Θεάσεις: 14.033
Οικουμενικές γλωσσικές διαδρομές δυτικότερα της δύσης
του Δρ. Δημήτρη Κουτάντου, αποσπασμένου εκπαιδευτικού στη Βραζιλία
Είμαι αποσπασμένος εκπαιδευτικός για τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας και του ελληνικού πολιτισμού στον Άγιο Παύλο της Βραζιλίας (São Paulo) εδώ και τρία χρόνια. Η εκτεταμένη εργασία που ακολουθεί, περισσότερες από 300 σελίδες, ερευνά την εκπαιδευτική αξία της αμφίδρομης σχέσης της ελληνικής γλώσσας προς και από την πορτογαλική γλώσσα. Κυρίαρχο ρόλο στην έρευνα διαδραματίζει η ετυμολογία των λέξεων οι οποίες έχουν ταξιδέψει από την ελληνική προς την πορτογαλική, αλλά και αντίστροφα από την πορτογαλική και άλλες γλώσσες προς την ελληνική γλώσσα.
Οικουμενικές γλωσσικές διαδρομές δυτικότερα της δύσης:
Η δεύτερη συνάντηση της Ελληνικής γλώσσας με την Πορτογαλική
Εισαγωγή
Είμαι αποσπασμένος εκπαιδευτικός1 για τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας και του ελληνικού πολιτισμού στον Άγιο Παύλο της Βραζιλίας (Sao Paulo) εδώ και τρία χρόνια. Προκειμένου να αντεπεξέλθω στις ανάγκες της εργασίας μου έχω αναζητήσει ποικίλες μεθόδους. Μεταξύ άλλων, σε μια προηγούμενη εκτεταμένη μελέτη, πρότεινα να δοθεί έμφαση στη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας και του πολιτισμού, μέσα από την αναζήτηση και στη συνέχεια την ετυμολογία των ελληνικών λέξεων οι οποίες έχουν υιοθετηθεί από άλλα ιδιώματα, όπως είναι και στην πορτογαλική γλώσσα.
Η παρούσα σπουδή επιχείρησε το αντίστροφο, δηλαδή να εντοπίσει και στη συνέχεια να κάνει την ετυμολογία των πορτογαλικών λέξεων οι οποίες έχουν υιοθετηθεί από την ελληνική γλώσσα, αναδεικνύοντας ταυτόχρονα και το αντίστοιχο πολιτισμικό περιεχόμενο που μεταφέρουν. Εξαιτίας μιας σειράς μεθοδολογικών αιτιών που προέκυψαν στην πορεία της έρευνας και οι οποίοι αναλύονται παρακάτω, τελικά παραθέτουμε λέξεις που συναντάμε τόσο στην πορτογαλική γλώσσα όσο και στην ελληνική γλώσσα, οι οποίες ωστόσο προέρχονται από περισσότερες από 30 χώρες από όλον τον κόσμο.
Η επίδραση της ελληνικής γλώσσας στην πορτογαλική γλώσσα
Ολόκληρη η έρευνά μου για την επίδραση της ελληνικής γλώσσας στην πορτογαλική γλώσσα, περίπου 200 σελίδες, έχει δημοσιευτεί στην ιστοσελίδα της Ελληνικής Κοινότητας του Αγίου Παύλου στη Βραζιλία από το προηγούμενο έτος, http://www.helenica.com.br/LINKS%20palavras%20cheiram%20mar.html, μέρος της εισαγωγής της έχει αναδημοσιευτεί στην παρούσα εκπαιδευτική ιστοσελίδα , αλλά και την έντυπη έκδοση του Οργανισμού για τη Διάδοση της Ελληνικής Γλώσσας (Κουτάντος, 2008). Η ταυτόχρονη δημοσίευση της μελέτης στη μητροπολιτική Ελλάδα αλλά και από την ελληνική διασπορά στη Βραζιλία, αποτελεί ένα γεφύρωμα μεταξύ αυτών των δύων πολιτισμικών πόλων.
Συγκεκριμένα, η έρευνα χωρίζεται σε τρία μέρη: Λέξεις που Μυρίζουν Θάλασσα 1,2,3, με προφανή αναφορά στη σχέση και την ανάπτυξη του ελληνικού πολιτισμού δίπλα στη θάλασσα με τους θαλάσσιους πολιτισμούς των Κυκλάδων, της Κρήτης, των Μυκήνων, της Αθήνας, της Μακεδονίας, του Βυζαντίου, της σύγχρονης Ελλάδας. Και οι έλληνες ως ένας λαός που συνδέεται με τη θάλασσα πολλαχή κατά θάλλατταν πλανώμενοι, γλώτταν την ελληνικήν επέβαλον (Tζιροπούλου – Eυσταθίου, Α.).
Το πρώτο μέρος της εργασίας, Λέξεις που μυρίζουν θάλασσα 1:Η ετυμολογία, ο οικουμενισμός και η μοναδικότητα της ελληνικής γλώσσας ( http://www.helenica.com.br/Palavras%20que%20cheiram%20mar%201.pdf ), εξετάζει την αξία της ετυμολογικής ανάλυσης των ελληνικών λέξεων που υιοθετήθηκαν από την πορτογαλική γλώσσα, την ιστορική και πολιτισμική τους ανάδυση, τη σημασία τους για τη σύγχρονη σχέση της Ελλάδας και της Βραζιλίας, αλλά και την εκπαιδευτική και παιδαγωγική τους αξία για τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας.
Το δεύτερο μέρος της έρευνας, Λέξεις που Μυρίζουν Θάλασσα 2:Ετυμολογία περισσότερων από 1000 ελληνικών λέξεων που χρησιμοποιούνται στην πορτογαλική ( http://www.helenica.com.br/Palavras%20que%20cheiram%20mar%202.pdf ), παραθέτει όπως δηλώνει και ο τίτλος την ετυμολογία περισσότερων από 1000 ελληνικών λέξεων που συναντώμαι εδώ στη Βραζιλία. Για παράδειγμα, δίνεται η ετυμολογίας της λέξης enthousiasmos στην πορτογαλική, από την ελληνική ενθουσιασμός (έν + Θεός, δηλαδή αυτός που έχει το Θεό μέσα του) ή την πορτογαλική eucalipto από την ελληνική ευκάλυπτος (ευ + καλύπτω, καλύπτω μια ευρεία, μια μεγάλη επιφάνεια), ή catolicismo από την ελληνική καθολικός (καθολικός, δηλαδή παγκόσμιος, οικουμενικός).
Τέλος το τρίτο και τελευταίο μέρος της έρευνας, Λέξεις που Μυρίζουν Θάλασσα 3:Ελληνικές ρίζες και καταλήξεις στην πορτογαλική ( http://www.helenica.com.br/Palavras%20que%20cheiram%20mar%203.pdf ), εξετάζει τις ελληνικές ρίζες και καταλήξεις στην πορτογαλική γλώσσα, και αναδεικνύει την ύπαρξη ολόκληρων οικογενειών ελληνικών λέξεων στην πορτογαλική, όπως για παράδειγμα από την ελληνική λέξη άνθρωπος, προέρχονται οι λέξεις στην πορτογαλική antropografo, antropologia, antropofago, antropoide, pitecantropo, antropopiteco, misantropo, filantropo, antropofagia, antropocentrico, antropofobo, antropogenese, antropografia, antropolatria, antropolatria, antropolito, antropologo, antropomancia, antropometria, antroponimia, antroposofia, antropoteismo, antropoterapia, antropozoico, teofilantropia κτλ., ή από την ελληνική λέξη ψυχή, στην πορτογαλική γλώσσα χρησιμοποιούν τις λέξεις psicalgia, psicanalise, psicofisiologia, psicogenia, psicognosia, psicografia, psicografo, psicologia, psicologo, psicometria, psicopata, psicose, psicoterapia, psiquiatria, psiquico, psiquismo, κτλ.
Υπενθυμίζουμε ότι η ετυμολογία των λέξεων αφορά την ιστορική τους ανάδυση και την πολιτισμική τους καταγωγή. «Ήδη από τον 1ο αιώνα π.Χ. παραδίδεται (από τον Διόδωρο τον Σικελιώτη) ότι έτυμον είναι «η αληθής σημασία μιας λέξεως σύμφωνα με την προέλευσή της». Η λέξη έτυμον ως όρος προέρχεται από το επίθετο έτυμος που σήμαινε «αληθής» και χρησιμοποιείται ήδη στον Όμηρο… ολόκληρη λοιπόν η οικογένεια αυτών των λέξεων και ιδιαίτερα η λέξη έτυμον δηλώνουν την αναζήτηση τής αλήθειας των λέξεων, δηλαδή την ιχνηλάτηση τής προέλευσής τους, που ταυτίζεται με τη σημασία εκκίνησης ή προέλευσης τής λέξης, την πρώτη ή αληθινή ή βασική ή ετυμολογική σημασία. Η αναζήτηση τής αλήθειας των λέξεων, η ετυμολογία είναι παράλληλα και μια ιστορική αναδρομή στις λέξεις, μια ιστορία των λέξεων» (Μπαμπινιώτης, 2003).
Ταυτόχρονα, «η ετυμολογία των λέξεων προκαλεί το ενδιαφέρον των μαθητών, αναπτύσσει την ανάλυση και τη σύνθεση της σκέψης τους και έτσι μπορεί να αποδειχθεί μια πολύ σύγχρονη και πολύ αποτελεσματική μέθοδος στο σχολείο για καλύτερη γνώση τής γλώσσας μας» (Μπαμπινιώτης, 2007). Η ετυμολογία σε συνδυασμό με την οικουμενικότητα της ελληνικής γλώσσας μπορεί να βοηθήσει και βοηθάει τους μαθητές μας στη Βραζιλία να σπουδάσουν, όχι μόνο την ελληνική γλώσσα αλλά και την ίδια τους τη μητρική-πορτογαλική γλώσσα, όταν για παράδειγμα μαθαίνουν ότι η πορτογαλική λέξη cirurgia είναι η σύνθετη ελληνική λέξη χειρουργία (από το χειρ/χέρι + έργο) ή η πορτογαλική λέξη amazonios/amazonia η οποία έχει ιδιαίτερη σημασία για τους Βραζιλιάνους, προέρχεται από την ελληνική μυθολογία και τις Αμαζόνες, οι οποίες είχαν κόψει τον ένα τους μαστό προκειμένου να πολεμούν με μεγαλύτερη ευκολία με τα τόξα τους (α-μαστός, χωρίς μαστό), λέξη την οποία έδωσαν οι άποικοι όταν συνάντησαν για πρώτη μια φυλή με δυναμικές γυναίκες στην περιοχή του Αμαζονίου και τις οποίες παραλλήλισαν με τις Αμαζόνες της Αρχαίας Ελλάδας.
Η πορτογαλική γλώσσα διαθέτει 200 εκατομμύρια ομιλητές και είναι η 6η πλέον ομιλούμενη γλώσσα στον κόσμο, μετά την αγγλική, κινεζική, ισπανική, αραβική και την ινδική γλώσσα. Είναι η επίσημη γλώσσα του Ανατολικού Τιμόρ, της Αγκόλα, της Βραζιλίας, της Γουινέα-Μπισσάου, της Μοζαμβίκης, της Πορτογαλίας, του Πράσινου Ακρωτηρίου, του Σάο Τομέ και Πρίγκιπας, μαζί με την κινεζική του Μακάο/Κίνα και με την Τέτουμ του Ανατολικού Τιμόρ. Ομιλείται ευρέως χωρίς να είναι επίσημη στην Ανδόρα, το Λουξεμβούργο, τη Ναμίμπια και την Παραγουάη.
Σε αυτό λοιπόν το ευρέως διαδεδομένο λατινογενές γλωσσικό ιδίωμα, η μεγαλύτερη επίδραση προέρχεται από την ελληνική γλώσσα με μια εγγύτητα η οποία συχνά είναι ισχυρότερη και από αυτήν με την αγγλική γλώσσα. Για παράδειγμα, η αγγλική κατάληξη –y για τις ελληνικές λέξεις όπως archaeology, etymology, psychology, στην πορτογαλική παραμένει πιο κοντά στην αυθεντικότερη ελληνική μορφή –ia, όπως argeologia, etymologia, psycologia κτλ.
Πορτογαλικές και άλλες επιδράσεις στην ελληνική γλώσσα
Μετά την ολοκλήρωση της προηγούμενης έρευνας, γεννήθηκε η ανάγκη να μελετήσουμε αντίστροφα την επίδραση της πορτογαλικής γλώσσας πάνω στην ελληνική. Στην αρχή κάναμε μια αποδελτίωση του πορτογαλικού-ελληνικού λεξικού, Σύγχρονο Ελληνοπορτογαλικό – Πορτογαλοελληνικό Λεξικό. Αθήνα: Ελληνοεκδοτική Ολυμπία, με τις λέξεις εκείνες που υπήρχαν στην πορτογαλική και την ελληνική π.χ. ananas/ανανάς, bengala/Βεγγάλη κτλ., και οι οποίες δεν ήταν ελληνικές. Σταδιακά έγινε εμπλουτισμός και από άλλες πηγές όπως αυτές παρατίθενται στη βιβλιογραφία.
Ωστόσο, σε σύντομο χρονικό διάστημα, έγινε φανερό ότι στην πραγματικότητα πολλές από εκείνες τις λέξεις που συλλέξαμε δεν ήταν πορτογαλικές, όπως για παράδειγμα η λέξη banana στην πορτογαλική γλώσσα, μπανάνα στην ελληνική, προέρχεται από τη λέξη banaana στη γλώσσα Wolof της Σενεγάλη και διαδόθηκε σε όλον τον κόσμο μέσω της ισπανικής και της πορτογαλικής γλώσσας την περίοδο της αποικιοκρατίας.
Αυτό ακριβώς ήταν το επόμενο βήμα στην εργασία μας, η ετυμολογική μελέτη, δηλαδή η αναζήτηση της αρχικής καταγωγής, μορφής και προέλευσης των λέξεων εκείνων που χρησιμοποιούμε τόσο στην ελληνική όσο και στην πορτογαλική γλώσσα και δεν είναι ελληνικές. Σταδιακά συγκεντρώσαμε λέξεις από περισσότερες από 30 γλώσσες από όλον τον κόσμο, ένα γλωσσικό αλλά ταυτόχρονα και πολιτισμικό ταξίδι στις γλώσσες των Αζτέκων, των Ίνκας, των Μάγιας, της Αφρικής, της Ωκεανίας, της Ευρώπης.
Η ελληνική γλώσσα δε δανείζει μόνο λέξεις προς τα άλλα ιδιώματα αλλά ταυτόχρονα δανείζεται από αυτά. Αυτή η έρευνα παραθέτει την ετυμολογία περίπου 1350 μη ελληνικών λέξεων που χρησιμοποιούνται στην πορτογαλική και την ελληνική γλώσσα, έτσι ώστε να δημιουργήσουμε άλλο ένα γεφύρωμα (εκτός δηλαδή από την ετυμολογία των ελληνικών λέξεων που έχουν υιοθετηθεί από την πορτογαλική γλώσσα) για τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας εδώ στη Βραζιλία, με λέξεις που οι μαθητές μας ήδη γνωρίζουν στην μητρική τους γλώσσα και εύκολα κάνουν το πέρασμα στην ελληνική τους μορφή.
Για παράδειγμα, οι μαθητές μας έμαθαν πολύ εύκολα να εκφράζουν «τι τους αρέσει» και «τι δεν τους αρέσει» με λέξεις που ήδη υπάρχουν στην πορτογαλική αλλά χρησιμοποιούνται και στην ελληνική γλώσσα όπως chocolate/σοκολάτα, pizza/πίτσα, tomate/ντομάτα, banana/μπανάνα, sanduitse/σάντουιτς caramelo/καραμέλα κτλ. (βλ. Μαργαρίτα 1, Μάθημα 6o, Εργαστήριο Διαπολιτισμικών και Μεταναστευτικών Μελετών, http://ediamme.edc.uoc.gr/diaspora2/index.php?yliko).
Μόνο σε ελάχιστες περιπτώσεις και κατά εξαίρεση συμπεριέλαβα ελληνικές λέξεις οι οποίες εκ πρώτης όψεως φαίνονται ξένες αλλά δεν είναι, έτσι ώστε να προκαλέσουμε ακόμη περισσότερο την κριτική σκέψη των μαθητών μας. Για παράδειγμα, η ιταλική λέξη pizza, στην ελληνική πίτσα, πιθανότατα προέρχεται από την ελληνική λέξη πίττα, η λέξη bar/μπαρ πιθανότατα προέρχεται από την ελληνική βάρος, ενώ η πορτογαλική λέξη plataforma, στην ελληνική πλατφόρμα και στην αγγλική platform, πιθανότατα προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις πλατεία ή πλατύς + μορφή, και η λέξη cactus/κάκτος από την αρχαία ελληνική κάκτος κτλ.
Βέβαια χρειάζεται πάντα προσοχή μιας και η ετυμολογία αποτελεί μια παγκόσμια ιστορική αναζήτηση, η οποία συχνά επιδέχεται διαφορετικές ερμηνείες. Για παράδειγμα, η λέξη πουρές/pure σύμφωνα με τη μια εκδοχή προέρχεται από τη γαλλική purer και τη λατινική purus, ενώ σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή προέρχεται από την ινδική γλώσσα και τη λέξη puri που δηλώνει ένα είδος αρτοσκευάσματος.
Η ετυμολογική μελέτη των κοινών ξένων λέξεων οι οποίες έχουν εισχωρήσει στην ελληνική και στην πορτογαλική γλώσσα δεν ενδιαφέρουν μόνο τους αναγνώστες και τους μαθητές μας στη Βραζιλία, αλλά και αυτούς στην Ελλάδα, οι οποίοι μπορούν να ανακαλύψουν μέσα σε αυτές τις λέξεις μια σειρά από κρυμμένους πολιτισμικούς θησαυρούς, τους οποίους χρησιμοποιούμε καθημερινά αλλά πιθανότατα χωρίς να γνωρίζουμε την προέλευσή τους.
Έτσι για παράδειγμα η κονσόλα του ήχου προέρχεται από το ρήμα consolar/σταθεροποιώ, ενοποιώ, συνενώνω, η κονσέρβα από το ρήμα conservar/συντηρώ, διατηρώ, conservacao/συντήρηση, conserva/κονσέρβα, το Κογκρέσο από το ρήμα congregar/συναθροίζω, congresso/συνέδριο, Κογκρέσο, η κουζίνα από το cozinhar/μαγειρεύω, cozinha/κουζίνα, και η κουλτούρα από τη χειρωνακτική εργασία (!), την καλλιέργεια και το ρήμα cultivar/καλλιεργώ, culto/καλλιεργημένος, cultura/κουλτούρα, το αντίο/adios (στην πορτογαλική adeus, a/προς + dios/Θεός) είναι ο αποχαιρετισμός που σημαίνει ο Θεός να σε συνοδεύει, ο Θεός μαζί σου, ενώ το μπικίνι/biquini ονομάστηκε έτσι από το Bikini Atoll, ένα πεδίο ατομικών δοκιμών στα νησιά Marshall, γιατί θεωρήθηκε ότι το μπάνιο με μπικίνι θα προκαλούσε τόση έξαψη όσο μια ατομική βόμβα, το μπισκότο/biscoito από τη λατινική bis/δις– και cuit < cuire/ψήνω, διπλοψημένο κτλ.
Σταδιακά αποκτούμε μια βαθύτερη γνώση της προέλευσης των ξένων λέξεων και της αλληλεπίδρασης τους με την ελληνική. Άλλωστε σε μια οικουμενική και ευρωπαϊκή διάσταση αυτή η κοσμοπολίτικη στάση κρίνεται απαραίτητη και είναι αναπόφευκτη.
Όπως προανέφερα οι περισσότερες από τις περίπου 1350 λέξεις που ακολουθούν δε συναντιούνται μόνο στην ελληνική και στην πορτογαλική γλώσσα, αλλά συχνά έχουν μια διεθνή απήχηση, χρήση και διαδρομή. Για παράδειγμα, η λέξη μπαμπού/bamboo/mambu στη γλώσσα μαλάι από την νοτιοανατολική Ασία συναντιέται στις ακόλουθες γλώσσες και μορφές: αλβανική: bamboo, ολλανδική: bamboe, φιλανδική: bamboo, γαλλική: bambou, εσπεράντο: bambuo, γερμανική: Bambus, ελληνική: μπαμπού, εβραϊκή: במבוק (bambuq), ιταλική: bambù, ινδονησιακή: bambu, buluh, πορτογαλική: bambu, σλοβενική: bambus, ισπανική: bambú. Το γλωσσικό μας ταξίδι λοιπόν επεκτάθηκε σε όλο τον κόσμο με λέξεις από την αραβική, λατινική, ιταλική, ισπανική, γερμανική, αγγλική, γαλλική γλώσσα και ακόμη λιγότερο διαδεδομένες και μακρινές γλώσσες όπως η μαλάι, η γόλοφ, η γκουαρανί κτλ.
Αυτές οι οικουμενικές λέξεις όπως γραβάτα, φίρμα, κοστούμι, μπάρμαν, μπατόν, λοταρία, λούξο, κλισέ, φαστ φουντ, γαρνίρω, χάμπουργκερ, μπάνιο, μπανιέρα, ντουζ, γκιλοτίνα, χάκερ, χόμπι, χόκεϋ, ζακέτα, μπουφάν, ιντερλούδιο, αλέγκρε, ροκ, τζαζ, δεν είναι μόνο ‘λέξεις’. Συνοδεύονται από το αντίστοιχο περιεχόμενο των πολιτισμών μέσα στους οποίους έχουν γεννηθεί σε διάφορους τομείς της ανθρώπινης δράσης όπως είναι η υγεία, η διατροφή, ο τρόπος ζωής, η διασκέδαση, η τέχνη, η ψυχαγωγία, η καθημερινή ζωή. Εκτός όμως από την εκπαιδευτική έρευνα αυτό το ταξίδι είχε και μια προσωπική αντανάκλαση. Σταδιακά ανακάλυψα ότι πολλές από αυτές τις μη ελληνικές λέξεις τις χρησιμοποιούσε η γιαγιά μου (!), λέξεις όπως φάμα, φόκο, μπούκα, μπατανία, βακέτα κτλ. Χρειάστηκε να ταξιδέψω και να ζήσω τόσο μακριά, δυτικότερα της δύσης, ώστε να ανακαλύψω τις βενετσιάνικες επιρροές της εκατοντάχρονης γιαγιάς! Ανακάλυψα κάποιες σχέσεις και εικόνες που χάνονται, παραστάσεις και πολιτισμοί που σαλπάρισαν από μακρινά λιμάνια, δώρα που φορτώθηκαν σε μακρινούς τόπους και έγιναν δικά μας. Κάποιες από αυτές τις λέξεις με λατινική καταγωγή χρησιμοποιούνται περισσότερο στην Κρήτη και ίσως δεν είναι οικείες στους αναγνώστες από άλλες περιοχές της Ελλάδας, λέξεις όπως μεσκίκης/mesquinar κτλ.
Τέλος η έξοδος από τα σύνορα της πατρίδας επιφυλάσσει πολλές περιπέτειες, προκλήσεις και απαιτήσεις αλλά ταυτόχρονα και πολλές όμορφες στιγμές. Δε ξέρω γιατί αλλά τώρα ξαναθυμάμαι όταν πριν από λίγα χρόνια στην Ελλάδα είχα ένα μαθητή με τυφλότητα στην Α’ Δημοτικού. Στο τέλος της εκπαιδευτικής χρονιάς αυτό το παιδί μπορούσε να διαβάζει και να γράφει με τον κώδικα Braille. Ήταν ένα πολύ όμορφο συναίσθημα γιατί τον είχα βοηθήσει σε αυτή την εντελώς άγνωστη, ανεξερεύνητη και μαγική διαδρομή. Και τώρα, εδώ στη Βραζιλία, ξανά-αισθάνομαι κάτι παρόμοιο με τους μαθητές μου. Αυτά τα παιδιά πριν από κάποιους μήνες δε μιλούσαν καθόλου την ελληνική γλώσσα, τώρα σιγά σιγά επικοινωνούμε στην ελληνική, βαδίζοντας πάνω σε άλλη μια άγνωστη, ανεξερεύνητη και πάντα μαγική διαδρομή.
Πιστεύω αυτή η εργασία να προσθέσει κάτι στα μαγικά μας ταξίδια, και ίσως οι συνάδελφοι στην Ελλάδα και σε όλον τον κόσμο να περπατήσουν για μια ακόμα φορά πάνω στην αμφίδρομη διαδρομή των λέξεων και των εννοιών, από και προς τον ελληνικό κόσμο και κόσμημα. Και αν αυτή η εργασία μας ταξίδεψε περισσότερο δυτικότερα της δύσης, ίσως μια επόμενη να μας ταξιδέψει ανατολικότερα της ανατολής.
Στα συνημμένα οι σύνδεσμοι με τις πλήρεις εργασίες.
[1] Θα ήθελα να ευχαριστήσω εδώ στον Άγιο Παύλο (Sao Paulo) της Βραζιλίας, τους μαθητές μου Μιχάλη Πελεγρίνι Κουτάντο και Γεώργιο Πελεγρίνι Κουτάντο, για τη βοήθειά τους στην επιμέλεια των πορτογαλικών λέξεων.
Σχετικά
Φορτώνει...
Φεβ 3 2011
Οικουμενικές γλωσσικές διαδρομές δυτικότερα της δύσης
Οικουμενικές γλωσσικές διαδρομές δυτικότερα της δύσης
του Δρ. Δημήτρη Κουτάντου, αποσπασμένου εκπαιδευτικού στη Βραζιλία
Η δεύτερη συνάντηση της Ελληνικής γλώσσας με την Πορτογαλική
Εισαγωγή
Είμαι αποσπασμένος εκπαιδευτικός1 για τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας και του ελληνικού πολιτισμού στον Άγιο Παύλο της Βραζιλίας (Sao Paulo) εδώ και τρία χρόνια. Προκειμένου να αντεπεξέλθω στις ανάγκες της εργασίας μου έχω αναζητήσει ποικίλες μεθόδους. Μεταξύ άλλων, σε μια προηγούμενη εκτεταμένη μελέτη, πρότεινα να δοθεί έμφαση στη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας και του πολιτισμού, μέσα από την αναζήτηση και στη συνέχεια την ετυμολογία των ελληνικών λέξεων οι οποίες έχουν υιοθετηθεί από άλλα ιδιώματα, όπως είναι και στην πορτογαλική γλώσσα.
Η παρούσα σπουδή επιχείρησε το αντίστροφο, δηλαδή να εντοπίσει και στη συνέχεια να κάνει την ετυμολογία των πορτογαλικών λέξεων οι οποίες έχουν υιοθετηθεί από την ελληνική γλώσσα, αναδεικνύοντας ταυτόχρονα και το αντίστοιχο πολιτισμικό περιεχόμενο που μεταφέρουν. Εξαιτίας μιας σειράς μεθοδολογικών αιτιών που προέκυψαν στην πορεία της έρευνας και οι οποίοι αναλύονται παρακάτω, τελικά παραθέτουμε λέξεις που συναντάμε τόσο στην πορτογαλική γλώσσα όσο και στην ελληνική γλώσσα, οι οποίες ωστόσο προέρχονται από περισσότερες από 30 χώρες από όλον τον κόσμο.
Η επίδραση της ελληνικής γλώσσας στην πορτογαλική γλώσσα
Ολόκληρη η έρευνά μου για την επίδραση της ελληνικής γλώσσας στην πορτογαλική γλώσσα, περίπου 200 σελίδες, έχει δημοσιευτεί στην ιστοσελίδα της Ελληνικής Κοινότητας του Αγίου Παύλου στη Βραζιλία από το προηγούμενο έτος, http://www.helenica.com.br/LINKS%20palavras%20cheiram%20mar.html, μέρος της εισαγωγής της έχει αναδημοσιευτεί στην παρούσα εκπαιδευτική ιστοσελίδα , αλλά και την έντυπη έκδοση του Οργανισμού για τη Διάδοση της Ελληνικής Γλώσσας (Κουτάντος, 2008). Η ταυτόχρονη δημοσίευση της μελέτης στη μητροπολιτική Ελλάδα αλλά και από την ελληνική διασπορά στη Βραζιλία, αποτελεί ένα γεφύρωμα μεταξύ αυτών των δύων πολιτισμικών πόλων.
Συγκεκριμένα, η έρευνα χωρίζεται σε τρία μέρη: Λέξεις που Μυρίζουν Θάλασσα 1,2,3, με προφανή αναφορά στη σχέση και την ανάπτυξη του ελληνικού πολιτισμού δίπλα στη θάλασσα με τους θαλάσσιους πολιτισμούς των Κυκλάδων, της Κρήτης, των Μυκήνων, της Αθήνας, της Μακεδονίας, του Βυζαντίου, της σύγχρονης Ελλάδας. Και οι έλληνες ως ένας λαός που συνδέεται με τη θάλασσα πολλαχή κατά θάλλατταν πλανώμενοι, γλώτταν την ελληνικήν επέβαλον (Tζιροπούλου – Eυσταθίου, Α.).
Το πρώτο μέρος της εργασίας, Λέξεις που μυρίζουν θάλασσα 1:Η ετυμολογία, ο οικουμενισμός και η μοναδικότητα της ελληνικής γλώσσας ( http://www.helenica.com.br/Palavras%20que%20cheiram%20mar%201.pdf ), εξετάζει την αξία της ετυμολογικής ανάλυσης των ελληνικών λέξεων που υιοθετήθηκαν από την πορτογαλική γλώσσα, την ιστορική και πολιτισμική τους ανάδυση, τη σημασία τους για τη σύγχρονη σχέση της Ελλάδας και της Βραζιλίας, αλλά και την εκπαιδευτική και παιδαγωγική τους αξία για τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας.
Το δεύτερο μέρος της έρευνας, Λέξεις που Μυρίζουν Θάλασσα 2:Ετυμολογία περισσότερων από 1000 ελληνικών λέξεων που χρησιμοποιούνται στην πορτογαλική ( http://www.helenica.com.br/Palavras%20que%20cheiram%20mar%202.pdf ), παραθέτει όπως δηλώνει και ο τίτλος την ετυμολογία περισσότερων από 1000 ελληνικών λέξεων που συναντώμαι εδώ στη Βραζιλία. Για παράδειγμα, δίνεται η ετυμολογίας της λέξης enthousiasmos στην πορτογαλική, από την ελληνική ενθουσιασμός (έν + Θεός, δηλαδή αυτός που έχει το Θεό μέσα του) ή την πορτογαλική eucalipto από την ελληνική ευκάλυπτος (ευ + καλύπτω, καλύπτω μια ευρεία, μια μεγάλη επιφάνεια), ή catolicismo από την ελληνική καθολικός (καθολικός, δηλαδή παγκόσμιος, οικουμενικός).
Τέλος το τρίτο και τελευταίο μέρος της έρευνας, Λέξεις που Μυρίζουν Θάλασσα 3:Ελληνικές ρίζες και καταλήξεις στην πορτογαλική ( http://www.helenica.com.br/Palavras%20que%20cheiram%20mar%203.pdf ), εξετάζει τις ελληνικές ρίζες και καταλήξεις στην πορτογαλική γλώσσα, και αναδεικνύει την ύπαρξη ολόκληρων οικογενειών ελληνικών λέξεων στην πορτογαλική, όπως για παράδειγμα από την ελληνική λέξη άνθρωπος, προέρχονται οι λέξεις στην πορτογαλική antropografo, antropologia, antropofago, antropoide, pitecantropo, antropopiteco, misantropo, filantropo, antropofagia, antropocentrico, antropofobo, antropogenese, antropografia, antropolatria, antropolatria, antropolito, antropologo, antropomancia, antropometria, antroponimia, antroposofia, antropoteismo, antropoterapia, antropozoico, teofilantropia κτλ., ή από την ελληνική λέξη ψυχή, στην πορτογαλική γλώσσα χρησιμοποιούν τις λέξεις psicalgia, psicanalise, psicofisiologia, psicogenia, psicognosia, psicografia, psicografo, psicologia, psicologo, psicometria, psicopata, psicose, psicoterapia, psiquiatria, psiquico, psiquismo, κτλ.
Υπενθυμίζουμε ότι η ετυμολογία των λέξεων αφορά την ιστορική τους ανάδυση και την πολιτισμική τους καταγωγή. «Ήδη από τον 1ο αιώνα π.Χ. παραδίδεται (από τον Διόδωρο τον Σικελιώτη) ότι έτυμον είναι «η αληθής σημασία μιας λέξεως σύμφωνα με την προέλευσή της». Η λέξη έτυμον ως όρος προέρχεται από το επίθετο έτυμος που σήμαινε «αληθής» και χρησιμοποιείται ήδη στον Όμηρο… ολόκληρη λοιπόν η οικογένεια αυτών των λέξεων και ιδιαίτερα η λέξη έτυμον δηλώνουν την αναζήτηση τής αλήθειας των λέξεων, δηλαδή την ιχνηλάτηση τής προέλευσής τους, που ταυτίζεται με τη σημασία εκκίνησης ή προέλευσης τής λέξης, την πρώτη ή αληθινή ή βασική ή ετυμολογική σημασία. Η αναζήτηση τής αλήθειας των λέξεων, η ετυμολογία είναι παράλληλα και μια ιστορική αναδρομή στις λέξεις, μια ιστορία των λέξεων» (Μπαμπινιώτης, 2003).
Ταυτόχρονα, «η ετυμολογία των λέξεων προκαλεί το ενδιαφέρον των μαθητών, αναπτύσσει την ανάλυση και τη σύνθεση της σκέψης τους και έτσι μπορεί να αποδειχθεί μια πολύ σύγχρονη και πολύ αποτελεσματική μέθοδος στο σχολείο για καλύτερη γνώση τής γλώσσας μας» (Μπαμπινιώτης, 2007). Η ετυμολογία σε συνδυασμό με την οικουμενικότητα της ελληνικής γλώσσας μπορεί να βοηθήσει και βοηθάει τους μαθητές μας στη Βραζιλία να σπουδάσουν, όχι μόνο την ελληνική γλώσσα αλλά και την ίδια τους τη μητρική-πορτογαλική γλώσσα, όταν για παράδειγμα μαθαίνουν ότι η πορτογαλική λέξη cirurgia είναι η σύνθετη ελληνική λέξη χειρουργία (από το χειρ/χέρι + έργο) ή η πορτογαλική λέξη amazonios/amazonia η οποία έχει ιδιαίτερη σημασία για τους Βραζιλιάνους, προέρχεται από την ελληνική μυθολογία και τις Αμαζόνες, οι οποίες είχαν κόψει τον ένα τους μαστό προκειμένου να πολεμούν με μεγαλύτερη ευκολία με τα τόξα τους (α-μαστός, χωρίς μαστό), λέξη την οποία έδωσαν οι άποικοι όταν συνάντησαν για πρώτη μια φυλή με δυναμικές γυναίκες στην περιοχή του Αμαζονίου και τις οποίες παραλλήλισαν με τις Αμαζόνες της Αρχαίας Ελλάδας.
Η πορτογαλική γλώσσα διαθέτει 200 εκατομμύρια ομιλητές και είναι η 6η πλέον ομιλούμενη γλώσσα στον κόσμο, μετά την αγγλική, κινεζική, ισπανική, αραβική και την ινδική γλώσσα. Είναι η επίσημη γλώσσα του Ανατολικού Τιμόρ, της Αγκόλα, της Βραζιλίας, της Γουινέα-Μπισσάου, της Μοζαμβίκης, της Πορτογαλίας, του Πράσινου Ακρωτηρίου, του Σάο Τομέ και Πρίγκιπας, μαζί με την κινεζική του Μακάο/Κίνα και με την Τέτουμ του Ανατολικού Τιμόρ. Ομιλείται ευρέως χωρίς να είναι επίσημη στην Ανδόρα, το Λουξεμβούργο, τη Ναμίμπια και την Παραγουάη.
Σε αυτό λοιπόν το ευρέως διαδεδομένο λατινογενές γλωσσικό ιδίωμα, η μεγαλύτερη επίδραση προέρχεται από την ελληνική γλώσσα με μια εγγύτητα η οποία συχνά είναι ισχυρότερη και από αυτήν με την αγγλική γλώσσα. Για παράδειγμα, η αγγλική κατάληξη –y για τις ελληνικές λέξεις όπως archaeology, etymology, psychology, στην πορτογαλική παραμένει πιο κοντά στην αυθεντικότερη ελληνική μορφή –ia, όπως argeologia, etymologia, psycologia κτλ.
Πορτογαλικές και άλλες επιδράσεις στην ελληνική γλώσσα
Μετά την ολοκλήρωση της προηγούμενης έρευνας, γεννήθηκε η ανάγκη να μελετήσουμε αντίστροφα την επίδραση της πορτογαλικής γλώσσας πάνω στην ελληνική. Στην αρχή κάναμε μια αποδελτίωση του πορτογαλικού-ελληνικού λεξικού, Σύγχρονο Ελληνοπορτογαλικό – Πορτογαλοελληνικό Λεξικό. Αθήνα: Ελληνοεκδοτική Ολυμπία, με τις λέξεις εκείνες που υπήρχαν στην πορτογαλική και την ελληνική π.χ. ananas/ανανάς, bengala/Βεγγάλη κτλ., και οι οποίες δεν ήταν ελληνικές. Σταδιακά έγινε εμπλουτισμός και από άλλες πηγές όπως αυτές παρατίθενται στη βιβλιογραφία.
Ωστόσο, σε σύντομο χρονικό διάστημα, έγινε φανερό ότι στην πραγματικότητα πολλές από εκείνες τις λέξεις που συλλέξαμε δεν ήταν πορτογαλικές, όπως για παράδειγμα η λέξη banana στην πορτογαλική γλώσσα, μπανάνα στην ελληνική, προέρχεται από τη λέξη banaana στη γλώσσα Wolof της Σενεγάλη και διαδόθηκε σε όλον τον κόσμο μέσω της ισπανικής και της πορτογαλικής γλώσσας την περίοδο της αποικιοκρατίας.
Αυτό ακριβώς ήταν το επόμενο βήμα στην εργασία μας, η ετυμολογική μελέτη, δηλαδή η αναζήτηση της αρχικής καταγωγής, μορφής και προέλευσης των λέξεων εκείνων που χρησιμοποιούμε τόσο στην ελληνική όσο και στην πορτογαλική γλώσσα και δεν είναι ελληνικές. Σταδιακά συγκεντρώσαμε λέξεις από περισσότερες από 30 γλώσσες από όλον τον κόσμο, ένα γλωσσικό αλλά ταυτόχρονα και πολιτισμικό ταξίδι στις γλώσσες των Αζτέκων, των Ίνκας, των Μάγιας, της Αφρικής, της Ωκεανίας, της Ευρώπης.
Η ελληνική γλώσσα δε δανείζει μόνο λέξεις προς τα άλλα ιδιώματα αλλά ταυτόχρονα δανείζεται από αυτά. Αυτή η έρευνα παραθέτει την ετυμολογία περίπου 1350 μη ελληνικών λέξεων που χρησιμοποιούνται στην πορτογαλική και την ελληνική γλώσσα, έτσι ώστε να δημιουργήσουμε άλλο ένα γεφύρωμα (εκτός δηλαδή από την ετυμολογία των ελληνικών λέξεων που έχουν υιοθετηθεί από την πορτογαλική γλώσσα) για τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας εδώ στη Βραζιλία, με λέξεις που οι μαθητές μας ήδη γνωρίζουν στην μητρική τους γλώσσα και εύκολα κάνουν το πέρασμα στην ελληνική τους μορφή.
Για παράδειγμα, οι μαθητές μας έμαθαν πολύ εύκολα να εκφράζουν «τι τους αρέσει» και «τι δεν τους αρέσει» με λέξεις που ήδη υπάρχουν στην πορτογαλική αλλά χρησιμοποιούνται και στην ελληνική γλώσσα όπως chocolate/σοκολάτα, pizza/πίτσα, tomate/ντομάτα, banana/μπανάνα, sanduitse/σάντουιτς caramelo/καραμέλα κτλ. (βλ. Μαργαρίτα 1, Μάθημα 6o, Εργαστήριο Διαπολιτισμικών και Μεταναστευτικών Μελετών, http://ediamme.edc.uoc.gr/diaspora2/index.php?yliko).
Μόνο σε ελάχιστες περιπτώσεις και κατά εξαίρεση συμπεριέλαβα ελληνικές λέξεις οι οποίες εκ πρώτης όψεως φαίνονται ξένες αλλά δεν είναι, έτσι ώστε να προκαλέσουμε ακόμη περισσότερο την κριτική σκέψη των μαθητών μας. Για παράδειγμα, η ιταλική λέξη pizza, στην ελληνική πίτσα, πιθανότατα προέρχεται από την ελληνική λέξη πίττα, η λέξη bar/μπαρ πιθανότατα προέρχεται από την ελληνική βάρος, ενώ η πορτογαλική λέξη plataforma, στην ελληνική πλατφόρμα και στην αγγλική platform, πιθανότατα προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις πλατεία ή πλατύς + μορφή, και η λέξη cactus/κάκτος από την αρχαία ελληνική κάκτος κτλ.
Βέβαια χρειάζεται πάντα προσοχή μιας και η ετυμολογία αποτελεί μια παγκόσμια ιστορική αναζήτηση, η οποία συχνά επιδέχεται διαφορετικές ερμηνείες. Για παράδειγμα, η λέξη πουρές/pure σύμφωνα με τη μια εκδοχή προέρχεται από τη γαλλική purer και τη λατινική purus, ενώ σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή προέρχεται από την ινδική γλώσσα και τη λέξη puri που δηλώνει ένα είδος αρτοσκευάσματος.
Η ετυμολογική μελέτη των κοινών ξένων λέξεων οι οποίες έχουν εισχωρήσει στην ελληνική και στην πορτογαλική γλώσσα δεν ενδιαφέρουν μόνο τους αναγνώστες και τους μαθητές μας στη Βραζιλία, αλλά και αυτούς στην Ελλάδα, οι οποίοι μπορούν να ανακαλύψουν μέσα σε αυτές τις λέξεις μια σειρά από κρυμμένους πολιτισμικούς θησαυρούς, τους οποίους χρησιμοποιούμε καθημερινά αλλά πιθανότατα χωρίς να γνωρίζουμε την προέλευσή τους.
Έτσι για παράδειγμα η κονσόλα του ήχου προέρχεται από το ρήμα consolar/σταθεροποιώ, ενοποιώ, συνενώνω, η κονσέρβα από το ρήμα conservar/συντηρώ, διατηρώ, conservacao/συντήρηση, conserva/κονσέρβα, το Κογκρέσο από το ρήμα congregar/συναθροίζω, congresso/συνέδριο, Κογκρέσο, η κουζίνα από το cozinhar/μαγειρεύω, cozinha/κουζίνα, και η κουλτούρα από τη χειρωνακτική εργασία (!), την καλλιέργεια και το ρήμα cultivar/καλλιεργώ, culto/καλλιεργημένος, cultura/κουλτούρα, το αντίο/adios (στην πορτογαλική adeus, a/προς + dios/Θεός) είναι ο αποχαιρετισμός που σημαίνει ο Θεός να σε συνοδεύει, ο Θεός μαζί σου, ενώ το μπικίνι/biquini ονομάστηκε έτσι από το Bikini Atoll, ένα πεδίο ατομικών δοκιμών στα νησιά Marshall, γιατί θεωρήθηκε ότι το μπάνιο με μπικίνι θα προκαλούσε τόση έξαψη όσο μια ατομική βόμβα, το μπισκότο/biscoito από τη λατινική bis/δις– και cuit < cuire/ψήνω, διπλοψημένο κτλ.
Σταδιακά αποκτούμε μια βαθύτερη γνώση της προέλευσης των ξένων λέξεων και της αλληλεπίδρασης τους με την ελληνική. Άλλωστε σε μια οικουμενική και ευρωπαϊκή διάσταση αυτή η κοσμοπολίτικη στάση κρίνεται απαραίτητη και είναι αναπόφευκτη.
Όπως προανέφερα οι περισσότερες από τις περίπου 1350 λέξεις που ακολουθούν δε συναντιούνται μόνο στην ελληνική και στην πορτογαλική γλώσσα, αλλά συχνά έχουν μια διεθνή απήχηση, χρήση και διαδρομή. Για παράδειγμα, η λέξη μπαμπού/bamboo/mambu στη γλώσσα μαλάι από την νοτιοανατολική Ασία συναντιέται στις ακόλουθες γλώσσες και μορφές: αλβανική: bamboo, ολλανδική: bamboe, φιλανδική: bamboo, γαλλική: bambou, εσπεράντο: bambuo, γερμανική: Bambus, ελληνική: μπαμπού, εβραϊκή: במבוק (bambuq), ιταλική: bambù, ινδονησιακή: bambu, buluh, πορτογαλική: bambu, σλοβενική: bambus, ισπανική: bambú. Το γλωσσικό μας ταξίδι λοιπόν επεκτάθηκε σε όλο τον κόσμο με λέξεις από την αραβική, λατινική, ιταλική, ισπανική, γερμανική, αγγλική, γαλλική γλώσσα και ακόμη λιγότερο διαδεδομένες και μακρινές γλώσσες όπως η μαλάι, η γόλοφ, η γκουαρανί κτλ.
Αυτές οι οικουμενικές λέξεις όπως γραβάτα, φίρμα, κοστούμι, μπάρμαν, μπατόν, λοταρία, λούξο, κλισέ, φαστ φουντ, γαρνίρω, χάμπουργκερ, μπάνιο, μπανιέρα, ντουζ, γκιλοτίνα, χάκερ, χόμπι, χόκεϋ, ζακέτα, μπουφάν, ιντερλούδιο, αλέγκρε, ροκ, τζαζ, δεν είναι μόνο ‘λέξεις’. Συνοδεύονται από το αντίστοιχο περιεχόμενο των πολιτισμών μέσα στους οποίους έχουν γεννηθεί σε διάφορους τομείς της ανθρώπινης δράσης όπως είναι η υγεία, η διατροφή, ο τρόπος ζωής, η διασκέδαση, η τέχνη, η ψυχαγωγία, η καθημερινή ζωή. Εκτός όμως από την εκπαιδευτική έρευνα αυτό το ταξίδι είχε και μια προσωπική αντανάκλαση. Σταδιακά ανακάλυψα ότι πολλές από αυτές τις μη ελληνικές λέξεις τις χρησιμοποιούσε η γιαγιά μου (!), λέξεις όπως φάμα, φόκο, μπούκα, μπατανία, βακέτα κτλ. Χρειάστηκε να ταξιδέψω και να ζήσω τόσο μακριά, δυτικότερα της δύσης, ώστε να ανακαλύψω τις βενετσιάνικες επιρροές της εκατοντάχρονης γιαγιάς! Ανακάλυψα κάποιες σχέσεις και εικόνες που χάνονται, παραστάσεις και πολιτισμοί που σαλπάρισαν από μακρινά λιμάνια, δώρα που φορτώθηκαν σε μακρινούς τόπους και έγιναν δικά μας. Κάποιες από αυτές τις λέξεις με λατινική καταγωγή χρησιμοποιούνται περισσότερο στην Κρήτη και ίσως δεν είναι οικείες στους αναγνώστες από άλλες περιοχές της Ελλάδας, λέξεις όπως μεσκίκης/mesquinar κτλ.
Τέλος η έξοδος από τα σύνορα της πατρίδας επιφυλάσσει πολλές περιπέτειες, προκλήσεις και απαιτήσεις αλλά ταυτόχρονα και πολλές όμορφες στιγμές. Δε ξέρω γιατί αλλά τώρα ξαναθυμάμαι όταν πριν από λίγα χρόνια στην Ελλάδα είχα ένα μαθητή με τυφλότητα στην Α’ Δημοτικού. Στο τέλος της εκπαιδευτικής χρονιάς αυτό το παιδί μπορούσε να διαβάζει και να γράφει με τον κώδικα Braille. Ήταν ένα πολύ όμορφο συναίσθημα γιατί τον είχα βοηθήσει σε αυτή την εντελώς άγνωστη, ανεξερεύνητη και μαγική διαδρομή. Και τώρα, εδώ στη Βραζιλία, ξανά-αισθάνομαι κάτι παρόμοιο με τους μαθητές μου. Αυτά τα παιδιά πριν από κάποιους μήνες δε μιλούσαν καθόλου την ελληνική γλώσσα, τώρα σιγά σιγά επικοινωνούμε στην ελληνική, βαδίζοντας πάνω σε άλλη μια άγνωστη, ανεξερεύνητη και πάντα μαγική διαδρομή.
Πιστεύω αυτή η εργασία να προσθέσει κάτι στα μαγικά μας ταξίδια, και ίσως οι συνάδελφοι στην Ελλάδα και σε όλον τον κόσμο να περπατήσουν για μια ακόμα φορά πάνω στην αμφίδρομη διαδρομή των λέξεων και των εννοιών, από και προς τον ελληνικό κόσμο και κόσμημα. Και αν αυτή η εργασία μας ταξίδεψε περισσότερο δυτικότερα της δύσης, ίσως μια επόμενη να μας ταξιδέψει ανατολικότερα της ανατολής.
Στα συνημμένα οι σύνδεσμοι με τις πλήρεις εργασίες.
[1] Θα ήθελα να ευχαριστήσω εδώ στον Άγιο Παύλο (Sao Paulo) της Βραζιλίας, τους μαθητές μου Μιχάλη Πελεγρίνι Κουτάντο και Γεώργιο Πελεγρίνι Κουτάντο, για τη βοήθειά τους στην επιμέλεια των πορτογαλικών λέξεων.
Συνημμένα
Κοινοποιήστε:
Σχετικά
By eduportal • Παιδαγωγικά • 0