Διδασκαλία της Φυσικής: “Κι όμως κατά βάθος, κάπου υπάρχει λάθος…”*

Τα κακά μαντάτα

Πριν από μερικούς μήνες δημοσιεύθηκαν τα στοιχεία της τακτικής έκθεσης της Κομισιόν «Education and Training Monitor», ενώ σχεδόν ταυτόχρονα, στις 6 Δεκεμβρίου 2016 ανακοινώθηκαν από τον ΟΟΣΑ τα αποτελέσματα της έρευνας PISA 2015. Και οι δύο έρευνες αφορούσαν, μεταξύ άλλων, στον γραμματισμό των μαθητών στις Φυσικές Επιστήμες και έδειξαν ότι η σύγχρονη θέση της Ελλάδας στον τομέα των Φυσικών Επιστημών είναι τραγική.

Κάθε φορά μετά την ανακοίνωση των περιοδικών αυτών ερευνών, ακολουθούν αναλύσεις και προτείνονται λύσεις, που καθώς φαίνεται, αδυνατούν να ανακόψουν την πτωτική πορεία που καταγράφεται στον τομέα των Φ.Ε.

Τώρα που έχει σχεδόν ξεχαστεί το ζήτημα και έχουν ολοκληρωθεί οι Πανελλαδικές εξετάσεις, είναι ίσως η καταλληλότερη στιγμή να κατατεθεί  μια πολύ συγκεκριμένη και απλή πρόταση, οι συνέπειες της οποίας ενδεχομένως να βοηθήσουν στην αντιστροφή της πτωτικής αυτής πορείας.

Η πηγή του κακού και το λάθος «που δεν έγινε ποτέ»

Η υπεύθυνη της έρευνας PISA στην Ελλάδα, Επίκουρη Καθηγήτρια κυρία Χρύσα Σοφιανοπούλου εντόπισε εύστοχα την αιτία του προβλήματος: Πιο συγκεκριμένα, στη συνέντευξή της στο ΑΠΕ-ΜΠΕ  ανέφερε ότι  ο λόγος της αποτυχίας των Ελλήνων μαθητών οφείλεται στο γεγονός ότι αυτοί δεν μπορούν να συνδέουν την Φυσική με την καθημερινότητά τους. Ωστόσο, ξεκίνησε τη συνέντευξή της δηλώνοντας χαρακτηριστικά: «Δεν κάνουμε κάπου λάθος, απλά αυτά που ρωτάει τους μαθητές το PISA είναι πράγματα που αυτοί δεν γνωρίζουν».

Να σημειωθεί βέβαια ότι πολλοί συνάδελφοι δεν αποδέχονται τις διεθνείς έρευνες, καθώς, όπως υποστηρίζουν, αυτές έχουν μια συγκεκριμένη κατεύθυνση που δεν ταιριάζει στην ελληνική πραγματικότητα. Σε αυτήν την περίπτωση όμως τίθενται αμέσως δύο ερωτήματα: Α) Είμαστε βέβαιοι ότι θέλουμε να ζούμε απομονωμένοι από τον υπόλοιπο κόσμο, ως μία Βόρεια Κορέα της Φυσικής;

Β) Δεν είναι καλό να προσπαθήσουμε να συνδέσουμε την Φυσική με την καθημερινότητα των μαθητών;

Επίσης, πρέπει να αναφερθεί ότι πολλοί Έλληνες θεωρούν ότι η επιτυχία κάποιων ελάχιστων χαρισματικών μαθητών σε Ολυμπιάδες και διεθνείς διαγωνισμούς είναι ενδεικτική της αποδοτικότητας του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος. Ωστόσο, πόσοι γονείς από όσους διαβάζουν αυτό το άρθρο αυτή τη στιγμή, έχουν τέτοια παιδιά και πόσοι από τους εκπαιδευτικούς διδάσκουν σε παιδιά που συμμετέχουν σε Ολυμπιάδες φυσικής; Μάλλον κανείς. Οφείλουμε συνεπώς να εντοπίσουμε το πραγματικό πρόβλημα που αφορά στη συντριπτική πλειοψηφία των μαθητών

Η τρόπος εισαγωγής στα ΑΕΙ ο μοναδικός μπούσουλας

Είναι κοινή διαπίστωση ότι το ενδιαφέρον των μαθητών για το μάθημα της Φυσικής μειώνεται συνεχώς, κάποιες φορές δραματικά, κατά την πορεία τους από την Ε’ Δημοτικού ως την Γ’ Λυκείου. Είναι βέβαιο ότι ένας σοβαρός παράγοντας για αυτήν την αποστασιοποίηση των μαθητών αποτελεί ο αυξανόμενος βαθμός δυσκολίας του μαθήματος, από τις τελευταίες τάξεις του Δημοτικού ως το Λύκειο.  Ωστόσο, δεν είναι τυχαίο ότι σε αυτήν την πορεία η εκτέλεση πειραμάτων από τους καθηγητές είναι επίσης μειούμενη, με το πρόβλημα να είναι εξαιρετικά έντονο στις δύο πρώτες τάξεις του Λυκείου. Επίσης, αναφορές στην πραγματική ζωή ολοένα και μειώνονται, καθώς συνήθως επιλέγονται αφαιρετικοί τύποι ασκήσεων: Πάντα έχουμε ένα «σώμα» να γλιστράει πάνω σε λείο «κεκλιμένο επίπεδο» και ποτέ δεν έχουμε ένα έλκηθρο» να γλιστράει σε μια χιονισμένη κατηφόρα χωρίς τριβές. Πάντα έχουμε ένα κύκλωμα με μία «πηγή» και δύο «αντιστάτες» και ποτέ με μία μπαταρία και δύο λαμπάκια. Όσον αφορά δε στη Γ’ Λυκείου, οποιαδήποτε προσπάθεια πειραματισμού σε βάρος της λύσης παραδοσιακού τύπου ασκήσεων θεωρείται αδιανόητη.

Η κατάσταση δεν θα μπορούσε να είναι διαφορετική από τη στιγμή που το σύνολο του εκπαιδευτικού συστήματος της Β’θμιας εκπαίδευσης, με αποκορύφωμα αυτό του Λυκείου, περιστρέφεται γύρω από τη ασκησιοκεντρική μορφή των εξετάσεων εισαγωγής στα ΑΕΙ. Άλλωστε, τελικά «οι μαθητές θα διαγωνιστούν σε γραπτές ασκήσεις στις Πανελλαδικές και όχι σε πειράματα».

Η λύση: Ας εκμεταλλευτούμε μια λανθασμένη νοοτροπία δεκαετιών

Με βάση τα παραπάνω δεδομένα, καταλήγουμε στο ότι η μόνη άμεση λύση στο πρόβλημα του φτωχού βαθμού κατανόησης των εννοιών της Φυσικής και της σύνδεσής τους με την καθημερινότητα, θα ήταν η υποχρέωση ώστε το μεγαλύτερο μέρος των θεμάτων των γραπτών εξετάσεων Φυσικής, των ενδοσχολικών και κυρίως των ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΩΝ,  να είναι ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑΚΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ ή/και να αναφέρονται σε καταστάσεις της πραγματικής ζωής.

Το πλεονέκτημα αυτής της πρότασης είναι ότι μπορεί να εφαρμοσθεί άμεσα μέσα στο πλαίσιο του υπάρχοντος αναλυτικού προγράμματος σπουδών και με τα υπάρχοντα, αν και συνήθως κακογραμμένα, βιβλία.  Άλλωστε, να μη ξεχνάμε ότι οι Έλληνες μαθητές συμμετέχουν ήδη εδώ και πολλά χρόνια σε Πανελλήνιους Διαγωνισμούς Φυσικής Δημοτικού, Γυμνασίου και Λυκείου, οι οποίοι έχουν τη δομή που προτείνεται πιο πάνω.

Είναι φανερό ότι η πρόταση δεν αποτελεί κάτι νέο, αφού, πέρα των διεθνών και πανελλήνιων διαγωνισμών Φυσικής, εφαρμόζεται επίσης στην Ε’ και ΣΤ’ Δημοτικού, αλλά και στην Α΄ Γυμνασίου, λόγω της δομής των αντίστοιχων βιβλίων Φυσικής.

Η βασική διαφορά είναι η υποχρέωση να συμβαίνει αυτό πλέον και στα θέματα εισαγωγής των Πανελλαδικών εξετάσεων, κάτι που εφαρμόζεται στο πλαίσιο των αντίστοιχων τελικών εξετάσεων πολλών χωρών του εξωτερικού. Ας δούμε δύο παραδείγματα:

Γαλλία

Τα φετινά θέματα Φυσικής-Χημείας του Βaccalaureate Γαλλικού Λυκείου της Ινδίας. περιλάμβαναν τρία θέματα:

Το 1^ο  θέμα μελετά το άλμα που πραγματοποίησε με τη μοτοσυκλέτα του ο Robbie Maddison, πάνω από τον Ισθμό της Κορίνθου στις 8 Απριλίου 2010.

Το 2^ο  θέμα είναι καθαρά πειραματικό, αφού περιλαμβάνει τέσσερα πειράματα. Να επισημάνουμε ότι το θέμα προκαλεί ένα μικρό σοκ: Η βασική πειραματική συσκευή είναι ένα κινητό τηλέφωνο, με τη βοήθεια του οποίου, μεταξύ άλλων,  εξετάζεται η δυική φύση του φωτός.

Το 3^ο θέμα αφορά στη Χημεία και είναι επίσης πειραματικό.

Κύπρος

Ας εξετάσουμε την περίπτωση μιας πολύ κοντινής μας, κυριολεκτικά και μεταφορικά,   χώρας. Ρίχνοντας λοιπόν μια ματιά στα φετινά θέματα των Παγκύπριων Εξετάσεων Φυσικής (Ιούνιος 2017), διαπιστώνουμε εύκολα ότι όλα τα θέματα συνοδεύονται από σχήμα, δίχως εξαίρεση, ενώ πολλά από αυτά είναι εργαστηριακού περιεχομένου.

Εν κατακλείδι

Η Φυσική δεν είναι μελάνι και χαρτί. Ούτε επίδειξη προσομοίωσης φαινομένων είναι. Είναι η ζωή μας. Κι αυτό ακριβώς είναι τελικά το πρόβλημα των Ελλήνων μαθητών: Μπλεγμένοι μέσα σε ένα περιβάλλον ασκησιολαγνείας, τους είναι αδύνατο να συνδέσουν τις έννοιες της Φυσικής με την καθημερινότητά τους. Γι’ αυτό αποτυγχάνουν στις Διεθνείς Έρευνες.

Ναι, κάνουμε κάπου λάθος λοιπόν, στον τρόπο που διδάσκουμε τη φυσική, δεν είναι ντροπή να το παραδεχτούμε. Άλλωστε η παραδοχή ενός λάθους είναι το βασικό βήμα για τη διόρθωσή του.

Μέσα σε ένα εκπαιδευτικό σύστημα του οποίου ο πρώτιστος σκοπός είναι η επιτυχία των μαθητών στις Πανελλαδικές, μόνο μία απλή κίνηση θα μπορούσε να αλλάξει τον τρόπο διδασκαλίας της Φυσικής: Η σύνδεση των θεμάτων των εξετάσεων, συμπεριλαμβανομένου των Πανελλαδικών, με την καθημερινή ζωή.

Μανόλης Κουσλόγλου

Φυσικός, MSc

3^ο Γυμνάσιο Καβάλας

* https://www.youtube.com/watch?v=TkYmlaXpmuA