ΑΦΡΙΚΑΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ: 69-74.Οι Άνθρωποι Songye & Tabwa (Ζάμπια, Λαϊκή Δημοκρατία Κονγκό)

του Δρ. Δημητρίου Κουτάντου, εκπαιδευτικού στην Αφρική

 Οι Λαοί Μπαντού: πρώιμες μεταναστεύσεις και διατλαντικό δουλεμπόριο

  Προκειμένου να κατανοήσουμε τις ομοιότητες και τις διαφορές στη ζωή και την τέχνη των ποικίλων εθνοτικών ομάδων Μπαντού/Bantu στην Κεντρική Αφρική,θα πρέπει να αναφερθούμε στην μετανάστευση των Μπαντού από τη Νιγηρία στο Κονγκό (3.000-1.000 π.Χ.), και αργότερα στο διατλαντικό δουλεμπόριο στην Αμερική (16ος-19ος αιώνας). «Αυτές οι τέσσερις στιλιστικές εθνοτικές ομάδες: οι Kongo, οι Τeke, οι Luba και οι Songye, συνδέονται με τις δύο κύριες ροές των λαών που μιλάνε Μπαντού/Bantu. Αυτές οι γλώσσες προέρχονταν από την περιοχή Benue της Νιγηρίας κάποια στιγμή μεταξύ3000 και 1000 π.Χ. Δύο ρεύματα μετανάστευσης έφθασαν στην περιοχή του Κονγκό, οι άλλοι πήγαν προς το μεγάλο ισημερινό δάσος και εγκαταστάθηκαν στις λίμνες στην περιοχή Upemba. Οι πρώτοι – Luba αναπτύχθηκαν εδώ τον 10^ο-12^οαιώνα. Και τα δύο γλωσσικά και πολιτισμικά ρεύματα, που σχηματίζουν τον δυτικό πυρήνα των Bantu (χώρα Κονγκό) και τον ανατολικό πυρήνα των Bantu (χώρα Luba), έπρεπε να ξεπεράσουν πολλά εμπόδια, να ταξιδέψουν στο ισημερινό τροπικό δάσος, να μάθουν από τους Πυγμαίους,και να κατασκευάσουν τρόπους σκέψης και διαβίωσης που βασίζονταν στα σημάδια της ζωής που ανακάλυψαν σε άγνωστες περιοχές. Οι βράχοι και οι πηγές, τα φυτά,οι θάμνοι, τα πουλιά, τα ψάρια και τα θηλαστικά δημιούργησαν ένα σύνολο μεταφορικών και μετωνυμικών σημείων που εξακολουθούν να ισχύουν μεταξύ αυτών των λαών. Ανακαλώντας το παρελθόν, ένας τρόπος είναι να κατανοήσουμε γιατί οι λειψανοθήκες και οι μαγικές ουσίες συχνά περιέχουν τα ίδια υλικά. Τα πνεύματα της φύσης κατοικούν σε καθετί και μπορούν να γίνουν οι υποδοχείς των προγόνων.Αυτοί οι άνθρωποι ζούσαν ανάμεσα στις φυσικές δυνάμεις, δανείστηκαν πολλά στοιχεία από αυτές και εξακολουθούν να αποτελούν τη βάση των πολιτιστικών τους παραδόσεων και γλυπτών» (Neyt & Dubois, 2013, σελ. 232).

«Οι μεταναστεύσεις και η ιστορία των ομιλητών Μπαντού/Bantu – οι Kongo, Teke, Yaka, Zombo στα δυτικά, και οι Luba, Hemba, Tabwa, Luntu, Songyeστα ανατολικά – έχουν προσελκύσει την προσοχή μας για τις ομοιότητες και τις διαφορές μεταξύ αυτών των ανθρώπων που ζουν τόσο μακριά ο ένας από τον άλλο. Κατά τη διάρκεια των αιώνων στα υπο-ισημερινά εδάφη, έχουν αναπτυχθεί διαφορετικοί δεσμοί που οριοθετούνται από την τεράστια σάρωση του ποταμού Κόνγκο. Η επιστημονική ανάλυση των μαγικών ουσιών που επικαλύπτουν τις ανθρωπόμορφες ή ζωόμορφες φιγούρες δείχνει ότι το περιεχόμενό τους είναι συχνά συγκρίσιμο και ενίοτε ταυτόσημο. Αλλά είναι ο σεβασμός των κειμηλίων που μετράει. Είναι η πηγή της ζωής, η προστασία και ακόμη η θεραπεία. Συνδέονται με τη γη, και κάθε ιερό λείψανο διατηρείται όσο το δυνατόν περισσότερο. Εάν ό, τι έχει απομείνει από το σεβαστό πρόγονο είναι ένα δόντι, φυλάσσεται σε μια κασετίνα ή τοποθετείται σε μια εικόνα προγόνου. Τα πνεύματα των προγόνων μπορούν να μεταμορφωθούν σε φυσικές δυνάμεις, τα ορυκτά, τα φυτικά, τα ζωικάβασίλεια και τα μεταφορικά τους σημάδια είναι αναγνωρίσιμα-παρόμοια σε όλους στο Κονγκό.Σύμφωνα με την ιδιαίτερη ιστορία του κάθε λαού και τα γεγονότα που έζησε, περνώντας από τις οικογένειες στους αρχηγούς, από τους αρχηγούς στα βασίλεια και από τα βασίλεια στον αποικισμό, εκφράζονται παρόμοια θέματα στη γλυπτική. Πρόκειται για τα προγονικά ειδώλια τα οποία, μεταξύ των Kongo, μπορούν να καταστούν όργανα δικαιοσύνης, λατρευτικές μορφές που καλούν τα πνεύματα της φύσης να προστατεύσουν τον τοκετό, να αποτρέψουν τις ασθένειες, τον κίνδυνο, τον πόλεμο ή το θάνατο. Η μορφή ενός άνδρα και μιας γυναίκας είναι το κυρίαρχο θέμα σε αυτή τη συλλογή γλυπτών: οι μορφές είναι μέρος του κύκλου του σύμπαντος, παίρνουν τη θέση τους ανάμεσα στον ήλιο και τη σελήνη, και σχετίζονται με τους βράχους, τις πηγές και όλα τα φυσικά σημεία. Οι γυναίκες είναι το «σκάφος της ζωής» για όλους αυτούς τους ανθρώπους, από τους Kongo μέχρι τους Luba. Το θηλυκό είναι ο «κόμβος της ζωής»,πανταχού παρόν, ακόμη και με τον πιο μυστικό τρόπο, ενώ το ανδρικό ειδώλιο προστατεύει τον ομφαλό του με τα χέρια του ή κρύβει μια λειψανοθήκη γεμάτη μαγικά σημάδια.Το αρσενικό, ιδιαίτερα μεταξύ των Songye, αλλά και των Kongo, διοχετεύει τις κοσμικές δυνάμεις που προστατεύουν ή επιτίθενται στη ζωή της οικογένειας, του χωριού ή σε ολόκληρα βασίλεια.Αυτό το βιβλίο διερευνά το νόημα αυτών των αξιών και τις αποκαλύπτει με ένα παραδειγματικό τρόπο» (Neyt, F. & Dubois, H., 2013, African fetishes and ancestral objects, 5 Continents, σελ. 256).

Οι Άνθρωποι Μπαντού/Bantu από τη Νιγηρία στο Κονγκό (3.000-1.000 π.Χ.) και αργότερα στην Αμερική με το διατλαντικό δουλεμπόριο (16^ος-19^ος αιώνας), βίντεο διάρκειας 12’λεπτών: οι πολιτισμικές παραδόσεις των ανθρώπων Kongo, Lubaκ.ά. που έφτασαν στην ήπειρο της Αμερικής με το διατλαντικό δουλεμπόριο

Τα προγονικά ειδώλια των Μπαντού είναι η αφετηρία της αναζήτησης για την προσέγγιση των μυστηρίων της ύπαρξης, της ζωής και όλων εν γένει των δημιουργημάτων. Η ζωή τους συνδεδεμένη με το περιβάλλον, συλλαμβάνει τον κόσμο των «ζώντων» αλλά και των «αποχωρημένων» (νεκρών). Οι αποχωρημένοι,είναι ήδη γνώστες των υπερφυσικών, μη ορατών δυνάμεων της φύσης. Γι’ αυτό οι ζώντες απευθύνονται σ’ αυτούς για να τους βοηθήσουν και να τους δώσουν λύσεις.Κάθε οικογένεια επικαλείται τους κατάλληλους προγόνους για το πρόβλημα που αντιμετωπίζει, στην περίπτωση του κυνηγιού επικαλείται τον πρόγονο που ήταν ο καλύτερος κυνηγός, για τις αγροτικές εργασίες τον πρόγονο που ήταν καλός καλλιεργητής,για θέματα υγείας τον πρόγονο θεραπευτή και ούτως καθεξής. Η ορατή και η αόρατη φύση απαιτούν αλληλοπροσέγγιση ώστε να αποκατασταθεί η αρμονία, και οι πρόγονοι είναι οι διαμεσολαβητές, οι ενδιάμεσοι μεταξύ του ορατού και του μη ορατού (Κασόμπο Τσάλα, Θ., 2005, Η προσέγγιση του θείου κατά τη φιλοσοφία των Bantu της Αφρικής).

Οι Άνθρωποι Songye–Basonge, Basongye, Bassongo, Bayembe, Songe, Songhay, Wasonga –είναι μια μεγάλη εθνοτική υποομάδα των Μπαντού, και ζουν στα νοτιοανατολικά της Λαϊκής Δημοκρατίας του Κονγκό. Το 16ο αιώνα μετανάστευσαν από την νότια περιοχή Shaba και εγκαταστάθηκαν στην αριστερή όχθη του ποταμού Lualaba,μια σαβάνα με δάση. Χωρίζονται σε πολλές υποομάδες με αρχηγό τον «Yakitenge»του οποίου ο ρόλος περιλαμβάνει πολλούς περιορισμούς όπως να μην δείχνει πένθος, να μην πίνει δημόσια και ναμην έχει χειραψίες με άντρες. Η εξουσία εξισορροπείται από τους τοπικούς άρχοντες «Sultani Ya Muti» και την παντοδύναμη μυστική κοινωνία «Bwadi Bwa Kifwebe». Έχοντας συνδέσει τα ποτάμια με τα πνεύματα των νεκρών αρχηγών μέσα στα οποία τους κηδεύουν, αποφεύγουν την αλιεία εκτός από τις περιόδους μεγάλης ανάγκης. Η ιστορία τους είναι στενά συνδεδεμένη με τους Luba καθώς έχουν κοινούς προγόνους,όμως για πολλά χρόνια οι Songye και οι Luba πολεμούσαν μεταξύ τους, μέχρι να σχηματίσουν μια συμμαχία για να αντιμετωπίσουν τους άραβες δουλεμπόρους (Volper, J., 2012, UndertheinfluenceoftheSongye, Gourcuff Gradenigo).

Τα έργα τέχνης Songye συμπεριλαμβανομένων των κεραμικών που φτιάχνουν οι γυναίκες και τα αντικείμενα μεταλλουργίας που φτιάχνουν οι άνδρες, γίνονται αντικείμενα διαπραγμάτευσης με τους γείτονές τους. Οι Songye διακρίνονται για το δυναμικό στυλ της γλυπτικής τους με τις παντοδύναμες φιγούρες με τα πολλά «σύνεργα»/εξαρτήματα.Αυτά τα ειδώλια και οι μάσκες, χρησιμοποιούνται από τις μυστικές τους κοινωνίες. Οι διαστάσεις ποικίλλουν σε μέγεθος από 10 έως 150 εκατοστά. Κομμάτια από μέταλλα, καρφιά και άλλα σύνεργα προστίθενται στο πρόσωπο και το σώμα ώστε να εξουδετερώσουν τα βλαβερά πνεύματα και τους θύτες αντανακλώντας και εκπέμποντας δέσμες φωτός εναντίον τους. Η κορυφή του κεφαλιού και η κοιλιά φέρουν κενά τμήματα για τη φύλαξη του υλικού φετίχ «boanga» που ενισχύει τη δύναμη του ειδώλιου. Ο μάγος «Nganga» του φορά μαγικά αντικείμενα όπως βραχιόλια, κολιέ και φτερά για επιπλέον ενίσχυση.Τα μεγαλύτερα σε διαστάσεις ειδώλια προφυλάσσουν ολόκληρα χωριά και φυλάγονται σε καλύβες μινιατούρες,τα μικρότερα χρησιμοποιούνται από ιδιώτες. «Είναι γεγονός ότι όλα αυτά τα ειδώλια Songye λειτουργούσαν ως μοναδικοί μαγικοί μηχανισμοί, και η πιο ενδιαφέρουσα αναπόφευκτα ισχυρή πλευρά τους ήταν η ιδιότυπη φύση τους. Τα εσωτερικά κανάλια που χρησιμοποιούσαν για τις μαγικές ουσίες είχαν δημιουργηθεί με κόκκινα-καυτά-κομμάτια σιδήρου σύμφωνα με παρόμοιες τεχνικές και συμβάσεις, αλλά η εφαρμογή τους στο τελετουργικό, κατά τη γνώμη μου, δεν ήταν τυποποιημένη αλλά προσαρμοσμένη στις συνταγές του μάγου-nganga. Σαφώς οι διαδικασίες για τα προσωπικά ή τα δημόσια ειδώλια διέφεραν σημαντικά,τα τελευταία υπόκεινται σε πιο προβλέψιμες, επαναλαμβανόμενες, και, πάνω απ’ όλα, κοινές τελετουργίες… Η εσωτερική διαμόρφωση του ειδώλιου με τα εσωτερικά κανάλια που συνδέουν τα μαγικά φορτία,έχει αναμφίβολα εννοιολογικά και συμβολικά νοήματα» (Petridis, C., 2013, Fragments of the invisible, The Rene and Odette Delenne Collection of Congo sculpture, 5 Continents, σελ. 67).

Το ύφος των φετίχ Songye που είναι σκαλισμένα σε ξύλο ή σε κέρατο και διακοσμημένα με κοχύλια, δεν είναι τόσο ρεαλιστικό όπως το κλασικό στυλ των Luba. Είναι μη-νατουραλιστικό ύφος του οποίου οι γεωμετρικές φόρμες είναι εντυπωσιακές. Τα ειδώλια χρησιμοποιούνται για να εξασφαλίσουν την επιτυχία, τη γονιμότητα, τον πλούτο και την προστασία των ανθρώπων από τις εχθρικές δυνάμεις όπως είναι οι τροπικές αστραπές, και οι θανατηφόρες ασθένειες όπως η ευλογιά. Στη γλώσσα Songye η «μάσκα» ονομάζεται «kifwebe», σταδιακά ο όρος αντιπροσωπεύει όλες τις μάσκες με ραβδώσεις. Ανάλογα με την περιοχή και την χρήση φέρουν σκούρες ή λευκές ραβδώσεις. Οι μάσκες kifwebe ενσωματώνουν υπερφυσικές δυνάμεις και η μυστική κοινωνία «kifwebe» τις χρησιμοποιεί για να αποκρούσει την καταστροφή ή οποιαδήποτε απειλή. Οι μάσκες ολοκληρώνονται από ένα πλεκτό κοστούμι με μια μακριά γενειάδα. Η ανδρική μάσκα φέρει μια κάθετη κεντρική γραμμή και η γυναικεία ένα απλό χτένισμα. Το μέγεθος της κάθετης γραμμής καθορίζει και τη μαγική δύναμη. Η μάσκα, τα χρώματα, και η φορεσιά έχουν συμβολική σημασία. Ο χορευτής που φορά την ανδρική μάσκα θα εμφανίσει μια επιθετική και ανεξέλεγκτη συμπεριφορά, με στόχο την ενθάρρυνση της κοινωνικής συμμόρφωσης, ενώ ο χορευτής που φορά τη γυναικεία μάσκα θα κάνει πιο ήπιες και ελεγχόμενες κινήσεις που συνδέονται με την μητρότητα. Η χρήση του λευκού στη μάσκα συμβολίζει θετικές έννοιες, όπως η καθαρότητα, η ειρήνη, το φεγγάρι και το φως. Το κόκκινο συμβολίζει το αίμα και τη φωτιά, το θάρρος και το σθένος, αλλά και τον κίνδυνο και το κακό. Οι μάσκες και τα ειδώλια διατηρούν τις ρίζες τους πολιτισμού τους (Volper, 2012). Από το 19ο αιώνα και μετά, εισήλθαν στις ευρωπαϊκές συλλογές πολλές εντυπωσιακές μάσκες kifwebe με μεγάλες μύτες, ορθογώνια στόματα και λοφία.