ΑΦΡΙΚΑΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ: 58-68. Οι ΆνθρωποιLuba & Hemba (Λαϊκή Δημοκρατία Κονγκό)

του Δρ. Δημητρίου Κουτάντου, εκπαιδευτικού στην Αφρική

«Η ιστορία της αφρικανικής τέχνης έχει καταδείξει ότι οι έννοιες που συνδέονται με τις μορφές της τέχνης δεν μπορούν να εκχωρηθούν διαπολιτισμικά, ούτε οι έννοιες να αποσπαστούν από τα πολιτιστικά τους πλαίσια και τους εκπροσώπους τους. Αντίθετα, οι έννοιες είναι πάντα πολιτισμικά συγκεκριμένες και βασίζονται σε χρόνο, τόπο και συγκεκριμένες κοινωνικές και πολιτικοοικονομικές συνθήκες… Τα περισσότερα αφρικανικά έργα έχουν πολλά πιθανά επίπεδα νοημάτων που κάποιοι μπορεί να γνωρίζουν και άλλοι όχι, ή που κάποιοι μπορεί να αποκαλύψουν και άλλοι να τα κρατήσουν μυστικά. Τα έργα τέχνης Luba αντικατοπτρίζουν τις βαθύτερες διαστάσεις της εσωτερικής σκέψης των Luba.Όπως ένα παράδειγμα, μια γυναικεία φιγούρα Luba που κρατάει ή δείχνει τα στήθη της, το κάνει επειδή μόνο οι γυναίκες θεωρούνται αρκετά ισχυρές ώστε να φυλάξουν τα βαθιά μυστικά της βασιλείας μέσα στα στήθη τους προστατεύοντας τις βασιλικές απαγορεύσεις από τις οποίες εξαρτάται η ιερή βασιλεία. Εδώ θα εξετάσουμε πώς η τέχνη Luba ήταν και εξακολουθεί να είναι αποθετήριο βαθιάς πολιτιστικής και πνευματικής σοφίας, πώς τέτοια γνώση ήταν θεμελιώδης για τους σκοπούς των αντικειμένων ως μεταφορείς μνήμης, ταυτότητας και δύναμης, πώς η αποτελεσματικότητα των αντικειμένων Luba μπορεί να αλλάξει τη ζωή αυτών που τα κατασκευάζουν και τα χρησιμοποιούν, και πώς η εικόνα της γυναικείας φιγούρας είναι μια σύνθετη, πολυεπίπεδη μήτρα πνευματικής και κοινωνικοπολιτικής σημασίας για τους Luba του παρελθόντος και του παρόντος» (Roberts & Roberts, 2007, Luba, 5 Continents, σσ. 12-13).

Οι Άνθρωποι Luba– Baluba, Kaluba, Louba, Uruwa, Waluba, Warua – ανήκουν στους Mπαντού της Κεντρικής Αφρικής και υπολογίζονται σε ένα εκατομμύριο. Μιλούν τις τοπικές διαλέκτους και τις γλώσσες Σουαχίλι και Chilubà. Αρχαιολογικά ευρήματα τεκμηριώνουν την σταθερή παρουσία των Luba από τον 5ο έως τον 14ο αιώνα. Σύμφωνα με την προφορική παράδοση, ο πολιτιστικός ήρωας «Kalala Ilunga» κατέκτησε τα εδάφη των παρακείμενων αρχηγών κατά μήκος του ποταμού Lualaba. Αυτός και οι διάδοχοί του λατρεύτηκαν ως ζωντανές θεότητες. Θεμελίωσαν μια οργανωμένη αυτοκρατορία στην Upembadepressionτο 1.5850 με το βασιλιά «Mulopwe», τους συμβούλους«Bamfumus» και τις επιμέρους φατρίες και οικογένειες.

Η κοινωνία τους σιγά σιγά εξειδικεύεται σε ανθρακωρύχους, σίδηρους, ξυλουργούς, αγγειοπλάστες, τεχνίτες και ανθρώπους διαφόρων επαγγελμάτων.Οι φόρμες τέχνης Luba τείνουν να είναι «ευγενικά διαμορφωμένες και καμπυλόγραμμες, εκφράζοντας γαλήνη και ενδοσκόπηση»  (Siegmann, W., 2009, African art a century at the Brooklyn Museum). Όμως η ακμή και ο πλούτος προσέλκυσε πολλές συγκρούσεις με δουλεμπόρους και αποικιοκράτες, και οι Luba έγινανθύματα του εμπορίου του ελεφαντόδοντου και του δουλεμπόριου των Πορτογάλων και των Αράβων-Σουαχίλι εμπόρων. Την περίοδο της βελγικής αποικιοκρατίας εξαναγκάζονται να εργαστούν στα ορυχεία της Κατάγκα κάτι που προκάλεσαν πολλούς θανάτους. Επαναστάτησαν το 1895 και το 1905-1917 αλλά ηττήθηκαν στρατιωτικά. Τα πνευματικά και θρησκευτικά καθήκοντα των αρχηγών αντικαταστάθηκαν με διοικητικά και γραφειοκρατικά καθήκοντα, ενώ σιγά σιγά οι γλύπτες άρχισαν να δημιουργούν όχι για την κοινωνική συνοχή των ανθρώπων τους, αλλά για τις αγορές των αποικιοκρατών. Από την άλλη, η καλλιτεχνική και πολιτισμική κληρονομιά της Αφρικής διαδόθηκε στον κόσμο (LaGamma, A., 2011, HeroicAfricans, TheMetropolitanMuseum).

Παρά τη βίαιη ιστορία, οι Άνθρωποι Luba δημιούργησαν μια υπέροχη εικονογραφική, υλική και μνημονική κουλτούρα, η οποία οφείλονται στην επιτυχή ανάμειξη των διαφορετικών εθνοτικών πολιτισμικών παραδόσεων, τέχνη η οποία ενέπνευσε τον Πικάσο και τη σύγχρονη τέχνη. Η τέχνη τους συγκαταλέγεται ανάμεσα στις ωραιότερες τέχνες της Αφρικής, με την ίδια πάντα σταθερά, η αφρικανική τέχνη διαδραματίζει μια καταλυτική επίδραση στις ζωές των Αφρικανών. Η τέχνη Luba αντλεί από μια θρησκευτική πνευματική αύρα η οποία αντανακλάται στην υλική και πολιτική ζωή. Οι καλλιτέχνες Luba καταλαμβάνουν μια προνομιακή θέση στην ιεραρχία. Γι’ αυτό φέρουν ένα τελετουργικό τσεκούρι στον ώμο τους, έμβλημα κύρους, αξιοπρέπειας και κοινωνικής θέσης. Επίσης προσλαμβάνουν «παραμορφωμένους» μαθητευόμενους που δεν μπορούν να γίνουν κυνηγοί και πολεμιστές, γιατί πιστεύουν πώς έχουν στενή σχέση με τη μαγεία. Η εξωτερική μορφή και η εικονογραφία των τεχνουργημάτων Luba συνδέονται άμεσα με την αποτελεσματικότητά τους, αυτό σημαίνει ότι είναι λειτουργικά για την προστασία, την προώθηση και την επούλωση ατόμων και κοινοτήτων, και δεν έχουν σχέση με τη δυτική αντίληψη περί αισθητικής. Τον Δεκέμβριο του 2010, η διάσημη δημοπρασία έργων τέχνης Sotheby’s ανακοίνωσε ότι ένα γλυπτό Luba, του γνωστού δασκάλου Luba/Hemba,Master of Buli, πωλήθηκε αντί 7.100.000,00 δολαρίων στο Παρίσι, βλ. το παρακάτω βίντεο.

Σχεδόν όλες οι τέχνες Luba περιλαμβάνουν τη «γυναικεία μορφή», αφού σύμφωνα με το μύθο η «Vilie»ήταν η πρώτη γυναίκα πνεύμα, ιδρυτής της φυλής και εγγυητής της γονιμότητας και της γενεαλογίας τους. Οι βασιλικές σύζυγοι παίζουν ένα σημαντικό ρόλο ως απεσταλμένες στους αρχηγούς των γειτονικών εθνών αφού μπορούν να κάνουν κερδοφόρες πολιτικές συμμαχίες βασισμένες στο γάμο. Η γυναικεία φιγούρα που κρατά τα στήθη της είναι το πιο κοινό μοτίβο στην τέχνη Luba. Αυτή η στάση έχει πολλαπλά επίπεδα έννοιας, συμβολίζει τον σεβασμό, την καλλιέργεια και τον ρόλο των γυναικών ως μητέρων, τη μητρογραμμική καταγωγή της ομάδας και τη διαιώνιση της βασιλείας. Εφόσον μόνο οι γυναίκες έχουν τη δυνατότητα να μένουν έγκυες και να δίνουν νέα ζωή, είναι ισχυρές ώστε να κατέχουν ισχυρά πνεύματα και μυστικές γνώσεις.«Τα γλυπτά μπορούν να χωριστούν σε τρεις ομάδες, απεικονίζουν τις γυναίκες στην ιερή, την πολιτική, και την καθημερινή ζωή. Όπως το δοχείο για τηνενέργεια και τις δυνάμεις των προγονικών πνευμάτων που διασχίζουν το σύμπαν, η γυναίκα είναι προικισμένη με διακριτές θεϊκές και πνευματικές πρακτικές. Είναι μυστικά παρούσα στην πολιτική ζωή του βασιλείου και στη ζωή των τοπικών αρχηγών και οικισμών. Εγγυάται το παρόν και το μέλλον και φροντίζει τη μνήμη των νεκρών αρχηγών και βασιλιάδων» (Neyt, F. &Dubois, H., 2013, African fetishes and ancestral objects, 5 Continents, σελ. 244).

Η γυναικεία μορφή εμφανίζεται στα γυναικεία ειδώλια, σχεδόν σε μετωπική στάση, συχνά με τα χέρια στα στήθη, σε άλλα είναι γονατιστή, ενώ τα υψωμένα χέρια χρησιμεύσουν ως υποστήριγμα σε κύπελλα και σε προσκέφαλα ανάπαυσης. Ο ιερέας, βαμμένος στα λευκά, κουνάει το γυναικείο ειδώλιο «mboko» το οποίο κρατάει ένα δοχείο μέσα στο οποίο υπάρχουν αντικείμενα, στη συνέχεια αναλύει τη θέση τους. Ο μάγος χρησιμοποιεί την «kabila»/κόρη του πνεύματος, ένα γυναικείο ειδώλιο που τοποθετείται στην είσοδο του σπιτιού κατά τη διάρκεια του τοκετού. Οι γυναικείες γλυπτικές μορφές έχουν καμπύλες φόρμες, όπως το γνωστό «Buli»/μακρύ πρόσωπο. Οι μάσκες Luba είναι σπάνιες και αρκετά επηρεασμένες από τις μάσκες kifwebe των Songye. Ειδώλια και μάσκες αναπαράγουν τις εγχαράξεις των σωμάτων των Lubaμια αναφορά στην πολιτισμική κατασκευή του σώματος. «Όταν ένας άνδρας Luba κοιτάζει μια γυναίκα, δεν κοιτάζει το πρόσωπό της, κοιτάζει τις χαραγμένες αμυχές/scarification της. Αν έχει όμορφες αμυχές, μετά θα πει, ότι αυτή έχει ένα όμορφο πρόσωπο» (Roberts & Roberts, 2007: 55).Μια παρόμοια πρακτική είδαμε και σε μια άλλη εργασία για τους αυτόχθονες της Βραζιλίας, για παράδειγμα για τους ανθρώπους Kadiwe ο C. Levi-Strauss αναφέρει για τα σχέδια ζωγραφικής του σώματός τους: «Άπαντήσαμε μερικά στην έρώτηση, ή μάλλον οι ιθαγενείς το έκαναν για λογαριασμό μας. Σ’ ένα πρώτο έπίπεδο ή ζωγραφική τού προσώπου δίνει στο άτομο την άνθρώπινη του άξιοπρέπεια, έξασφαλίζει τή μετάβαση από τή φύση στην καλλιέργεια, από το «άνόητο» ζώο στόν πολιτισμένο άνθρωπο. Έπειτα, άφού ποικίλλει στο στύλ καί στο σχέδιό άνάλογα με την κάστα, έκφράζει την ίεραρχία στο καθεστώς μιας σύνθετης κοινωνίας καί άποκτά έτσι μιά κοινωνιολογική λειτουργία» (Θλιβεροί τροπικοί, 1955, σελ. 167).

Στην τέχνη Luba ξεχωρίζει και «η χαρτογράφηση της μνήμης» μέσω της εικονογραφίας των σκαμνιών και άλλων αντικειμένων, μια πνευματική δραστηριότητα που επαναλαμβάνεται από τους προ-αποικιακούς χρόνους. Η ξύλινη ταμπλέτα «lukasa» με πολύχρωμες χάντρες, κελύφη και κομμάτια από μέταλλο, σύμβολα, χρώματα και ιδεογράμματα, χρησιμεύει για να τονωθεί η ανάμνηση σημαντικών ανθρώπων, τόπων, πραγμάτων, σχέσεων και γεγονότων που βοηθάει τη μνήμη και την ιστορία. Είναι ένα οπτικό αρχείο για την τοπογραφική και χρονολογική χαρτογράφηση ιστοριών και άλλων δεδομένων για το παλάτι και τις πολιτικές σχέσεις (Roberts, M. &Roberts, A., 2007, Luba, 5 Continents). Οι αξιωματούχοι με άφθονα βασιλικά διακριτικά επίσης επιβεβαιώνουν τη θέση τους μέσα από την τέχνη και ιδιαίτερα την χαραγμένη συμβολική εικονογραφία πάνω στα«σκαμνιά καρυάτιδες» όπου το καθένα κωδικοποιεί τις ιστορίες, τις γενεαλογίες και τις μεταναστεύσεις μιας συγκεκριμένης οικογένειας, γενεαλογίας ή αρχηγού. Τα σκαμνιά είναι σύμβολα εξουσίας και τόποι μνήμης για τους αποθανόντες βασιλιάδες και αρχηγούς αντί να χρησιμεύουν ως μέσα για να καθίσουν. Επομένως, είναι μεταφορικές, όχι κυριολεκτικές, έδρες βασιλείας. Ο σχεδιασμός των θέσεων της ηγεσίας μπορεί να είναι είτε αφηρημένος είτε εικονιστικός. Εκείνοι που ενσωματώνουν θηλυκές καρυάτιδες εκφράζουν την άποψη Luba για το θηλυκό σώμα ως πνευματικό δοχείο που υποστηρίζει τη θεία βασιλεία. Η αισθητική τελειοποίηση του θηλυκού σώματος μέσω της περίτεχνης διακοσμήσεως του δέρματος χρησιμεύει ως μια μεταφορική πολιτισμική αξία που οι ηγέτες μεταδίδουν στην κοινωνία. Οι ταμπλέτες lukasa και τα σκαμνιά καρυάτιδες αποτελούν μνημονικές διατάξεις χαρτογράφησης. Ενσαρκώνουν μια «τοπογραφική μνήμη»του παρελθόντος, των ιερών τόπων, των πνεύματων των νεκρών «Mwadi», ένα καρυατικό σκαμνί είναι μια συγκεκριμένη εκδήλωση ενός «μεταφυσικού καθίσματος». Οι Luba δημιούργησαν «ένα από τα πιο σύνθετα και λαμπρά μνημονικά συστήματα της Αφρικής για την καταγραφή της βασιλικής ιστορίας, των βασιλιάδων, των μεταναστεύσεων, των μυστικών μυήσεων και των γενεαλογικών οικογενειών», που ως έργα τέχνης πλέον βρίσκονται σε πολλά μουσεία του κόσμου (Lynne, K., 2015, Knowledge and Powerin Prehistoric Societies: Orality, Memory, and the Transmission of Culture. Cambridge University Press, σσ. 78–80).

Οι Άνθρωποι Luba, βίντεο διάρκειας 12’ λεπτών: Μνημονικές διατάξεις χαρτογράφηση lukasa, τα σκαμνιά κύρους και εξουσίας-καρυάτιδες, ειδώλια, μάσκες και τελετουργικά τεχνουργήματα των Luba, Upembadepression, Kalundwe, Shankadi, Luba-Kasai, Zela, Zula, Kanyok, Kasongo

Σχετιζόμενες εθνοτικές ομάδες με τους Luba, είναι και αυτές που ζουν στην περιοχή Upemba depression. Στα τελετουργικά ειδώλια τους ξεχωρίζουν τα «Mwanza, Upemba» και «Mitwala». Τα ειδώλια των Ανθρώπων Kalundwe ξεχωρίζουν από τα εξογκώματα στο κεφάλι ως στιλιστικό στοιχείο της κόμμωσης. Και τα ειδώλια των Ανθρώπων Shankadi διακρίνονται για την γλυπτική της κόμμωσης σε προεξεχόμενα επίπεδα. Στη γλυπτική τους, οι Άνθρωποι Luba Kasai ξεχωρίζουν από τις εγχαράξεις/scarifications κάτω από το πηγούνι ή πίσω στο λαιμό, ενώ οι Άνθρωποι Zela χαράζουν τις φετιχιστικές φιγούρες στο στομάχι. Οι Άνθρωποι Zula στα ξύλινα ανθρωπόμορφα προσκέφαλα και σκαμνιά δίνουν το σχήμα W, ενώ οι Άνθρωποι Kanyok απεικονίζουν ερωτικά ζεύγη και μουσικούς σε μαύρο ξύλο. Τέλος οι Άνθρωποι Kasongo που αποικήθηκαν από τους Luba το 19o αιώνα, σκαλίζουν σε κόκκινο ξύλο μικρά αποτροπαϊκά ειδώλια με γενειάδες και τριγωνικά κεφάλια που περιέχουν μαγικές ουσίες. «Οι φιγούρες δύναμης (power figures) αντιπροσωπεύουν έναν ειδικό τύπο αντικειμένων που μεγάλο μέρος του νοήματος και των ιδιοτήτων τους προέρχεται από την έννοια «τους καθιστούμε παρόντες». Δεν είναι μόνο ότι τα πνεύματα αποκτούν μια οπτική και απτή υλική μορφή, αλλά ότι αυτές οι φιγούρες/εδώλια γίνονται αγωγοί ή μεσάζοντες μεταξύ του κόσμου των ζωντανών και του βασιλείου των πνευμάτων. Η ιδανική ομορφιά που χαρακτηρίζει τις γυναικείες εικόνες, ιδίως εκείνες των λαών Luba και Luluwa, συγκεκριμένα προοριζόταν να προσελκύσει τα αρσενικά πνεύματα, να έρθουν και να κατοικήσουν στα γλυπτά και να ενεργήσουν μέσω αυτών. Ωστόσο, περισσότερο από την σύνθετη εμφάνισή τους, η ικανότητα επικοινωνίας ή μεσολάβησης μεταξύ των δυο κόσμων τελικά προέρχεται από τα σύνθετα συστατικά που περιέχονται μέσα σε ορισμένες κοιλότητες του σώματος των ειδώλιων. Αυτά είναι τα φάρμακα που ενισχύουν τις υπερφυσικές δυνάμεις και τα μετατρέπουν από ανθρώπινα αντικείμενα σε ισχυρούς πνευματικούς παράγοντες. Εισαγόμενα σε σφραγισμένο κοίλωμα εντός της κεφαλής, την κοιλιά, ή άλλα σωματικά μέρη, αυτές οι ουσίες διαφορετικής προέλευσης παραμένουν κρυφές και η ακριβή τους ταυτότητα άγνωστη εκτός από τον άντρα ή τη γυναίκα που τα τοποθέτησε στο σώμα. Το μυστήριο που περιβάλλει τη δημιουργία τέτοιων αντικείμενων και το γεγονός ότι η ταυτότητα των κρυμμένων ενδυναμωτικών συστατικών τους δεν μπορεί να αποκαλυφθεί μέσω απλής αντίληψης, προσθέτει σε μεγάλο βαθμό στους ντόπιους ευελιξία και αποτελεσματικότητα. Είναι ενδιαφέρον, και κάπως παράδοξο, ότι ανεξάρτητα από το πόσο όμορφα ή οπτικά εντυπωσιακά και συγκλονιστικά είναι πολλά τέτοια ισχυρά πνεύματα – τα επενδυμένα αντικείμενα δεν προορίζονται ποτέ για έκθεση και αντ’ αυτού ζουν μια μυστική ζωή μακριά από τον δημόσιο έλεγχο» (Petridis, C., 2013, Fragments of the invisible, The Rene and Odette Delenne Collection of Congo sculpture, 5 Continents, σελ. 30). Τα αφρικανά έργα παραμένουν θραύσματα του αόρατου κυριολεκτικά όσο και μεταφορικά, ενεργοί μεσάζοντες μιας πνευματικής διορατικότητας και προγονικής παρουσίας.

«Ως αποτέλεσμα της βαθιάς μεταμόρφωσης που έφεραν οι αποικιοκράτες στα χωριά Hemba κατά τη διάρκεια του εικοστού αιώνα, οι παραδοσιακοί αρχηγοί διέκοψαν την ταύτισή τους με τα ιδανικά που ενσωματώνονταν στα ειδώλια και δεν εξυπηρετούσαν πλέον την πρώην εστίαση στους προγονικούς μεσάζοντες για λογαριασμό των κοινοτήτων τους. Η παράδοση lusingiti έληξε και τα ειδώλια ήρθαν να θεωρηθούν ως αναχρονισμοί στις ίδιες τις κοινότητες όπου είχαν κάποτε ληφθεί υπόψη. Ωστόσο, σύντομα απέκτησαν μεγάλη εκτίμηση από τους Ευρωπαίους συλλέκτες. Έτσι, οι παγκόσμιες παλίρροιές του εμπορίου οδήγησαν στην απελευθέρωση της κληρονομιάς των Hemba στον κόσμο, ουσιαστικά αποξενώνοντας αυτό το σώμα από την πρωτότυπη προφορική παράδοση που είχε συνδεθεί κάθε γλυπτό με τις εμπειρίες συγκεκριμένων οικογενειών και με τις ιστορίες της ζωής των προγόνων τους» (LaGamma, A., 2011, σελ. 270).

Οι Άνθρωποι Hemba ή Bahemba κατοικούν στα νοτιοανατολικά της Λαϊκής Δημοκρατίας του Κονγκό, στην δεξιά όχθη του ποταμού Lualaba. Η περιοχή διαθέτει απέραντες πεδιάδες που περιβάλλονται από ψηλούς λόφους, και συνορεύει με ρέματα, βράχια και έλη. Οι άνθρωποι διαβιώνουν κυρίως από την καλλιέργεια των προϊόντων κασάβα, καλαμπόκι, φιστίκια, φασόλια και γλυκοπατάτες, και μια μικρή σε ποσότητα κυνηγιού και αλιείας. Επίσης φιλτράρουν προσχωσιγενή χαλκό από το ποτάμι που πωλείται σε αγορές του εξωτερικού. Η κοινωνική τους οργάνωση βασίζεται στον αρχηγό «Fumu Mwalo» και σε ένα σύστημα φατριών και μητρογραμμικών οικογενειών από τον κοινό πρόγονο. Αναγνωρίζουν το δημιουργό-θεό «Vidiye Mukulu» και το υπέρτατο ον «Shimu Gabo». Η λατρεία των πρόγονων των Hemba, αποσκοπεί στη μνήμη αλλά και τη διαιώνιση της εξουσίας του εκάστοτε αρχηγού. Ο αρχηγός έχει την απόλυτη εξουσία πάνω στα μέλη της συμμαχίας και είναι υπεύθυνος για πολλά προγονικά ειδώλια που φυλάσσει στην καλύβα του ή σε μια επιτύμβια καλύβα. Ο αρχηγός της εθνοτικής ομάδας αποκαθιστά τη δικαιοσύνη, επικοινωνεί με τα προγονικά πνεύματα υπενθυμίζοντάς τους τις γενναίες πράξεις τους, και σε αντάλλαγμα ζητά την καλοσύνη των νεκρών και τα δώρα των ζωντανών. Η προγονική λατρεία διαπερνά την ιατρική, το δίκαιο, τις θυσίες και όλες τις κοινωνικές, πολιτικές και θρησκευτικές πεποιθήσεις των Hemba. Οι μυστικές κοινωνίες «Bukazanzi» για τους άνδρες, και «Bukibilo» για τις γυναίκες, πλαισιώνουν τον αρχηγό. Και οι μάγοι διαδραματίζουν ένα σημαντικό ρόλο στην κοινωνία, συχνά κατευνάζουν τα προγονικά πνεύματα προκειμένου να επέλθει η ισορροπία και να ενισχυθεί η κοινότητα.

Αν και οι Hemba είναι μητρογραμμικοί, η γλυπτική τους παράδοση είναι αφιερωμένη κυρίως στους αρσενικούς προγόνους με τις φιγούρες «singiti». Κάθε ειδώλιο μπορεί να αφορά ένα συγκεκριμένο προγονικό ηρωικό πρόσωπο, αλλά οι καλλιτέχνες το απεικονίζουν με μια αφαιρετική φιγούρα που εκφράζει την ισορροπία, τη συμμετρία και την φινέτσα. Η γλυπτική ομορφιά αφιερώνεται στις υψηλότερες ηθικές αξίες καθώς οι Hemba θεωρούν πώς τα ήρεμα κλειστά μάτια και το στρογγυλό πρόσωπο αντανακλούν την εσωτερική ηρεμία του προγόνου. Έτσι η συμβολική κόμμωση με τους τέσσερις-λοβούς είναι τυπική για να θυμίζει τις τέσσερις κατευθύνσεις του σύμπαντος και το σταυροδρόμι όπου συγκεντρώνονται τα πνεύματα. Τα χέρια στα πλάγια της διογκωμένης κοιλιάς σημαίνουν ότι ο πρόγονος αγκαλιάζει τους απόγονούς του. Επίσης τιμούν το ειδώλιο «kabeja», κάθε φατρία διατηρεί το δικό της kabeja, το οποίο ήταν επικίνδυνο στο χειρισμό του, και γι’ αυτό κάνουν θυσίες ζώων με το αίμα να χύνεται πάνω στα ειδώλια, μια μαγικο-θρησκευτική πρακτική, γιατί, «Αν το αίμα και το σίδηρο ενεργοποιούν και επιβάλλουν τη δύναμη του βασιλιά, η μεταφορά και η μαγεία κάνουν το ίδιο για τον μάντη, μετατρέπουν το ατελές και αναπόφευκτο σε πολλές διαχειρίσιμες προοπτικές» (Roberts & Roberts, 2007: 45). Και έτσι τελικά ενώ οι Luba, και όλες οι αφρικανικές εθνοτικές ομάδες, εμφανίζονται στη Δύση απλοϊκοί μια και αποδίδουν τεράστιες πνευματικές και μαγικές δυνάμεις στα αντικείμενα, μάσκες-ειδώλια-καθημερνά αντικείμενα, που στη Δύση ονομάζονται «Τέχνη», στην πραγματικότητα και οι Αφρικανοί δεν παραμένουν αδρανείς, τα τεχνουργήματά τους υπόκεινται ξανά στην ανθρώπινη μεταχείριση, απαγορεύσεις, κανόνες και κανονισμούς. Η αποτελεσματικότητα των φετίχ διαβεβαιώνεται με το

σεβασμό των ταμπού και την άρθρωσή τους σε υλική μορφή. Άρα είναι ευθύνη των ανθρώπων και των καλλιτεχνών να βρουν επιθυμητά και κατάλληλα φετίχ για να κατοικήσουν τα πνεύματα, τότε τα πνεύματα (και η τέχνη) γίνονται αποτελεσματικά, προφέρουν προστασία, νομιμοποιούνται, έχουν νόημα, αλήθεια και αθωότητα, σύμφωνα με τα αυστηρότερα αισθητικά κριτήρια!

Ο «Δάσκαλος του Buli»/Master of Buli, μέλος των Hemba, ήταν ο πρώτος Αφρικανός εθνοτικός γλύπτης που μελετήθηκε από τους Ευρωπαίους. Ανακάλυψαν περίπου είκοσι ειδώλια και ανθρωπόμορφα σκαμνιά που έφτιαξε με το χαρακτηριστικό στυλ με πρόσωπο πίθηκου. Αναφέραμε παραπάνω για ένα γλυπτό του που είχε φτιάξει για τους Luba ότι πωλήθηκε αντί 7.100.000 δολάρια. Οι Hemba φτιάχνουν δυο βασικούς τύπους μάσκας. Ο πρώτος τύπος μάσκας είναι σπάνιος, παρουσιάζει ένα τέλειο συμμετρικά ανθρώπινο πρόσωπο, με μικρό στόμα και μία ευθεία μύτη τοποθετημένη ανάμεσα σε δύο σχιστά μάτια. Ο δεύτερος τύπος χρησιμοποιείται από την ημι-μυστική κοινωνία «So’o» απεικονίζει έναν χιμπατζή με ένα μεγάλο ανοιχτό, σε σχήμα ημισελήνου στόμα, και ένα μυτερό ρύγχος. Η λειτουργία και η σημασία αυτών των μασκών παραμένει ασαφής.

Οι Άνθρωποι Hemba, βίντεο διάρκειας 10’ λεπτών: ειδώλια Hemba-Singiti & Kabeja, σκαμνιά «Master of Buli», άλλα τεχνουργήματα, Οι Άνθρωποι Kusu και Tetela

Οι Άνθρωποι Kusu ή Bakusu, κατοικούν στην αριστερή όχθη του ποταμού Lualaba. Κατά τη διάρκεια της σταδιακής μετακίνησής τους από το βορρά τον 18ο αιώνα, πέρασαν ανάμεσα από τις φυλές των Luba, των Hemba και των Songye. Τότε αφομοίωσαν αρκετές κοινωνικές και πολιτισμικές παραδόσεις αυτών των εθνοτικών ομάδων. Χωρίζονται σε φατρίες καθεμία από τις οποίες έχει τον αρχηγό «Wembi», ο οποίος επικουρείται από τους τοπικούς αρχηγούς «Mwamkana», και τους οικογενειακούς αρχηγούς «Bankumi». Η κοινωνική τους δομή διαστρωματώνεται στην αριστοκρατία, τους ελεύθερους, τους σκλάβους και τους ξένους. Οι Kusu ήταν κυνηγοί αλλά σήμερα είναι κυρίως αγρότες. Καλλιεργούν καλαμπόκι, γλυκοπατάτες, φασόλια, και εκτρέφουν αγελάδες, χοίρους, αίγες και κοτόπουλα. Η αλιεία γίνεται από τους άνδρες και από τις γυναίκες. Αναγνωρίζουν το υπέρτατο ον «Vilie» και μοιράζονται μια κοινή πίστη με αναφορά στη δύναμη των προγόνων. Λατρεύουν τα πνεύματα της φύσης και αναγνωρίζουν τις λατρείες των γειτονικών προγόνων Hemba και Luba, με τα ειδώλια «Janus» και «kalunga» παρόμοια με εκείνα που φτιάχνουν οι Songye αλλά με μεγαλύτερα μάτια. Φτιάχνουν μαγικά ειδώλια από κόκκινο ξύλο με μια επίστρωση. Δεν έχουν εντοπιστεί μάσκες Kusu.

Οι Άνθρωποι Tetela (ή Batetela στον πληθυντικό) είναι άλλη μια εθνοτική ομάδα της Λαϊκής Δημοκρατίας του Κονγκό, στην περιοχή μεταξύ του Lusambo και του ποταμού Άνω Κονγκό. Ζουν με την αλιεία και τη γεωργία. Το όνομά τους προέρχεται από το θεό «Motetela», που σημαίνει είτε «αυτός που δεν γελάει», είτε «αυτός με τον οποίο κανείς δεν μπορεί να γελάσει». Σχετίζονται με τον λαό Kusu, ο οποίος διαχωρίστηκε από αυτούς στα τέλη του 18ου αιώνα μετά την άφιξη των Αράβων και των Βέλγων στην περιοχή. Τόσο οι Batetela όσο και οι Kusu είναι υποομάδες της μεγαλύτερης εθνοτικής ομάδας Mongo. Το 1869-70, ορισμένες ομάδες Tetela ήρθαν σε επαφή με τον διαβόητο άραβα δουλέμπορο Tippu Tip, και άρχισαν επιδρομές για την αιχμαλωσία σκλάβων ενάντια στους ανθρώπους Luba στο Kasai. Με την παρέμβαση των Βέλγων σταμάτησαν τις αιχμαλωσίες και άρχισαν διαδοχικές εξεγέρσεις μέχρι το 1908. Την περίοδο της ανεξαρτησίας ο πρώτος πρωθυπουργός της Λ.Δ. του Κονγκό Patrice Lumumba ήταν Tetela. Tο 1975, πολλοί Batetela σκοτώθηκαν από το στρατό. Οι Tetela χρησιμοποιούνται τρεις τύπους τυμπάνων: το τύμπανο «ngomo skin» για χορό, το «ekuli» που παλιότερα σήμαινε τη νίκη στη μάχη, και το «lukumbi» που ήταν και μέσο επικοινωνίας. Η μουσική Tetela έγινε διάσημη στον κόσμο με τον μουσικό Papa Wemba.

Επόμενη ανάρτηση: 69-74. Οι Άνθρωποι Songye & Tabwa (Λαϊκή Δημοκρατία Κονγκό, Ζάμπια)