physiotherapy, physiology), οίκος (eco-nomy, eco-logy, ecosystem), βίος (bio-logy, bio-graphy, bio-chemistry, bio-ethics), σφαίρα (sphere, atmosphere, biosphere), εποχή (epoch), περίοδος (period), φως, φωτός (photograph), βοτάνη (botany), φυτό (phytology), κόσμος (cosmology, cosmopolitan), άνθρωπος (anthropology), ζώο (zoology), οξυγόνο (oxygen), υδρογόνο (hydrogen).

Από την επιστήμη στην καθημερινή γλώσσα: θεωρία (theory), πρακτική (practice), εμπειρικός (empirical), λογική (logic) σύστημα (system), μέθοδος (method), κατηγορία (category), ιεραρχία (hierarchy), υπόθεσις (hypothesis), ανάλυσις-σύνθεσις (analysis-synthesis), κριτήρια (criteria), πρόβλημα (problem), αξίωμα-αξιωματικός (axiom-axiomatic), όργανο (organ, organise, organism), πρόγραμμα (program), θέμα (theme), θέσις (thesis), τόπος/τοπικός (topic), τύπος (type), φάση (phase), παράλληλος (parallel), σκοπός (scope), ζώνη (zone), σκεπτικός (sceptic/scepticism), σύμπτωμα (symptom), θεραπεία (therapy), κλίνη/κλινικός (clinic), διάγνωσις (diagnosis), φάρμακο (pharmacy), ενδημικός-επιδημικός (endemic-epidemic).

Ονόματα επιστημών (epistemes): φιλοσοφία (philosophy), φιλολογία (philology), ψυχολογία (psychology), φυσιολογία (physiology), μαθηματικά (mathematics), αριθμητική (arithmetics), φυσική (physics), γεωμετρία (geometry), γεωγραφία (geography), ιστορία (history), βιολογία (biology), οικονομία (economy), αστρονομία (astronomy), χημεία (chemistry).

Κύρια ονόματα (names): Αλέξανδρος (Alexander/Alex), Ανδρέας (Andrew), Βασίλειος (Basil), Βαρβάρα (Barbara), Χρίστος (Chris), Χριστόφορος (Christopher), Κύριλλος (Cyril), Δωροθέα (Dorothy), Ευγένιος (Eugene), Γεώργιος (George), Γρηγόριος (Gegory), Νικόλαος (Nicolas), Πέτρος (Peter), Φίλιππος (Philip), Θεόδωρος (Theodor), Ευρώπη (Europe).

Τι ωραίες λέξεις! Απολαύστε τις!

Η επίδραση της ελληνικής γλώσσας στην πορτογαλική γλώσσα

Για την επίδραση της ελληνικής γλώσσας στην πορτογαλική γλώσσα (και άλλα ιδιώματα) ερευνήσαμε πολλούς μήνες και δημοσιεύσαμε τη μελέτη σε τρία μέρη: «Λέξεις που Μυρίζουν Θάλασσα 1,2,3». Είναι προφανή η αναφορά στην ανάπτυξη της ελληνικής γλώσσας και του ελληνικού πολιτισμού σε σχέση με τους θαλάσσιους πολιτισμούς των Κυκλάδων, της Κρήτης, των Μυκήνων, της Αθήνας, της Μακεδονίας, του Βυζαντίου και της νεότερης Ελλάδας: «θάλασσα πολλαχή κατά θάλλατταν πλανώμενοι, γλώτταν την ελληνικήν επέβαλον» (Tζιροπούλου – Eυσταθίου, Α.). Πιο συγκεκριμένα, το πρώτο μέρος της εργασίας, «Λέξεις που μυρίζουν θάλασσα 1: Η ετυμολογία, ο οικουμενισμός και η μοναδικότητα της ελληνικής γλώσσας», έχει έκταση 19 σελίδες, διαθέσιμο στον παρακάτω σύνδεσμο:

https://www.eduportal.gr/wp-content/uploads/2011/02/www.eduportal.gr_media_files_lexeis_1.pdf

Αυτό το μέρος προσεγγίζει την αξία της ετυμολογικής ανάλυσης των ελληνικών λέξεων που υιοθετήθηκαν από την πορτογαλική γλώσσα, την ιστορική και πολιτισμική τους ανάδυση, τη σημασία τους για τη σύγχρονη σχέση της Ελλάδας και της Βραζιλίας, αλλά και την εκπαιδευτική και παιδαγωγική τους αξία για τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας και όχι μόνο.

Το δεύτερο μέρος της έρευνας έχει τίτλο, «Λέξεις που Μυρίζουν Θάλασσα 2: Ετυμολογία περισσότερων από 1.000 ελληνικών λέξεων που χρησιμοποιούνται στην πορτογαλική». Έχει μια εκτεταμένη έκταση 143 σελίδων και βρίσκεται διαθέσιμο στον σύνδεσμο: https://www.eduportal.gr/wp-content/uploads/2011/02/www.eduportal.gr_media_files_lexeis_2.pdf

Το δεύτερο μέρος συγκεντρώνει την ετυμολογία περισσότερων από 1.000 ελληνικών λέξεων που χρησιμοποιούνται στη Βραζιλία. Για παράδειγμα, δίνεται η ετυμολογίας της λέξης «enthousiasmos» στην πορτογαλική, από την ελληνική «ενθουσιασμός» (έν + Θεός, δηλαδή αυτός που έχει το Θεό μέσα του) ή «catolicismo», από την ελληνική «καθολικός» (καθολικός, δηλαδή οικουμενικός) κτλ.

Το τρίτο μέρος της έρευνας, «Λέξεις που Μυρίζουν Θάλασσα 3: Ελληνικές ρίζες και καταλήξεις στην πορτογαλική», έχει έκταση 25 σελίδες, διαθέσιμο στον σύνδεσμο: https://www.eduportal.gr/wp-content/uploads/2011/02/www.eduportal.gr_media_files_lexeis_3.pdf Παρουσιάζει τις ελληνικές ρίζες και καταλήξεις στην πορτογαλική γλώσσα, και αναδεικνύει την ύπαρξη ολόκληρων οικογενειών ελληνικών λέξεων στην πορτογαλική, όπως για παράδειγμα από την ελληνική λέξη «άνθρωπος», προέρχονται οι λέξεις στην πορτογαλική antropografo, antropologia, antropofago, antropoide, antropometria, κτλ., ή από την ελληνική λέξη «ψυχή», στην πορτογαλική γλώσσα χρησιμοποιούν οι λέξεις psicalgia, psicanalise, psicofisiologia, psicognosia, psicografia, psicologia, psicologo, psicometria, psicopata, psicose, psicoterapia, psiquiatria, psiquico, psiquismo, κτλ.

Πορτογαλικές και άλλες επιδράσεις στην ελληνική γλώσσα

Μετά την ολοκλήρωση της προηγούμενης έρευνας, γεννήθηκε η ανάγκη να μελετήσουμε αντίστροφα την επίδραση της πορτογαλικής γλώσσας στην ελληνική γλώσσα. Στην αρχή κάναμε μια αποδελτίωση του πορτογαλικού-ελληνικού λεξικού, «Σύγχρονο Ελληνοπορτογαλικό – Πορτογαλοελληνικό Λεξικό. Αθήνα: Ελληνοεκδοτική Ολυμπία», με τις λέξεις εκείνες που υπήρχαν στην πορτογαλική και την ελληνική π.χ. ananas/ανανάς, bengala/Βεγγάλη κτλ., και οι οποίες δεν ήταν ελληνικές. Σταδιακά έγινε εμπλουτισμός και από άλλες πηγές, βλ. τη βιβλιογραφία. Ωστόσο, σε σύντομο χρονικό διάστημα, έγινε φανερό ότι στην πραγματικότητα πολλές από εκείνες τις λέξεις που μελετήσαμε δεν ήταν αποκλειστικά πορτογαλικές, για παράδειγμα η λέξη «banana» στην πορτογαλική γλώσσα, «μπανάνα» στην ελληνική, προέρχεται από τη λέξη «banaana» στη γλώσσα Wolof της Σενεγάλης, και σιγά σιγά διαδόθηκε στον κόσμο μέσω της ισπανικής και της πορτογαλικής γλώσσας την περίοδο της αποικιοκρατίας.

Αυτό ακριβώς ήταν το επόμενο βήμα στην εργασία μας, η ετυμολογική μελέτη των λέξεων εκείνων που χρησιμοποιούμε τόσο στην ελληνική όσο και στην πορτογαλική γλώσσα και δεν είναι ελληνικές. Σταδιακά συγκεντρώσαμε λέξεις από περισσότερες από 30 γλώσσες από όλον τον κόσμο, ένα γλωσσικό αλλά ταυτόχρονα και πολιτισμικό ταξίδι στις γλώσσες των Αζτέκων, των Ίνκας, των Μάγιας, της Αφρικής, της Ωκεανίας, της Ευρώπης. Η ελληνική γλώσσα δεν δανείζει μόνο λέξεις προς τα άλλα ιδιώματα αλλά ταυτόχρονα δανείζεται απ’ αυτά. Η έρευνα μας καταγράφει την ετυμολογία περίπου 1.350 μη ελληνικών λέξεων που χρησιμοποιούνται στην πορτογαλική και την ελληνική γλώσσα, έτσι ώστε να δημιουργήσουμε άλλο ένα γεφύρωμα για τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας εδώ στη Βραζιλία, με λέξεις που οι μαθητές μας ήδη γνωρίζουν στην μητρική τους γλώσσα και εύκολα κάνουν το πέρασμα στην ελληνική τους μορφή. Αυτή η εργασία έχει έκταση 107 σελίδες, με τον τίτλο: «Οικουμενικές γλωσσικές διαδρομές: Η δεύτερη συνάντηση της ελληνικής µε την πορτογαλική γλώσσα», διαθέσιμη στον σύνδεσμο:

https://www.eduportal.gr/wp-content/uploads/2011/02/www.eduportal.gr_media_files_arthro_main.pdf

Η ετυμολογική μελέτη αυτών των κοινών ξένων λέξεων οι οποίες έχουν εισχωρήσει και στην ελληνική γλώσσα αποκαλύπτει πολλούς κρυμμένους πολιτισμικούς θησαυρούς, τους οποίους χρησιμοποιούμε καθημερινά. Για παράδειγμα η «κονσόλα» του ήχου προέρχεται από το ρήμα «consolar»/σταθεροποιώ, ενοποιώ, συνενώνω, η «κονσέρβα» από το ρήμα «conservar»/συντηρώ, διατηρώ, conservacao/συντήρηση, conserva/κονσέρβα, το «Κογκρέσο» από το ρήμα «congregar»/συναθροίζω, congresso/συνέδριο, Κογκρέσο, η «κουζίνα» από το «cozinhar»/μαγειρεύω, cozinha/κουζίνα, και η «κουλτούρα» από τη χειρωνακτική εργασία, την καλλιέργεια και το ρήμα «cultivar»/καλλιεργώ, culto/καλλιεργημένος, cultura/κουλτούρα, το «αντίο»/adios (στην πορτογαλική adeus, a/προς + dios/Θεός) είναι ο αποχαιρετισμός που σημαίνει ο Θεός να σε συνοδεύει, ο Θεός μαζί σου, το «μπισκότο»/biscoito από τη λατινική bis/δις– και cuit < cuire/ψήνω, διπλοψημένο, κτλ. Η έξοδος από τα σύνορα της πατρίδας επιφυλάσσει πολλές περιπέτειες, προκλήσεις και απαιτήσεις αλλά ταυτόχρονα και πολλές όμορφες στιγμές. Είναι όμορφο να ταξιδεύεις και να κατοικείς και μέσα σε άλλες γλώσσες και πολιτισμούς.