ΑΦΡΙΚΑΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ: Ένας γεωγραφικός και εθνοτικός πολιτισμικός χάρτης της Αφρικής

του Δρ. Δημητρίου Κουτάντου, εκπαιδευτικού στην Αφρική 

ΟΤΑΝ ΣΥΝΑΝΤΩ ΑΝΘΡΩΠΟΥΣ ΑΠΟ ΜΙΑ ΑΛΛΗ ΦΥΛΗ/ «Όταν συναντάω ανθρώπους από μια άλλη φυλή,/άλλο πολιτισμό,/άλλη θρησκεία,/κάπου είναι διαφορετικοί απ’ εμένα./Σκέφτομαι γι’ αυτούς/ ότι σίγουρα δεν θα ξέρουν τίποτα,/ ούτε για την οικογένειά μου,/ ούτε για τη θρησκεία μου,/ ούτε για τη φυλή μου,/και ούτε για τον πολιτισμό μου./ Και αισθάνομαι χάλια./ Γι’ αυτό πάω και τους λέω όλα,/ αλλά λίγο ντροπαλά/πάω και τους τα λέω» (Δεκάχρονος μαθητής μου στην Αφρική). 

«Οι εθνοτικές ομάδες [φυλές], όχι οι χώρες, μορφοποιούν την καλλιτεχνική γεωγραφία της Αφρικής» (Thames & Hudson). «Η αφρικανική τέχνη είναι αξεπέραστη» (Πάμπλο Πικάσο)  

Στη διάρκεια ενός έτους, δύο φορές το μήνα, με το ερευνητικό σχέδιο «Αφρικανική Τέχνη», αποπειρώμαι να κάνω μια ανθρωπολογική και πολιτισμική περιήγηση σε περισσότερες από 50 αφρικανικές χώρες. Ωστόσο το σχέδιο εργασίας δεν αφορά άμεσα στις χώρες αλλά στους αυθεντικούς αφρικανικούς πολιτισμούς και την τέχνη των ποικίλων εθνοτικών ομάδων. Άλλωστε, μέχρι το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο υπήρχαν μόνο 2 από τις 54 σημερινές αφρικανικές χώρες, ενώ η αυθεντική παράδοση των χιλιάδων αφρικάνικων εθνοτικών ομάδων προϋπάρχει χιλιάδες χρόνια πριν. Ανά δεκαπενθήμερο, με κείμενα και βίντεο, θα γίνεται η παρουσίαση της τέχνης, της κοινωνικής και πολιτισμικής οργάνωσης και των θρησκευτικών πεποιθήσεων δύο κύριων εθνοτικών ομάδων μαζί με άλλους σχετιζόμενους λαούς. Η ανάπτυξη και η οργάνωση του σχεδίου βασίζεται στα ταξίδια μου, στην εκτεταμένη ξένη βιβλιογραφία, αλλά κυρίως στα τέσσερα τελευταία χρόνια της εκπαιδευτικής μου εμπειρίας στην Αφρική. Εδώ, στη Λ.Δ.Κονγκό, με τις 450 διαφορετικές εθνοτικές ομάδες και τις 256 διαφορετικές γλώσσες, έχω καθημερινή επαφή με την αφρικανική ζωή, έκφραση και τέχνη. Μέσα από την άμεση εμπειρία μου αλλά και τη μελέτη κρίνω αναγκαία την εκπόνηση αυτού του σχεδίου εργασίας στην ελληνική γλώσσα, το οποίο έρχεται να ερευνήσει ένα τεράστιο ερωτηματικό, αυτό της ελλιπούς γνώσης για ένα από τους μεγάλους πολιτισμούς της ανθρωπότητας, ερωτηματικό που απεικονίζεται σε δημοσίευμα ελληνικής εφημερίδας με τον επόμενο χάρτη:  

Μέσα από τη σταδιακή μελέτη και εμπειρία αναδύθηκε και ο τίτλος του σχεδίου εργασίας/project «Αφρικανική Τέχνη» αντί «Αφρικάνικοι Πολιτισμοί και Τέχνη». Ο βασικός λόγος είναι ότι στο σχέδιο εργασίας θέλησα να περιλάβω εκτός από τους μεγάλους πολιτισμούς που ανέπτυξαν τα μεγάλα βασίλεια και οι αυτοκρατορίες της Αφρικής, και τον προφορικό κυρίως πολιτισμό των χιλιάδων εθνοτικών ομάδων της ηπείρου, ο οποίος μας κληροδοτήθηκε με τη συμβολική οπτική γλώσσα της «τέχνης» τους: «Έχουμε την τάση να σκεφτόμαστε τους λαούς όπως οι Γάλλοι, οι Γερμανοί και οι Ιταλοί ως ενοποιημένα έθνη, αλλά στην πραγματικότητα, κανένας από αυτούς τους λαούς δεν ενοποιήθηκε μέχρι τον δέκατο ένατο αιώνα. Βεβαίως, η Αμερική είναι το πρωταρχικό παράδειγμα ενός έθνους με διαφορετική προέλευση. Σε όλες αυτές τις χώρες, όπως και στην Αμερική, η τέχνη χρησιμεύει ως ένα εύγλωττο έγγραφο της ιστορίας των λαών που ενώθηκαν για να δημιουργήσουν μια νέα χώρα. Τις τελευταίες δεκαετίες, αρκετοί μελετητές ιστορίας έχουν προσπαθήσει να μάθουν γιατί υπάρχει τόσο μικρή ιστορία στην ιστορία της αφρικανικής τέχνης. Στην πραγματικότητα, η τέχνη είναι εξίσου ένα έγγραφο της ιστορίας κάποιων συγκεκριμένων ανθρώπων, όπως είναι τα γραπτά έγγραφα ή ακόμη και η προφορική λογοτεχνία που διατηρεί την ιστορία ενός συγκεκριμένου λαού. Οι εικαστικές τέχνες μπορούν να διατηρήσουν μεγάλες ποσότητες πληροφοριών που δεν μπορούν να διατηρήσουν τα γραπτά έγγραφα και η προφορική βιβλιογραφία. Πόσο σημαντική ιστορία της Γαλλίας, της Γερμανίας και της Ιταλίας δεν έχουμε ανακαλύψει από την τέχνη αυτών των χωρών; Μέχρι το 1987 τίποτα δεν ήταν γνωστό στο χάρτη των γηγενών λαών, π.χ. της Μπουρκίνα Φάσο πριν από το 1500 π.Χ. Μέσω μιας στενής κατανόησης της τέχνης τους μπορούμε τώρα να ανακατασκευάσουμε ακριβώς ποιοι ήταν αυτοί οι άνθρωποι και πού ζούσαν. Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τον χάρτη των περιοχών όπου δημιουργούνται στυλ τέχνης ως χάρτη των γηγενών κατοίκων της χώρας. Μπορούμε επίσης τώρα να καταλάβουμε πώς η τέχνη εξυπηρετούσε και εξακολουθεί να εξυπηρετεί, τους πολιτικούς και θρησκευτικούς θεσμούς αυτών των διαφορετικών λαών» (Roy, C.D., 2015, Mossi, 5 Continents, σελ. 62-63).

«Στην Αγορά των Κλεφτών»/Marché des Voleurs στη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό/Κινσάσα, βίντεο διάρκειας 21’ λεπτών. Παραδείγματα εθνοτικής αφρικανικής τέχνης, μάσκες και ειδώλια από τις 450 διαφορετικές εθνοτικές ομάδες της Λ. Δ. του Κονγκό

Το σχέδιο αποτελεί ένα γεωγραφικό και εθνοτικό-πολιτισμικό της Αφρικής. Ακουμπά όχι μόνο τα ζητήματα της ποικιλομορφίας και της συγγένειας, αλλά επίσης της ιδιαιτερότητας και του μυστηρίου. Η διαδοχική σειρά των δημοσιεύσεων παρέχει τους χαμένους συνδέσμους, ένα πολιτισμικό εργαλείο αρχαίων γνώσεων, εικόνων και πληροφοριών που τοποθετώντας τις μαζί δίνουν εν δυνάμει απαντήσεις. Τα κείμενα αποτελούν μια εισαγωγή σε έναν ελκυστικά διαφορετικό τρόπο σκέψης, μαζί με την απεριόριστη εικονογραφία φωτογραφιών αρχείου και έργων αφρικανικής τέχνης που βοηθούν το πλησίασμα και την ανάγνωση. Καλώ τους αναγνώστες και τους συνάδελφους εκπαιδευτικούς να βυθιστούν στο μαγικό σύμπαν της εθνοτικής τέχνης της Αφρικής, και αν το θελήσουν να χρησιμοποιήσουν αυτό το εκπαιδευτικό υλικό με τους μαθητές τους.  

Τα τελευταία τριάντα χρόνια δημοσιεύτηκαν περισσότερες μελέτες για την αφρικανική τέχνη από όσο ποτέ άλλοτε. Η αφρικανική εθνοτική τέχνη βρίσκεται παρούσα στα μουσεία του κόσμου, τις ιδιωτικές συλλογές, τις δημοπρασίες και τις χιλιάδες μελέτες. Για παράδειγμα, το Νοέμβριο του 2014 ένα μικρό θηλυκό ειδώλιο της εθνοτικής ομάδας Senufo πωλήθηκε αντί 12 εκατομμύριων δολαρίων, μια μάσκα Fang αντί 7.6 εκατομμυρίων δολαρίων, ένα σκαμπό κύρους των ανθρώπων Hemba αντί 7.2 εκατομμύρια δολάρια, κτλ. Είτε πρόκειται για μάσκες, ειδώλια, αμφιέσεις, φετίχ ή προγονικές φιγούρες, όλες αυτές οι ξύλινες και πέτρινες μορφές έχουν μαγνητίσει το βλέμμα μας για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα και συνεχίζουν να ασκούν μια ελκτική δύναμη πάνω μας. Όμως η μελέτη τους ως μια ανθρωπιστική σπουδή φτάνει πέρα από τις γλύπτες επιφάνειές τους. Είναι μια πρόσκληση για τους αναγνώστες να ατενίσουμε τους πολλαπλούς πολιτισμούς της Αφρικής με τους αμέτρητους καλλιτέχνες. Η δυναμική της αφρικανικής τέχνης σχετίζεται με την εθνολογία, την κοινωνική και πολιτισμική ανθρωπολογία, την ιστορία, την τέχνη, την κληρονομιά ενός από τους μεγάλους πολιτισμούς της ανθρωπότητας.  

Ζούμε σε μια κοινωνία συνδεδεμένη με τις εικόνες τις οποίες χρειαζόμαστε να μάθουμε να τις διαβάζουμε μέσα στο δικό τους ιστορικό και κοινωνικο-πολιτισμικό πλαίσιο, είναι μια σπουδή μόρφωσης, εκπαίδευσης και παιδείας. «Η μελέτη της αφρικανικής τέχνης π.χ. των Ανθρώπων Yaka, όπως και κάθε παραδοσιακής κοινωνίας, βρίσκεται σε συνεχή αναζήτηση. Οι εθνοτικές τέχνες παρέχουν τη συμβολή παραστατικών, προφορικών και λειτουργικών παραδόσεων, από τις οποίες καμία δεν είναι προφανής για το άγνωστο μάτι που δεν είναι σε θέση να αναγνωρίσει το θέμα, πολύ λιγότερο γνωρίζει πώς να απαντήσει σ’ αυτές. Η κατανόηση του χρησιμοποιούμενου εικονογραφικού κώδικα απαιτεί όχι μόνο ένα περίπλοκο σχόλιο, αλλά μια έρευνα των συνοδευτικών στοιχείων, καθώς αυτά αντανακλώνται σε όλο το αρχικό πλαίσιο. Η προφορική συνιστώσα περιλαμβάνει τόσο ιστορικές αφηγήσεις όσο και δημοφιλή παραμύθια, ενώ οι λειτουργικές πτυχές σχετίζονται με τις τελετουργικές ενέργειες και την τελετή, που προσφέρουν παράλληλα θεραπευτικό αποτέλεσμα και διασκέδαση. Είναι επομένως απαραίτητο να κατανοήσουμε την αλληλεπίδραση των αντικειμένων τέχνης με τα πρωταρχικά αντικείμενα και τις ευρύτερες έννοιες μέσα στην κοινωνία. Επιπλέον, τα αντικείμενα τέχνης είναι ενσωματωμένα στην ιστορία κάθε λαού, με προηγούμενα και μεταγενέστερα παραδείγματα και με εκλεπτυσμένες αλλαγές που εμφανίζονται στον κοινωνικό πίνακα. Στις επόμενες σελίδες, θα γίνει προσπάθεια να διερευνηθούν μερικές από αυτές τις διαστάσεις σε σχέση με τα αρχικά γλυπτά αφρικανικά παραδείγματα που διατηρούνται σε ευρωπαϊκές και αμερικανικές συλλογές, μέσα από τα πιο εντυπωσιακά παραδείγματα από άποψη μορφής και έκφρασης (Bourgeois, A., 2014, Yaka, 5 Continents, σελ. 7). 

Η αφρικανική τέχνη εκφράστηκε κυρίως με ειδώλια/μικρά αγαλματάκια και μάσκες, αλλά και αρκετά αντικείμενα καθημερινής χρήσης όπως υφάσματα, έπιπλα και κοσμήματα.  Η υιοθέτηση αυτών των έργων, σημαίνει ότι οι Αφρικανοί καταλάβαιναν την εν δυνάμει επίδραση αυτών των επιβλητικών και εκπληκτικών αντικειμένων πάνω τους. «Στο τέλος της τελετής, το γλυπτό ειδώλιο έχει επενδυθεί με ενεργητικές, αποτελεσματικές και αληθινά τρομαχτικές δυνάμεις. Τα ανθρώπινα όντα αντιμετωπίζουν τις ενέργειες του σύμπαντος και με εσωτερική διδασκαλία γεννούν μια νέα κοινωνική και πολιτική κουλτούρα» (Neyt & Dubois, 2013, African fetishes and ancestral objects, σελ. 251). Όσον αφορά τη θεματολογία αυτών των έργων, νομίζω σ’ αυτό θα μας βοηθήσει η επίσκεψη μου στο Εθνικό Μουσείο του Κονγκό, το οποίο έχει οργανωθεί σε 21 εθνολογικές ενότητες ζωής και τέχνης: η τέχνη της εξουσίας, επαγγέλματα σχετικά με την ομορφιά, αφιέρωμα σε ένα γλύπτη της μνήμης, η γυναικεία διάσταση, μια μάσκα εγγυάται την κοινωνική τάξη, επικοινωνία με τους προγόνους, μέσα μνήμης, το πέρασμα του παιδιού στην ενηλικίωση Ι και ΙΙ, πρόσβαση στις τεχνικές μύησης και στον κοινωνικό έλεγχο, η βασιλική οικογένεια, η καθημερινή ζωή του άνδρα και της γυναίκας, ρυθμοί επικοινωνίας, προστασία-διαγνώσεις και θεραπείες, προστασία και ορατός κόσμος, υπό την προστασία ενός προγόνου, το τύμπανο έχει το λόγο, η γλώσσα του σώματος, η τέχνη της αρχιτεκτονικής, η ώρα της χαλάρωσης, η ώρα της ξεκούρασης, περισσότερα στο βίντεο που ακολουθεί. 

Εθνικό Μουσείο Κονγκό, βίντεο διάρκειας 15’ λεπτών: «Εθνικό Μουσείο» (Musée Νational-IMNC), 21 εθνολογικές ενότητες ζωής και τέχνης, μάσκες και ειδώλια από 450 διαφορετικές εθνοτικές ομάδες της Λ. Δ. του Κονγκό 

Τα ειδώλια συχνά αντιπροσωπεύουν προγόνους ή θεότητες, στους οποίους προσφέρονται θυσίες προκειμένου να διατηρηθεί ο δεσμός με τον άλλο κόσμο, μεταξύ ανθρώπων και θεών, μεταξύ ζωντανών και νεκρών, μεταξύ ορατού και μη-ορατού. Οι μάσκες είναι πνεύματα. Οι μάσκες που «χορεύουν» δεν «φοριούνται» στις τελετές μύησης, εγγυώνται την κοινωνική ευταξία με την προάσπιση των αξιών της κοινότητας και την τιμωρία των παραβατών. Η γονιμότητα των γυναικών και των χωραφιών είναι ένα τυπικό καλλιτεχνικό θέμα. Στις κοινωνίες χωρίς γραφή η τέχνη αποτέλεσε ένα οπτικό μέσο έκφρασης για την απρόσκοπτη μετάδοση των παραδόσεων. Κι όμως, κατά παράδοξο τρόπο το μάτι του λευκού αιχμαλωτίστηκε από την αφρικανική εθνοτική τέχνη, από την παρουσία του ορατού και την επίκληση του μη-ορατού. Η χρήση του ξύλου ως μέσου υπαινίσσεται την αρρενωπότητα, ιδανικοί άντρες θα πρέπει να είναι δυνατοί και σφιχτοί, ενώ οι γυναίκες μαλακές και ευαίσθητες. Από την άλλη η υπερβολή του ανθρώπινου κεφαλιού και των αισθητήριων οργάνων υπονοεί λειτουργίες όπως η ακοή, η όσφρηση, η ομιλία και η όραση. Είδαμε σε άλλη εργασία ότι και ο αυτόχθονας της Βραζιλίας, υπερβάλει, περνάει πήλινους δίσκους στα αυτιά και τα χείλη του για να τιμήσει την ακρόαση και την ομιλία. Η ακοή απαιτεί διαλογισμό, η ομιλία παραπέμπει στον κόσμο των προγόνων και της σοφίας. Η όραση ανατρέχει σε μακρινά πρόσωπα. Το ίδιο και οι μάσκες μπορεί να είναι άγριες ή να ελκύουν ανώτερες δυνάμεις.  

Η «τέχνη» της Αφρικής λειτουργεί ως ένα ορατό/οπτικό, αλληγορικό και ψυχικό σύμβολο, ως ένα σημείο αναγνώρισης ανάμεσα στους συμβαλλόμενους. Ένα αντικείμενο χωρίζεται σε κομμάτια που οι άνθρωποι ενώνουν ξανά, συμ-βάλλουν, για να αποτελέσει αντικείμενο αναγνώρισης. Ο συμβολισμός αποδίδεται σε οτιδήποτε που αντιπροσωπεύει μία έννοια, είτε ως απεικόνιση, είτε ως πρόσωπο, είτε ως συναισθηματική φόρτιση. Κάθε σύμβολο παρουσιάζεται με διττή απεικόνιση, ορατή και σημαινόμενη, και με τριπλή σημασιολογία, π.χ. το περιστέρι αποτελεί σύμβολο ειρήνης, η απεικόνισή του ως σύμβολο παρουσιάζει ένα περιστέρι, ορατή απεικόνιση, και ταυτόχρονα αλληγορικά την ειρήνη, αλληγορική απεικόνιση, στη συνέχεια αυτό δημιουργεί με τη σειρά του μια ψυχική, συναισθηματική φόρτιση. Το σύμβολο μπορεί να είναι ένα αντικείμενο ή σημείο, ή πρόσωπο, ή φράση, ή γεγονός που χρησιμοποιείται για να αναπαραστήσει μια έννοια, ιδέα ή παρεμφερή πληροφορία του αντικειμένου. Το αναγνωριστικό σχήμα, σημάδι ή αναπαράσταση συμβάλλει, εξ ου και το όνομα, στην αποκρυπτογράφηση του νοήματος που αυτό φέρει. Έτσι, η συμβολική αναπαράσταση εννοιών και αντικειμένων είναι η βάση της επικοινωνίας μεταξύ των υποκειμένων. Το σύμβολο απευθύνεται σε μια διανοητική λειτουργία της ανθρώπινης σκέψης και βοηθά στην αποτύπωση και την απομνημόνευση ενός νοήματος. Η εικόνα, το αλφάβητο, οι αριθμοί αποτελούν από τα πρώτα σύμβολα που μαθαίνει ο άνθρωπος να διαχειρίζεται είτε για επικοινωνία, είτε για τη διανοητική του ανάπτυξη, είτε για δική του εσωτερική καλλιέργεια ή καταγραφή των ιδεών. Η σημασία του συμβόλου, τοπική ή διεθνή, ποικίλλει και συνήθως χρωματίζεται από το ιστορικό και θρησκευτικό πλαίσιο που το περιβάλλει.  

Η αφρικανική εθνοτική τέχνη απέδειξε τη συμβολική δύναμη εξαιρετικά οργανωμένων μορφών. Αυτή παράγεται όχι μόνο με την ανταπόκριση στην οπτική ικανότητα, αλλά επίσης και συχνά πρωτίστως, με την ικανότητα της φαντασίας, της συγκίνησης και της μυστικιστικής και θρησκευτικής εμπειρίας. Οι δημιουργοί και καλλιτέχνες είδαν στην τέχνη τους μια ενοποιημένη επίσημη τελειότητα και εκλέπτυνση με εκπληκτική εκφραστική δύναμη. Η μελέτη και η ανταπόκριση στην αφρικανική τέχνη από τους ευρωπαίους καλλιτέχνες στις αρχές του εικοστού αιώνα, διευκόλυνε την έκρηξη ενδιαφέροντος προς την αφαίρεση, την οργάνωση και την αναδιοργάνωση των μορφών, την εξερεύνηση των συναισθηματικών και ψυχολογικών περιοχών που μέχρι τότε δεν είχαν εντοπιστεί στη δυτική τέχνη. Τότε, η κατάσταση της εικαστικής τέχνης άλλαξε. Η τέχνη έπαψε να είναι απλώς και κυρίως αισθητική , αλλά έγινε ένα πραγματικό μέσο για φιλοσοφικό και πνευματικό λόγο και επομένως αληθινό και βαθύ όσο ποτέ. 

Κανένας δεν θα μπορούσε να γράψει μια μελέτη που θα αγκαλιάζει το σύνολο της εθνοτικής τέχνης της Αφρικής, καθώς οι εθνοτικές της ομάδες αριθμούν χιλιάδες, με κάθε πληθυσμό να έχει τη δική του γλώσσα, διάλεκτο και πολιτισμό. Ωστόσο η οργάνωση του υλικού και οι επιλογές κυμαίνονται ευρέως και στοχεύουν να δημιουργήσουν ένα έργο το οποίο να είναι προσβάσιμο στους αναγνώστες. Περιλαμβάνει παραδοσιακά και αντιπροσωπευτικά αντικείμενα της καλλιτεχνικής παραγωγής κυρίως της Αφρικής νότια της Σαχάρας. Τα πρώτα κομμάτια χρονολογούνται από το την αρχή της πρώτης χιλιετίας και τα πιο πρόσφατα παραδείγματα στις αρχές του 20ού αιώνα, πριν από την εμπορευματοποίηση της αφρικανικής τέχνης για το τουριστικό εμπόριο. Τα περισσότερα τεχνουργήματα που παρουσιάζονται είναι γνήσια έργα αφρικανικής τέχνης, και βρίσκονται μέσα στα μεγάλα μουσεία του κόσμου και τις ιδιωτικές συλλογές. Τούτο σημαίνει ότι καλύπτουν δυο βασικές συνθήκες, έχουν δημιουργηθεί από έναν Αφρικανό καλλιτέχνη και επίσης έχουν χρησιμοποιηθεί κατά τη διάρκεια της εθνοτικής γιορτής/τελετής, αποκλείοντας στο ελάχιστο έργα που κατασκευάζονται για το τουριστικό εμπόριο. 

Η αφρικανική φυλετική τέχνη δεν είναι μόνο αισθητική, είναι επίσης έννοια και λειτουργία. Τα αφρικανικά αντικείμενα δεν δημιουργήθηκαν σχεδόν ποτέ ως «τέχνη για χάρη της τέχνης», αλλά συνδέονται με μαγικές και κοινωνικές ιεροτελεστίες του υπερφυσικού κόσμου, και σπάνια παράγονται από ένα άτομο. Πριν από την κατασκευή πολλών τεχνουργημάτων, υπήρχε μια μακρά, ελεγχόμενη διαδικασία που περιλάμβανε τη στενή συνεργασία μεταξύ του «επιτρόπου», του μάγου του χωριού και του γλύπτη. Η παρουσίαση λοιπόν των βασικών έργων τέχνης μιας εθνοτικής ομάδας, αποτελεί την αλυσίδα του πριν, του τώρα και του μετά αυτής της τέχνης. 

Υπάρχουν πολλοί λόγοι για τους οποίους η αφρικανική τέχνη συνεχίζει να συλλέγεται στη Δύση με αμείωτο ενδιαφέρον. Για ορισμένους συλλέκτες, η αφρικανική τέχνη χρησιμεύει ως σημείο αναφοράς για τον κυβισμό, τον φοβισμό, τον εξπρεσιονισμό και άλλα αφηρημένα κινήματα τέχνης, στο βαθμό που απελευθέρωσε τους Ευρωπαίους καλλιτέχνες από τους περιορισμούς των παραστατικών παραδόσεων. «Είναι εύκολο να καταλάβουμε, αντικρίζοντας μερικά από τ’ αριστουργήματα της αφρικάνικης γλυπτικής, γιατί αυτές οι εικόνες συγκίνησαν τόσο μια γενιά που προσπαθούσε να βγει από το αδιέξοδο της δυτικής τέχνης. Ούτε η «πιστότητα στη φύση» ούτε η «ιδανική ομορφιά», τα δίδυμα θέματα της ευρωπαϊκής τέχνης, είχαν απασχολήσει το νου αυτών των τεχνιτών, τα έργα τους όμως κατείχαν ακριβώς εκείνο που η ευρωπαϊκή τέχνη φαινόταν πώς είχε χάσει κατά τη μακρά διαδρομή της: την ένταση της έκφρασης, τη διαύγεια της δομής, την άμεση απλότητα στην τεχνική» (Gombrich, E., 2015, Το χρονικό της τέχνης, σελ. 563). 

«Οι μάσκες  ήταν  πράγματα μαγικά… μεσολαβητές… Στρέφονται  ενάντια  σε  οτιδήποτε – ενάντια σε  άγνωστα, απειλητικά πνεύματα.. Το  είχα  καταλάβει  και  εγώ  ο  ίδιος  ότι  είμαι  εναντίον  όλων. Και  εγώ  το  ίδιο  πιστεύω  πως, τα  πάντα  είναι  άγνωστα, πως  τα  πάντα  είναι  εχθρικά! (όλα  τα  φετίχ) ήταν  όπλα  που  θα  βοηθήσουν  τους  ανθρώπους  να  γίνουν  ανεξάρτητοι. Είναι  εργαλεία. Αν  δώσουμε  στα  πνεύματα  μορφή, τότε  θα  γίνουμε  ανεξάρτητοι. Τα  πνεύματα, το  υποσυνείδητο, το  συναίσθημα, όλα  είναι  το  ίδιο  πράγμα. Ολομόναχος  στο  απαίσιο  μουσείο, με  μάσκες, με κούκλες  καμωμένες  από  τους  ερυθρόδερμους… Η  έμπνευση  για  τις  Δεσποινίδες  της Αβινιόν πρέπει  να  μου  ήρθε  ακριβώς  εκείνη  την  ημέρα, όχι  όμως  εξαιτίας  των  μορφών  αλλά  επειδή ήταν το πρώτο  έργο  εξορκισμού  που  πραγματοποίησα» (Απόσπασμα από το προσωπικό ημερολόγιο του Πικάσο, H γέννηση της μοντέρνας τέχνης). Επίσης, η αφρικανική τέχνη αφορά στη διατήρηση μιας δυναμικής και πλούσιας πολιτιστικής κληρονομιάς της ανθρωπότητας. Για όλα αυτά, η αφρικανική τέχνη προσελκύει το διάλογο και την ανταπόκριση οικουμενικού ενδιαφέροντος γι’ αυτά τα παντοδύναμα αντικείμενα. 

Όμως από τη στιγμή που αφαιρέθηκαν από τα Αφρικανικά πλαίσια, τα αντικείμενα αυτά είναι θραύσματα, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα περισσότερα έχασαν την πρωτότυπη επίστρωση/πατίνα, εξαρτήματα, στολίδια και μαγικές ουσίες. Αυτά τα στολίδια, χωρίς νόημα στα δυτικά μάτια, ήταν πρωταρχικής σημασίας για τους Αφρικανούς, και θεωρούνταν τακτικά σημαντικότερα από τα ειδώλια ή από τις μάσκες. Τα αντικείμενα έχουν πλέον μια αποσπασματική φύση, δεδομένου ότι χρησιμοποιούνται στην Δύση ως άψυχα κελύφη που διατηρούνται επειδή είναι όμορφα ή έχουν εθνογραφικό ενδιαφέρον. Η αφρικανική εθνοτική αντίληψη της ομορφιάς ενός έργου, διαφέρει από τη δυτική έννοια η οποία βασίζεται στην αισθητική εμφάνιση. Η αφρικανική ιδέα ενός όμορφου αντικειμένου, ειδώλιου ή μάσκας, είναι ότι δεν πρέπει να αντιστοιχεί μόνο στους καλλιτεχνικούς κανόνες και έννοιες, αλλά ότι θα πρέπει επίσης να έχει τη δυνατότητα να θεραπεύει, να διδάσκει και να προστατεύσει τα άτομα και τις κοινότητες. 

Ιστορικά, στους χάρτες μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα ολόκληρο το εσωτερικό της Αφρικής χαρτογραφείται ως ανεξερεύνητη περιοχή (unknown territories). Πολύ λίγα αφρικανικά έργα τέχνης έφτασαν στη Δύση πριν από τη μεγάλη αποικιακή περίοδο. Οι πρώτες προσπάθειες αποικιοκρατικών χωρών για τη συγκέντρωση διασκορπισμένων εθνογραφικών συλλογών οδήγησαν στη δημιουργία του Εθνογραφικού Μουσείου Επιστημονικών Αποστολών στο Παρίσι (1878), του Εθνογραφικού Μουσείου στο Τροκαντερό (1882), της Αφρικανικής Συλλογής του Μουσείου του Βερολίνου (1886), των Αφρικανικών Εκθεμάτων στο Βρετανικό Μουσείο (1753), των πολλών Βρετανικών Αποστολών στην Αφρική του Bowdich (1819), του Νίγηρα (1843), του Sir Bartle Frere στη Νότια Αφρική (1870), του Sir John Kirk στην Ανατολική Αφρική, τη λεηλασία του Μπενίν (1897). Στην Αμερική, η δημιουργία ιδιωτικών και δημόσιων συλλογών εκδηλώθηκε με έντονο ενδιαφέρον από το Ίδρυμα Barnes στη Νέα Υόρκη κ.ά. Την ίδια στιγμή, η ιδιωτική κατοχή ενός αφρικανικού αντικειμένου άρχισε να γίνεται της μόδας. Περισσότερο όμως, η καλλιτεχνική αξία των Αφρικανικών έργων επισημάνθηκε στο Παρίσι από καλλιτέχνες όπως οι Braque, Derain, Picasso, Matisse και Vlaminck. Το 1911, ο Paul Guillaume άνοιξε την πρώτη γκαλερί στο Παρίσι με κέντρο τη μαύρη τέχνη της Αφρικής. Στο τέλος του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, κατά τη διάρκεια του οποίου υπήρξαν πολλοί πράξεις γενναιότητας από τα μαύρα αφρικανικά στρατεύματα, οι Γάλλοι είχαν αρχίσει να μετακινούνται από μια θέση προκατάληψης σε μια περιέργεια για τους λεγόμενους πρωτόγονους πολιτισμούς. 

Μέχρι πρόσφατα, μόλις τη δεκαετία του ’80, οι εκθέσεις για μια ενιαία κατηγορία αφρικανικών έργων τέχνης ή για μια μοναδική εθνοτική ομάδα ήταν σπάνιες. Αντίθετα έτειναν να εκθέτουν μια ποικιλία αντικειμένων από διάφορες περιοχές της Αφρικής. Τελικά, ιδιωτικά ιδρύματα, όπως το Μουσείο Dapper στο Παρίσι, άρχισαν να εκθέτουν αντικείμενα που είναι αφιερωμένα σε μια μοναδική εθνοτική ομάδα, π.χ. τους Fang, τους Dogon κ.ά. Από τότε αυτή η τάση αναπτύσσεται ραγδαία και με την έκδοση βιβλίων και μελετών επικεντρωμένων αποκλειστικά σε μεμονωμένες εθνοτικές ομάδες. Όμως, τα αφρικανικά τεχνουργήματα εξάγονται συχνά μαζικά και παράνομα δημιουργώντας ποικίλες ερωτήσεις σχετικά με την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς αυτών των χωρών, όπως τα ταφικά Agures της Μαδαγασκάρης και οι τερακότες της Δυτικής Αφρικής. Με τις λεηλασίες και τις λαθρανασκαφές πολλές πληροφορίες για τους μακρινούς πολιτισμούς χάνονται. Η διεθνής κοινότητα έχει δικαίως καταδικάσει αυτές τις πρακτικές, αν και με την άφιξή τους στη δυτική αγορά αυτά τα αρχαιολογικά κομμάτια μας γίνονται γνωστά με την απαράμιλλη ομορφιά των αφρικανικών παραδόσεων. Το σχέδιο εργασίας έχει σκοπό να προσφέρει στους αναγνώστες, οπτικές και κειμενικές αναφορές για τα εθνοτικά έργα τέχνης και τους αφρικανικούς πολιτισμούς. Οι φωτογραφίες υποστηρίζονται από τα κείμενα που έχουν σκοπό να θέσουν κάθε αντικείμενο σε ένα κοινωνικό, καλλιτεχνικό και θρησκευτικό πλαίσιο.  

Η ταξινόμηση του υλικού έχει οργανωθεί σύμφωνα με τις πέντε μεγάλες γεωγραφικές ζώνες της Αφρικής: Γκαμπόν και Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό (Κεντρική Αφρική), Ακτές της Δυτικής Αφρικής, Εσωτερικό της Δυτικής Αφρικής, Νιγηρία και Καμερούν, Ανατολική και Νότια Αφρική. Από κάθε περιοχή επιλέξαμε τις κύριες εθνοτικές ομάδες που θα παρουσιάζονται σε ζεύγη μαζί με τις γειτονικές ή σχετιζόμενες καλλιτεχνικά εθνοτικές ομάδες, π.χ. η πρώτη ανάρτηση αφορά τους Ανθρώπους Punu και Kota, με βίντεο και κείμενα για τις πολιτικές, κοινωνικές, θρησκευτικές δομές και την καλλιτεχνική τους έκφραση. Δεν θα πρέπει ποτέ να λησμονούμε ότι οι περιβαλλοντικές ζώνες και η γεωγραφία διαδραμάτισαν ένα σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη και τα στυλ της καλλιτεχνικής έκφρασης. Για παράδειγμα, οι άνθρωποι Μπαντού κατάγονται από τη Δυτική Αφρική όπου από εκεί μετανάστευσαν στην Κεντρική Αφρική 3.000-1.000 π.Χ.. Όταν έφτασαν στην Κεντρική Αφρική έμαθαν να ζουν στα τροπικά δάση από τους Πυγμαίους. Εκεί χωριστήκαν σε επιμέρους ομάδες σε διαφορετικές γεωγραφικές και περιβαλλοντικές περιοχές, όπου ανάπτυξαν διαφορετικούς πολιτισμούς και τεχνουργήματα, π.χ. για τους Ανθρώπους Luba και Songye: «Πώς μπορούμε να κατανοήσουμε αυτήν την εντυπωσιακή αντίθεση μεταξύ των Songye και των Luba στις ιδέες τους για τη ζωή και τις γλυπτικές παραδόσεις τους; Οι ομάδες Songye αναπτύχθηκαν στην δασική σαβάνα, στα νότια περιθώρια του μεγάλου υπο-ισημερινού δάσους και συνεπώς φέρουν μαζί τους την κληρονομιά των δασικών λαών στους οποίους ο άνθρωπος έχει μια πρωταρχική θέση. To βασίλειο Luba δημιουργήθηκε από ανθρώπους με πιο εκλεπτυσμένο πολιτισμό, που σχετίζονταν με τις πριγκηπικές οικογένειες που ζούσαν στην περιοχή Upemba, περιοχή με άφθονες ποσότητες ψαριών και λαχανικών. Πιο απλά, η κληρονομιά Songye προέρχεται από το δάσος, και οι παραδόσεις των Luba με έμφαση στις γυναίκες και τις ιερές τους ικανότητες με τη σύνδεση με τον ζωντανό Κόσμο, ταιριάζουν περισσότερο με τους χώρους της σαβάνας στην οποία η γεωργία, η αλιεία, το κυνήγι και το εμπόριο μπορούσαν να αναπτυχθούν» (Neyt, F. & Dubois, H., 2013, African fetishes and ancestral objects, 5 Continents, σελ. 251).  

Στο σχέδιο εργασίας χρησιμοποιώ τον όρο εθνοτική ομάδα για μια ορισμένη κοινωνική ομάδα ανθρώπων που βασίζεται στην αντίληψη των μελών της ότι έχουν κοινή καταγωγή, εμπειρίες, κοινή ιστορία και παραδόσεις. Δύο βασικά χαρακτηριστικά που χρησιμοποιούνται για τον ορισμό μιας εθνοτικής ομάδας, η ύπαρξη ενός καταγωγικού μύθου και οι δείκτες εθνοτικού διαχωρισμού. Ο καταγωγικός μύθος αναφέρεται στις κοινές ιστορικές εμπειρίες που ενώνουν μια ομάδα και τη διαχωρίζουν από τις υπόλοιπες. Ονομάζεται μύθος όχι γιατί αναφέρεται σε μη πραγματικά γεγονότα, αλλά επειδή μέσα από μία επιλεκτική μεταχείριση των ιστορικών γεγονότων χρησιμεύει ως βάση για την κοινή ταυτότητα των μελών και την ξεχωριστή ύπαρξή, δίνοντάς μία αίσθηση διαφορετικότητας και συχνά ανωτερότητας. Οι δείκτες εθνοτικού διαχωρισμού χρησιμεύουν όχι μόνο για την αναγνώριση των μελών μιας ομάδας, αλλά και για τη δήλωση της διαφοράς από τα μη-μέλη της. Ως τέτοιος δείκτης μπορεί να χρησιμοποιείται η γλώσσα, η θρησκεία και τα φυσικά χαρακτηριστικά ή, παλαιότερα, η ενδυμασία. Ο όρος καθιερώθηκε από τη δεκαετία του 1950, αντικαθιστώντας την αποικιοκρατική ορολογία περί φυλών. Εισήλθε στο ελληνικό λεξιλόγιο τη δεκαετία του 1990.  

Το σχέδιο για την «Αφρικανική Τέχνη» απευθύνεται στο ευρύ κοινό, τους ανθρώπους της τέχνης, των ανθρωπιστικών επιστημών και τους συνάδελφους εκπαιδευτικούς που επιθυμούν να ασχοληθούν μ’ αυτή τη θεματική. «Ας αφήσουμε κατά μέρος τις προκαταλήψεις μας σχετικά με την κατανόηση ή μη κατανόηση των Αφρικάνικών τεχνών και ας είμαστε δεκτικοί στις ατελείωτες, οικουμενικές διαστάσεις τους» (Neyt & Dubois, 2013, σελ. 232).  

Στο σχολείο μας κάναμε γλυπτική με πηλό. Ο κύριος μας έφερε ξύλινα κονγκολέζικα αγαλματάκια και τα φτιάξαμε με πηλό.  Ο κύριος μας τα φωτογράφησε όλα.  Και τα βάλαμε στη βιβλιοθήκη. Πρώτα μαλακώσαμε τον πηλό.  Μετά τα φτιάξαμε κομμάτι κομμάτι, πρώτα το σώμα, μετά το κεφάλι, τα πόδια, τα χέρια, τα μάτια, τα μαλλιά και το στόμα. Το αγαλματάκι που έφτιαξα είναι του αρχηγού των ανθρώπων Songye, όμως έχει τα χέρια του πάνω στην κοιλιά του, γιατί θέλει να μας δείξει ότι όλοι μας γεννηθήκαμε από μια μαμά. Το στόμα του είναι ανοιχτό, τα μάτια του είναι ανοιχτά και τα πόδια του είναι ανοιχτά. Όταν το βλέπω αισθάνομαι ότι με κοιτάζει στα μάτια και μου χαμογελάει, και θέλει να μου πει: «όλοι γεννηθήκαμε από μια μαμά» (Οκτάχρονη μαθήτριά μου στην Αφρική).

Η οπτική εθνογραφία και ανάλυση μπορεί να προσφέρει στα παιδιά και τους μαθητές την αναζήτηση, την κριτική ερμηνεία, τον οπτικό εγγραμματισμό αλλά και την παραγωγή από τους ίδιους εικαστικών, χορογραφικών, φωτογραφικών και οπτικοακουστικών εθνογραφικών τεκμηρίων με το εθνογραφικό φιλμ και το ντοκιμαντέρ, ή τεκμηρίων εθνογραφικότητας όπως είναι τα προσωπικά και τα οικογενειακά αρχαία, το φωτορεπορτάζ κ.ά. Είναι μια μελέτη των ποικίλων και πολυδιάστατων όψεων των λαϊκών πολιτισμών με τη σύζευξη εικόνας και λόγου που ελκύει τα παιδιά (Κακάμπουρα, Ρ. και Κασσαβέτη, Ο.Ε., 2018, Οπτική εθνογραφία και εκπαίδευση, θεωρητικές προσεγγίσεις και διδακτικές προτάσεις, πεδίο).  

Το εγχείρημα έχει ενδιαφέρον και για την ελληνική μαθητική ομογένεια η οποία μπορεί να αποδώσει στην ελληνική γλώσσα τους πολιτισμούς του κόσμου. Τον Ιούνιο του 2018, σε σχολική γιορτή ελληνικού σχολείου στην Αφρική, με την παρουσία του Υφυπουργού Εξωτερικών κ. Τ. Κ., οι μαθητές μας πρόβαλαν τρία πολιτιστικά ντοκιμαντέρ που έφτιαξαν οι ίδιοι για τον Ελληνικό και τον Αφρικανικό πολιτισμό. Με τη λήξη της γιορτής ο Υφυπουργός Εξωτερικών δήλωσε από μικροφώνου, αλλά δημοσίευσε στη συνέχεια και στην ιστοσελίδα του υπουργείου: «Μου δώσατε την ιδέα, σε συνεργασία με τη ΓΓΑΕ, να οργανώσουμε από του χρόνου φεστιβάλ ντοκιμαντέρ, φτιαγμένα από τα παιδιά της Ομογένειας, στα σχολεία τους ή στα Τμήματα Ελληνικής Γλώσσας. Όλο και κάποια μικρή κάμερα θα υπάρχει. Ακόμα και ένα κινητό ή ένα που όλα πια έχουν HD εικόνα με πολλά pixels, μπορεί να κάνει ωραία πράγματα με την επεξεργασία (μοντάζ, σπηκάζ, μουσικό χαλί) σε Υπολογιστή. Αφήστε να το ψάξουμε λίγο, να το οργανώσουμε καλύτερα στα χαρτιά και σύντομα θα έχετε νέα μου». 

Ολοκληρώνοντας την εισαγωγή του σχεδίου εργασίας για την αφρικανική τέχνη, ακολουθούν τρία βίντεο από ένα διεθνές φεστιβάλ τυμπάνων στην Κεντρική Αφρική, γιατί, «kukina mbuya»/«Η μάσκα χορεύεται, ποτέ δεν φοριέται» (Strother, Z. S., 2008, Pende. 5 Continents σελ. 8). 

6th MBONDA ELELA 1st DAY – ΔΙΕΘΝΕΣ ΦΕΣΤΙΒΑΛ ΑΦΡΙΚΑΝΙΚΩΝ ΤΥΜΠΑΝΩΝ (2018), βίντεο 66’ λεπτών: Διεθνές Φεστιβάλ Τυμπάνων στην Κεντρική Αφρική 

6th MBONDA ELELA 2nd DAY – ΔΙΕΘΝΕΣ ΦΕΣΤΙΒΑΛ ΑΦΡΙΚΑΝΙΚΩΝ ΤΥΜΠΑΝΩΝ (2018), βίντεο 36’ λεπτών: Διεθνές Φεστιβάλ Τυμπάνων στην Κεντρική Αφρική 

6th MBONDA ELELA 3d DAY – ΔΙΕΘΝΕΣ ΦΕΣΤΙΒΑΛ ΑΦΡΙΚΑΝΙΚΩΝ ΤΥΜΠΑΝΩΝ (2018), βίντεο 78’ λεπτών: Διεθνές Φεστιβάλ Τυμπάνων στην Κεντρική Αφρική 

Επόμενη πρώτη δημοσίευση, ΑΦΡΙΚΑΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ: 1-13. Οι Άνθρωποι Punu & Kota (Γκαμπόν, Δημοκρατία του Κονγκό)