Η άμυνα του σώματος

Στην πρώτη περίπτωση, ίσως να έχετε την εντύπωση ή και την πεποίθηση πως αυτά που είδατε και αυτά που μάθατε, αποτελούν την κορωνίδα των επιτευγμάτων της επιστήμης του πολέμου (επίθεση άμυνα), αυτού του δίδυμου που αποτελεί τον άξονα, γύρω από τον οποίο περιστρέφεται και ανελίσσεται το φαινόμενο της ζωής, και βέβαια, η ανθρωπότητα στο σύνολό της. Στη δεύτερη περίπτωση, μην απελπίζεστε! Δεν χάσατε και τίποτε σπουδαίο!

Πράγματι, όλα αυτά τα θαυμαστά τεχνολογικά επιτεύγματα μοιάζουν με αρχέγονα εργαλεία όπλα της παλαιολιθικής εποχής, όταν συγκρίνονται με το οπλοστάσιο που η ίδια η Φύση έχει διαμορφώσει, και με το οποίο έχει εξοπλίσει τις διάφορες μορφές της ζωής και βέβαια και τον άνθρωπο ως απαραίτητα και αναντικατάστατα στοιχεία για την ύπαρξή τους. Η γένεση και η διαβίωση ενός ζώντος οργανισμού, όπως είναι ο άνθρωπος, δεν νοείται, ούτε και είναι δυνατή, χωρίς την παρουσία, ως αναπόσπαστου τμήματος της δομής του, ενός αφάνταστα πολύπλοκου, περίτεχνου, και λεπτομερειακού συστήματος που έχει για αποστολή του:

1. την άμυνα εναντίον όλων των μικροοργανισμών και των ουσιών, που είναι δυνατό να προκαλέσουν διαταραχές ή και καταστροφές στα κύτταρα του σώματος.

2. την άμυνα εναντίον των κυττάρων εκείνων του σώματος, τα οποία, με οποιοδήποτε τρόπο, λειτουργούν και γενικά συμπεριφέρονται κατά τρόπο βλαπτικό για τον οργανισμό, και

3. την άμυνα εναντίον κυττάρων και γενικότερα οργανικών ουσιών, ξένων προς τον οργανισμό, που είναι δυνατό να προέρχονται από άλλον άνθρωπο ή και ζώα (μεταμοσχευμένα όργανα ή ιστοί)

Αυτό είναι εκείνο που ονομάζουμε Ανοσοποιητικό Σύστημα. Το προστατευτικό και αμυντικό αυτό σύστημα είναι απαραίτητο, γιατί το σώμα μας είναι, φυσιολογικά, εκτεθειμένο σε πολλά μικρόβια, ιούς, μύκητες και παράσιτα, τα οποία βρίσκονται κατά δισεκατομμύρια στην επιφάνεια του δέρματος, στην κοιλότητα του στόματος, στις αεραγωγούς οδούς του αναπνευστικού συστήματος, στη γαστρεντερική οδό, στην κάτω ουροφόρα οδό, στον κόλπο και στο μάτι, κλπ. Πολλοί από αυτούς τους παράγοντες μπορούν να προκαλέσουν βαριά νόσο στις περιπτώσεις που τα καταφέρνουν να εισδύσουν στον οργανισμό, πέρα από αυτά τα σημεία. Επιπρόσθετα, αρκετές φορές, βρισκόμαστε εκτεθειμένοι σε παθογόνα μικρόβια και λοιμώδεις ιούς, που είναι δυνατό να μας προκαλέσουν θανατηφόρα νόσο, όπως είναι μια πνευμονία, μια στρεπτοκοκκική λοίμωξη ή ο τυφοειδής πυρετός.

Από τον καιρό που ο Αγγλος γιατρός Jenner, το 1797. εφάρμοσε για πρώτη φορά το δαμαλισμό για την προφύλαξη από τη φοβερή μάστιγα της ανθρωπότητας, την ευλογιά, οι επιστήμονες του Βιολογικού Κλάδου στέκονταν έκθαμβοι, με θαυμασμό και δέος, μπροστά στο μεγαλείο και στο μυστήριο της ανοσίας και του ανοσοποιητικού συστήματος. Μέσα στα 200 και πλέον αυτά χρόνια που πέρασαν από τότε, βρέθηκε ο τρόπος με τα διάφορα εμβόλια και τους ορούς που κατασκευάστηκαν, να προκαλείται εξειδικευμένη σε κάθε περίπτωση επιστράτευση αυτού του συστήματος, για να προφυλάσσει τον άνθρωπο από ένα σωρό νόσους, που παλιότερα ήταν θανατηφόρες. Η κατανόηση όμως των μηχανισμών της λειτουργίας του ήταν, ως πρόσφατα, υποτυπώδης.

Οι διάφοροι ερευνητές όλα αυτά τα χρόνια, με βήματα προσεκτικά μεν, αλλά και με ρυθμό χελώνας, ανακάλυπταν ότι το ανοσοποιητικό σύστημα και η λειτουργία του εξαρτώνται από μια ολόκληρη στρατιά από εξαιρετικά εξειδικευμένους τύπους κυττάρων, που βρίσκονται μέσα στο αίμα και στους ιστούς, με αυστηρά καθορισμένη για το καθένα αποστολή και λειτουργία. Παρά ταύτα, ο τρόπος του συντονισμού των ενεργειών όλων αυτών των διαφορετικών κυττάρων για την πραγματοποίηση της εξειδικευμένης άμυνας που απαιτείται σε κάθε περίπτωση, κατά την οποία ο οργανισμός έχει να αντιμετωπίσει ένα βλαπτικό παράγοντα, παρέμεινε αδιευκρίνιστος.

Γι αυτό, μέχρι πρόσφατα, η ανοσία αποτελούσε ένα μυστηριώδες φαινόμενο, και η ανοσολογία φαίνονταν να περιλαμβάνει απελπιστικά περίπλοκες κα νεφελώδεις διεργασίες. Όμως, αυτή η κατάσταση της στασιμότητας και της αδράνειας άρχισε να μεταβάλλεται με μάλλον γοργό ρυθμό εξαιτίας των ερευνών της τελευταίας εικοσαετίας του εικοστού αιώνα. Σ αυτό ασφαλώς συνέβαλε και το γεγονός της αναζωογόνησης του ενδιαφέροντος για το ανοσοποιητικό σύστημα εξαιτίας της εμφάνισης της καινούργιας μάστιγας της ανθρωπότητας, του Συνδρόμου της Επίκτητης Ανοσοανεπάρκειας του Ανθρώπου (AIDS), κατά το οποίο αχρηστεύεται, σε πολύ μεγάλο βαθμό, το αμυντικό αυτό σύστημα του οργανισμού. Έτσι, σήμερα βρισκόμαστε μπροστά σε μια, μάλλον ξεκαθαρισμένη εικόνα, χωρίς όμως και να αποκλείονται και οι μεγάλες εκπλήξεις στο μέλλον.

Από τα 100 περίπου τρισεκατομμύρια κύτταρα από τα οποία αποτελείται το ανθρώπινο σώμα, τα 140 περίπου δισεκατομμύρια, δηλαδή 14 κύτταρα ανά 10.000 κύτταρα, αποτελούν τον τακτικό και τον εφεδρικό στρατό, καθώς και τα εργαστήρια και τα εργοστάσια για το σχεδιασμό και την παραγωγή των όπλων και των πολεμοφοδίων που απαιτούνται για την άμυνα του οργανισμού. Αυτά είναι τα λευκά αιμοσφαίρια, με όλες τους τις μορφές. Ανάλογα με το είδος και την ειδική λειτουργία τους, αυτά τα κύτταρα ζουν 4 5 μέρες, μέχρι και μήνες, και πιθανώς μέχρι και 300 μέρες από την παραγωγή τους, και βέβαια αντικαθίστανται με το ρυθμό που καταστρέφονται.

Οι βασικοί τρόποι με τους οποίους πραγματοποιείται η αμυντική λειτουργίας τους είναι:

1. η φυσική καταστροφή του επιδρομέα με τη διεργασία της φαγοκυττάρωσης, και

2. η παραγωγή εξαιρετικά πολύπλοκων εξειδικευμένων για την κάθε περίπτωση πρωτεϊνών (αντισώματα), οι οποίες καταστρέφουν τον εισβολέα.

Στον άνθρωπο διακρίνουμε τη φυσική και την επίκτητη ανοσία. Με την πρώτη εννοούμε την ικανότητα που διαθέτει το σώμα να αντιμετωπίζει ένα σωρό βλαπτικούς παράγοντες, και κατά κύριο λόγο μικρόβια και τοξίνες, χάρη σε διεργασίες, οι οποίες βρίσκονται πάντοτε σε ετοιμότητα, χωρίς να χρειάζεται καμιά από πριν ειδική ενεργοποίησή τους. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι μηχανισμοί εξουδετέρωσης του βλαπτικού παράγοντα αναπαράγονται σε όλα τα άτομα γιατί βρίσκονται κωδικοποιημένα στα γονίδια (στη γενώμη) όλων των ανθρώπων, αποτελούν δηλαδή ένα εγγενές χαρακτηριστικό του ανθρωπίνου είδους

Με τον όρο επίκτητη ανοσία εννοούμε την ικανότητα που αποκτά το σώμα να εξουδετερώνει ένα συγκεκριμένο βλαπτικό παράγοντα, μετά από ειδική ευαισθητοποίησή του, η οποία επιτυγχάνεται με προηγούμενη επαφή και αντίδραση με αυτό τον παράγοντα. Η διεργασία αυτή είναι εξαιρετικά πολύπλοκη, με τη συμμετοχή μεγάλου πλήθους παραγόντων, και με τελικό αποτέλεσμα την παραγωγή από τον οργανισμό ειδικών αντισωμάτων, καθώς και μεγάλου αριθμού ειδικών ενεργοποιημένων λεμφοκυττάρων. Τόσο τα αντισώματα, τα οποία είναι πολύ μεγάλα μόρια πρωτεϊνης, όσο και τα ενεργοποιημένα λεμφοκύτταρα, αποτελούν προϊόντα με εξειδίκευση σε ύψιστο βαθμό, έναντι του βλαπτικού παράγοντα που πρόκειται να εξουδετερώσουν.

Σ αυτό ακριβώς το σημείο είναι που τα πράγματα μπλέκονται όσον αφορά τους μηχανισμούς με τους οποίους τα ειδικά αντιγόνα, δηλαδή τα ειδικά χαρακτηριστικά μόρια που αποτελούν τμήματα των βλαπτικών παραγόντων, θέτουν σε κίνηση τους μηχανισμούς για την παραγωγή των ειδικών αντισωμάτων και των ειδικών ενεργοποιημένων λεμφοκυττάρων στην κάθε περίπτωση. Το πρόβλημα είναι ουσιαστικό, αλλά και δυσεπίλυτο, γιατί εδώ πρόκειται για πολλά εκατομμύρια διαφορετικά αντιγόνα, και βέβαια για άλλα τόσα εκατομμύρια διαφορετικά αντισώματα, είτε διαφορετικά λεμφοκύτταρα.

Ο μηχανισμός αυτός, σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, λειτουργεί με τον ακόλουθο τρόπο: Στα λεμφογάγγλια υπάρχουν τουλάχιστο ένα εκατομμύριο διαφορετικοί τύποι Β λεμφοκυττάρων, και άλλο ένα εκατομμύριο διαφορετικοί τύποι Τ- λεμφοκυττάρων, τα οποία διαθέτουν την ικανότητα να παράγουν το ειδικό αντίσωμα ή τα ειδικά Τ-λεμφοκύτταρα αντίστοιχα, όταν ενεργοποιούνται από το κατάλληλο αντιγόνο.Όταν ένα συγκεκριμένο αντιγόνο εισέλθει στον οργανισμό, συνδέεται με το είδος εκείνο των λεμφοκυττάρων Β και των λεμφοκυττάρων Τ, με τα οποία υπάρχει απόλυτη προσαρμογή. Με αυτή τη σύνδεση τίθεται σε λειτουργία ο μηχανισμός αναπαραγωγής του κυττάρου, με αποτέλεσμα, μέσα σε λίγες μέρες, να παράγεται ένας τεράστιος αριθμός από εντελώς όμοια κύτταρα με το αρχικό, που ενεργοποιήθηκε με την επίδραση του αντιγόνου. Από τη σειρά των Β λεμφοκυττάρων, που παράγονται με αυτό τον τρόπο, αρχίζει η παραγωγή και η απόδοση προς το αίμα, του ειδικού αντισώματος με ρυθμό 2000 μόρια ανά δευτερόλεπτο από το κάθε κύτταρο – η δε σειρά των Τ-λεμφοκυττάρων αρχίζει την κατά μέτωπο επίθεση και την εξουδετέρωση του εισβολέα.

Βέβαια η παραπάνω περιγραφή είναι απλοποιημένη, σε πολύ μεγάλο βαθμό, για τους σκοπούς αυτού του άρθρου. Στην πραγματικότητα, μεταξύ της εισόδου του αντιγόνου στον οργανισμό και της επίδρασής του στα ειδικά λεμφοκύτταρα, μεσολαβούν πολλές και διάφορες εξειδικευμένες διεργασίες, πολλά δε άλλα επιτελούνται μέσα στον πυρήνα και το κυτόπλασμα των Β λεμφοκυττάρων για να καταστεί δυνατή η παραγωγή των ειδικών αντισωμάτων. Καταλαβαίνετε τώρα την κολοσσιαία προεργασία που έχει επιτελεσθεί μέσα σε τρία περίπου δισεκατομμύρια χρόνια αδιάκοπης, σκληρής και αδυσώπητης φυσικής επιλογής, για τον εξοπλισμό μας με αυτό το θαυμάσιο, αποτελεσματικό εξοπλισμό έναντι όλων των κινδύνων που απειλούν αυτή την ίδια την ύπαρξή μας, σε κάθε δευτερόλεπτο της ζωής μας.

Μπροστά σ αυτά τα αφάνταστα πολύπλοκα μεγαλομόρια, που αποτελούν τόσο τα όπλα, όσο και τα πυρομαχικά σ αυτό τον αέναο πόλεμο των μορίων, τα μαχητικά μας Μιράζ με κάλπικο ή και γνήσιο ραντάρ, αδιάφορο φαντάζουν σαν απλή σφεντόνα μπροστά σ ένα υπερσύγχρονο

Καθηγητής Ιωάννης Χατζημηνάς
Καθηγητής Πειραματικής Φυσιολογίας
Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών (Συν/ούχος)