ΑΦΡΙΚΑΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ: 47-57. Οι Άνθρωποι Pende & Lega (Λαϊκή Δημοκρατία Κονγκό)

του Δρ. Δημητρίου Κουτάντου, εκπαιδευτικού στην Αφρική

«Kukinambuya»/«Η μάσκα χορεύεται, ποτέ δεν φοριέται» (σελ. 8) […] «Μεταξύ των ανθρώπων Pende,οι χορευτές επινοούν τις μάσκες. Μόλις οι νέοι έχουν δημιουργήσει έναν νέο χαρακτήρα και έχουν επεξεργαστεί το χορό του με έναν επαγγελματία τυμπανιστή, θα συμβουλευτούν έναν γλύπτη ο οποίος είναι σε θέση να δημιουργήσει ένα πρόσωπο σε αρμονία με το πρόσωπο της μάσκας. Οι γνώστες επιμένουν ότι κάποιος θα πρέπει να μπορεί να δει τον χορό στο πρόσωπο. Κάποια γνώση των θεωριών Pende φυσιογνωμίας και φύλου είναι απαραίτητες για να κατανοήσουμε τι μπορεί να σημαίνει αυτό …Η φυσιογνωμία των Pende έχει τις ρίζες της στην πεποίθηση ότι το φύλο είναι ο πιο σημαντικός καθοριστικός παράγοντας του εσωτερικού χαρακτήρα. Το θηλυκό εξιδανικεύεται ως ειρηνικό, με αυτοέλεγχο και κοινωνικά υπεύθυνο. Αντίθετα, οι άνδρες είναι ζεστοί, δημιουργικοί,ενεργητικοί, συναισθηματικοί, επιρρεπείς στην περιπλάνηση και το θυμό. Ενώ το θηλυκό είναι σταθερό και απαραίτητο, οι γλύπτες Pende σκιαγραφούν ένα ολόκληρο φάσμα ανδρικής αρρενωπότητας. Ο μέσος αρσενικός θεωρείται ότι έχει την ικανότητα επιθετικότητας αλλά συνήθως επιτυγχάνει τη διοχέτευση της πρόσθετης ενέργειας και της «θερμότητας» σε διάφορα φυσικά ή πνευματικά έργα. Ωστόσο, ο ιδανικός άνθρωπος είναι ένας διαμεσολαβητής, ο οποίος έχει μάθει να «ψύχει» την αρσενική του επιθετικότητα με θετικές θηλυκές κοινωνικές δεξιότητες. Περιγράφεται ως «ευγενής» (dum στο slang Franco-Kipende), είναι φυσικά φωνητικός και προσεκτικός – κάποιος που σκέφτεται πριν μιλήσει και που δεν επιλύει τα προβλήματά του με φυσικά μέσα. Οι περισσότεροι πιστεύουν ότι αυτός ο ιδανικός άνθρωπος είναι σπάνιος»(Strother, 2008, σελ. 23-24). 

Οι Άνθρωποι Pende –Bapende, Phenbe, Pindi, Pinji – εκδιώχτηκαν από τους Lundaτον 17^ο αιώνα προς τα βορειότερα, και εγκαταστάθηκαν στους ποταμούς Loango και Κασάι. Διακόσια χρόνια μετά οι Tchokwe εισέβαλαν στην περιοχή τους καθώς μετανάστευαν από την Ανγκόλα, αλλά πιέστηκαν από τους βέλγους αποικιοκράτες να επιστρέψουν τη γη στους Pende. Το 1931 οι Pende εξεγέρθηκαν ενάντια στη βελγική αποικιακή κυριαρχία στο Kwilu καθώς αδυνατούσαν να πληρώσουν τους φόρους και υπήρξαν εκατοντάδες θύματα. Οι Pende δεν έχουν κεντρική διοικητική αρχή, αλλά η μητρογραμμική κοινωνία τους διοικείται από τους αρχηγούς των εκτεταμένων οικογενειών Djigo. Ο γεωγράφος-εθνολόγος Diamond (2006) στη μελέτη του «Όπλα, Μικρόβια και Ατσάλι», διακρίνει τέσσερις τύπους εξέλιξης των ανθρώπινων κοινωνιών στις διαφορετικές ηπείρους συμπεριλαμβανομένων και αυτών της Αφρικής: ομάδα, φυλή, αρχηγία, κράτος.

Οι μάσκες Pende ανήκουν στα πιο δραματικά έργα τέχνης ολόκληρης της αφρικανικής τέχνης. Υπάρχουν συνολικά, περίπου «20 μάσκες-χαρακτήρες και 7 μάσκες-εξουσίας», που κάνουν την εμφάνισή τους σε τελετουργίες, όπως για τη σπορά του καλαμποκιού, τη μύηση ή την ενθρόνιση του αρχηγού. Η έκφραση της μάσκας από την περιοχή Kwilu είναι πιο ζοφερή, σκοτεινή, μελαγχολική, με κλειστά μάτια, τριγωνική μύτη και δόντια. Αντίθετα στην περιοχή Kasaiη μάσκα είναι πιο γεωμετρική και πολύχρωμη. Επίσης μικροσκοπικά αντίγραφα των μασκών διασώθηκαν ως μικρά μενταγιόν φυλαχτά που φοριούνται στο λαιμό, ανάμεσα στα πιο εκλεκτά δείγματα της αφρικάνικης μικρο-γλυπτικής. Η μάσκα minganji/μάσκα εξουσίας, αντιπροσωπεύει τους προγόνους. Οι mbuya/ μάσκες χαρακτήρων, αντιπροσωπεύουν ανθρώπινους τύπους, όπως είναι ο αρχηγός, ο μάντης, ο επιληπτικός με το παραμορφωμένο στόμα, ο τρελός, ο άνθρωπος σε έκσταση, η χήρα, ο εραστής, ο δήμιος κ.ά. Στις ευρωπαϊκές συλλογές και μουσεία έχουν βρεθεί μάσκες «kiwoyo–muyombo/με γενειάδα, mbangu/επιληπτικού, phumbu/χορευτή, giphogo καιminyangi/μύησης, panya–yombe και phumbu/mfunu για μύηση και διακόσμηση των σπιτιών». Τα ειδώλια είναι αρκετά σπάνια. Πέντε μεγάλα ειδώλια του ανατολικού Kasai προορίζονται για τη δόξα του αρχηγού ενώ  άλλα συμβολίζουν μητρικές φιγούρες. Οι Pende χρησιμοποιούν και άλλα καθημερινά αντικείμενα κύρους, όπως κεφάλια ελεφαντοστού/lkhoko, καρέκλες, σκαμπό, φλάουτα, σφυρίχτρες, τύμπανα, όπλα, αξίνες. Τα σκαμπό κύρους των αρχηγών Djigo σπάνια εμφανίζονται στις δυτικές συλλογές καθώςτα θάβουν μαζί με τους ιδιοκτήτες τους (Strother, Z. S., 2008, Pende. 5 Continents).

Οι Άνθρωποι Mbala, όπως και οι Pende, μετανάστευσαν από την Ανγκόλα το 17^ο αιώνα. Ζουν στην επαρχία του Δυτικού Κασάι της Λ.Δ. του Κονγκό και μιλούν τη γλώσσα Chiluba, μια από τις τέσσερις εκτεταμένες γλώσσες της χώρας. Η Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό είναι πολύγλωσση καθώς ομιλούνταν 256 γλώσσες. Οι εθνολόγοι έχουν καταγράψει 215 γλώσσες που έχουν επιβιώσει. Η επίσημη γλώσσα που κληρονόμησε η αποικιοκρατία είναι η γαλλική. Τέσσερις αυτόχθονες γλώσσες έχουν το καθεστώς της εθνικής γλώσσας: η kituba που ονομάζεται Kikongo, η Λινγκάλα, η Σουαχίλι και η Chiluba/Τσιλούμπα. Η καλλιτεχνική δόξα των Mbala οφείλεται στην κόκκινη χρωστική ουσία «tukula», εξού και αυτοί ονομάζονται«κόκκινοι άνθρωποι». Ο όρος έχει εξαπλωθεί σε όλη την Κεντρική Αφρική και πλέον αφορά ανθρώπους και έργα τέχνης. Τα ειδώλια mbala χαρακτηρίζονται από μια άκομψη κόμμωση και συχνά φέρουν πατίνα. Ως κατάλοιπο της εθνοτικής τελετουργίας, η masquerade/χορός μασκαρεμένων – και στις κηδείες που παρακολούθησα – διατηρεί την εθνοτική συνέχεια. «Η αίσθηση της μάσκας και η ακρόαση είναι ένα σημαντικό χαρακτηριστικό της εμπειρίας του χορού των μεταμφιεσμένων. Αυξάνει την αίσθηση και την ευαισθησία των θεατών. Κάποιος αποκτά περισσότερη αυτοσυνείδηση όταν παρακολουθεί και ταυτόχρονα δεν μπορεί να δει. Αυτό είναι πάντα μια ανατριχιαστική αίσθηση…» (Strother, 2008, σελ. 10), βλ. περισσότερα στο βίντεο που ακολουθεί:

Οι Άνθρωποι Pende, βίντεο διάρκειας 14’ λεπτών: Οι δραματικές μάσκες-εξουσίας και μάσκες-χαρακτήρες των Pende: kiwoyo-muyombo/με γενειάδα, mbangu/επιληπτικού, phumbu/χορευτή, giphogo και minyangi/μύησης, panya-yombe και phumbu/mfunu για μύηση και διακόσμηση των σπιτιών, ειδώλια και άλλα τελετουργικά και καθημερινά τεχνουργήματα, το μη-ορατότης masquerade στις σημερινές αφρικανικές κηδείες, Οι Άνθρωποι Mbala, Hungaan, Pindi, Kwese, Lega

Οι Άνθρωποι Hungaan ακολούθησαν την ίδια μεταναστευτική διαδρομή με τους Pende και τους Mbala από την Ανγκόλα. Εγκαταστάθηκαν στα βόρεια του ποταμού Κασάι και επιβίωσαν με την καλλιέργεια της γης. Ο γηραιότερος της οικογένειας φυλάσσει τα καταγωγικά οστά και κρανία των προγόνων και τα συμβολικά παντοδύναμα ειδώλια σε μια ειδική καλύβα. Οι ξύλινες φιγούρες μοιάζουν με αυτές των Mbala στην αυστηρότητα της κόμμωσης. Οι Άνθρωποι Pindiήταν οι πρώτοι που μετανάστευσαν στην περιοχή του ποταμού Kwango από την Ανγκόλα. Η κοινωνική τους δομή στηρίζεται στην οικογένεια. Οι γυναίκες εργάζονται στα χωράφια, οι άνδρες κυνηγούν και είναι σιδηρουργοί. Οι καλλιτεχνικές τους παραδόσεις είναι επηρεασμένες από αυτές των Pende και των Suku, αλλά τα έργα Pindi διακρίνονται από το στρογγυλότερο κεφάλι με το προεξέχον στόμα και τα μικρά μάτια. Οι Άνθρωποι Kwese μετανάστευσαν από τα δυτικά. Το 19^οαιώνααποικήθηκαν από τους Lunda και Yaka. Ένα συμβούλιο αρχηγών ορίζει την καθημερινή ζωή, ενώ οι περιφερειακοί και οι τοπικοί αρχηγοί οργανώνουν την καλλιέργεια του καλαμποκιού και της κασάβας. Οι μάσκες Kwese έχουν σχήμα καρδιάς, δεν χορεύουν, φυλάσσονται σε «σπίτια φετίχ» όπου δέχονται προσφορές.

Οι Άνθρωποι Lega – Balega, Balegga, Rega, Walega, Warega – μετανάστευσαν από την Ουγκάντα, στα παρθένα δάσημεταξύ των μεγάλων λιμνών και του ποταμού Lualaba, στα ανατολικά της Λαϊκής Δημοκρατίας του Κονγκό. Οι Lega ζουν σε αυτόνομα χωριά, συνήθως σε λόφους, περιτριγυρισμένα από φράχτες. Ο πρεσβύτερος αρχηγός«Kindi» έχει τον ανώτερο βαθμό στη μυστική κοινωνία«Bwami», που αποτελείται από γυναίκες και άνδρεςκαι ρυθμίζει την πολιτική και κοινωνική ζωή. Η προώθηση στις επτάανδρικές βαθμίδες και τις τέσσερις γυναικείες βαθμίδες της κοινωνίας εξαρτάται από τις προσφορές δώρων και τη συμμετοχή στις τελετουργίες. Αυτό σημαίνει ότι ο υποψήφιος έχει αποκτήσει σοφία και ηθική.Η κοινωνία bwami δεν ρυθμίζει μόνο την κοινωνική, τη θρησκευτική και την πολιτική ζωή, αλλά και την τέχνη lega. Κάθε έργο έχει ένα ακριβή ρόλο μέσα στις τελετουργίες και χρησιμοποιείται μόνο από τους μυημένους. Κεντρικές τελετουργικές μάσκες Lega είναι οι «μάσκες προσώπου» σε σχήμα καρδιάς με μάτια όπως οι κόκκοι του καφέ, ευθύγραμμη μύτη, μικρό στόμα και λευκή χρωστική ουσία. Η μάσκα«Lukwakongo» φοριέται στο χέρι του μυούμενου ως ένδειξη της θέσης του στην κοινωνία.Η σπανιότερη μάσκα «Lukungu» χρησιμοποιείται μόνο από τον ανώτερο της κοινωνίας. Τα ξύλινα και ελεφάντινα ειδώλια Lega ονομάζονται «maginga»και σπάνια είναι μεγαλύτερα από τα 35 εκατοστά, λόγω των συχνών μετακινήσεων της ομάδας. Χρησιμοποιούνται στης τελετές και έχουν μια μνημονική λειτουργία με την έννοια ότι βοηθούν στην αφήγηση των «ιστοριών των προγόνων και την απεικόνιση των παροιμιών». Για παράδειγμα, ένα ειδώλιο με πολλά κεφάλια μπορεί να χρησιμοποιηθείσε μια τελετή που επικαλείται ταυτόχρονα τον κυνηγό του ελέφαντα που βλέπει το ζώο μπροστά του, αλλά επίσης και κάποιον άλλο που φωνάζει για βοήθεια και βρίσκεται πίσω από αυτόν. Το υψωμένο χέρι ενός ειδώλιου δηλώνει ότι ο κάτοχός του λειτουργεί ως δικαστής. Το εκφραστικό γλυπτό Lega, αν και αρκετά πρωτόγονο και χοντρό σε ύφος και εκτέλεση, μεταφέρει την έντονη αίσθηση της ισορροπίας, της μορφής και της γαλήνης. Οι Lega κρίνουν την ποιότητα της γλυπτικής τους με βάση την αποτελεσματικότητά της.Η Ιδιοφυΐα του καλλιτέχνη Lega έγκειται στην ικανότητά του να παράγει ένα έργο που να καλύπτει τις απαιτήσεις του προστάτη και χορηγού bwami, να ταιριάζει απόλυτα με τον κανόνα, αλλά επίσης τα έργα του να είναι καλλιτεχνικά μοναδικά.

Οι Άνθρωποι Lega, βίντεο διάρκειας 7’ λεπτών: οι δραματικές μάσκες Lega-Bwami, ειδώλια Bwami, οι Άνθρωποι Zimba, Pere & Nande, Shi & Hunde, αυτοσχεδιασμοί μουσικών και χορευτών στο maluku

Οι Άνθρωποι Zimba έχουν επηρεαστεί πολιτικά και καλλιτεχνικά από τους Lega. Το 18^ο αιώνα βρέθηκαν υπό την κυριαρχία των Luba. Καθοδηγούνται από τον αρχηγό «Fumu» που διοικεί μια ευρύτερη περιοχή με πολλές οικογένειες. Σήμερα στα αφρικανικά συντάγματα παράλληλα με το σύγχρονο κράτος,δίνονται δικαιώματα και υποχρεώσεις αυτονομίας στους εθνοτικούς αρχηγούς. Στη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, σύμφωνα με την Ομάδα Διεθνών Κρίσεων (International Crisis Group), οι 26 εθνικές επαρχίες χωρίζονται σε αποκεντρωμένες εδαφικές οντότητες (chiefdoms, chefferies) που χορηγούνται στους τοπικούς αρχηγούς και το Συμβούλιό. Οι αρχηγοί/φύλαρχοι είναι γνωστοί ως «mwami» ή «chef coutumiers». Για παράδειγμα, στο Σύνταγμα της ΛΔΚ, το άρθρο 207 ορίζει τα εξής: «Η εθιμική αρχή (autorité coutumière) αναγνωρίζεται. Μεταφέρεται, σύμφωνα με το τοπικό έθιμο, υπό την προϋπόθεση ότι η τελευταία δεν είναι αντίθετη προς το Σύνταγμα, το νόμο, τη δημόσια τάξη και τα χρηστά ήθη. Κάθε εθιμικός επικεφαλής ο οποίος επιθυμεί να ασκήσει μια εκλεγμένη δημόσια λειτουργία πρέπει να υποβληθεί σε εκλογή, εκτός και αν εάν ισχύουν οι διατάξεις του άρθρου 197, τμήμα 3 του παρόντος Συντάγματος. Η εθιμική αρχή έχει την υποχρέωση να προωθήσει την εθνική ενότητα και συνοχή. Αυτός ο νόμος καθορίζει το καθεστώς των εθιμικών αρχηγών» (DRC 2006, Art. 207). Ωστόσο, ο ρόλος των εθιμικών αρχηγών «δεν έχει πλήρως καθοριστεί», καθώς δεν οργανώθηκαν οι τοπικές εκλογές. Πηγές αναφέρουν ότι το 2012, στη ΛΔΚ υπήρχαν 259 chiefdoms.Όσον αφορά τα καθήκοντά τους, οι αρχηγοί πρώτα πρώτα θεωρούνται (α) οι φύλακες της ηθικής, είναι (β) οι «προστάτες» της πολιτιστικής ταυτότητας, και σύμφωνα με τον Ερυθρό Σταυρό της ΛΔΚ, (γ) οι εθιμικοί αρχηγοί είναι «Αυτοί που συμβουλεύουν και καταπραΰνουν, αλλά και που κινητοποιούν την κοινότητα για να βρει λύσεις». Τέλος ο καθηγητής Héritier Mambi Tunga-Bau στο Πανεπιστήμιο της Κινσάσας αναφέρει, ότι (δ) «σήμερα, όπως και χθες, η δομή της παραδοσιακής αρχής ουσιαστικά διοργανώνει και ασκεί κρατική εξουσία». Στην πράξη, οι αρχηγοί είναι «διαχειριστές της γης και διαιτητές σε κτηματικές διαφορές». Συνήθως ο μεγαλύτερος γιος συνήθως αναλαμβάνει την εξουσία με εκλογή.Στους «Zimba», οι μυστικές κοινωνίες «Bwami»και «Nsobi» εξισορροπούν την παντοδυναμία του τοπικού φύλαρχου, και εκφράζονται με μάσκες, ειδώλια και αγαλματίδια από ελεφαντόδοντο. Οι Άνθρωποι Pere και Nande είναι κυρίως αγρότες κοντά στο ποτάμι Lualaba και τη λίμνη Idi Amin. Κάθε εθνοτική ομάδα έχει το δικό της βασιλιά «Mooni». Αυτές οι δύο εθνοτικές ομάδες είναι καλλιτεχνικά γνωστές για της τρομπέτες με τα αφηρημένα σχήματα και τα ειδώλια με τα γεωμετρικά σχήματα τα οποία αποτελούν μέρος του θησαυρού «makinga»του βασιλιά.Οι Pere συνήθως σκαλίζουν σε κόκκινο ξύλο, ενώ οι Nande φτιάχνουν φιγούρες για το κυνήγι και τη γονιμότητα. Δυο άλλες σχετιζόμενες εθνοτικές ομάδες με τους Lega είναι οι Άνθρωποι ShiκαιHunde,οι οποίο ζουν στα σύνορα ανάμεσα στο πρώην Ζαΐρ και την Ουγκάντα.Καλλιτεχνικά οι ομάδες είναι γνωστές για τις υιοθετημένες μάσκες Lega στις τελετές μύησης Bwami.

Η γεωγραφική και ανθρώπινη ποικιλομορφία της Αφρικής

Ο βιολόγος-γεωγράφος Jared Diamond (2007) στο βραβευμένο με το βραβείο Pulitzer βιβλίο του «Όπλα, μικρόβια και ατσάλι» (2007) καταγράφει την γεωγραφική και ανθρώπινη ποικιλομορφία της Αφρικής που εκφράστηκε και στην τέχνη της, και τις βαθύτερες αιτίες για τους διαφορετικούς ρυθμούς ανάπτυξης των ανθρώπινων κοινωνιών στις ηπείρους, απορρίπτοντας τις ρατσιστικές θεωρίες και παραθέτοντας τις συμπτώσεις της βιο-γεωγραφίας που οδήγησαν στην εξημέρωση των ποωδών φυτών, των ζώων, των μικροβίων, την αύξηση των πληθυσμών και των τεχνολογιών.

«Καμία άλλη ήπειρος δεν προσεγγίζει τέτοιο βαθμό ανθρώπινης ποικιλομορφίας. Η ποικιλομορφία των λαών της Αφρικής υπήρξε συνέπεια της γεωγραφικής της ποικιλομορφίας και της μακράς προϊστορίας της. Η Αφρική είναι η μόνη ήπειρος που εκτείνεται από τη βόρεια ώς τη νότια εύκρατη ζώνη, ενώ περικλείει επίσης και ορισμένες από τις πιο ξηρές ερήμους του κόσμου, τα μεγαλύτερα τροπικά δάση βροχής και τα ψηλότερα βουνά στη ζώνη του Ισημερινού. Οι άνθρωποι έχουν ζήσει στην Αφρική για πολύ μεγαλύτερο χρονικό διάστημα απ’ ό,τι οπουδήποτε αλλού: οι απώτεροι πρόγονοί μας εμφανίστηκαν εκεί πριν από περίπου 7 εκατομμύρια χρόνια, και ο σύγχρονος, από ανατομική άποψη, Ηοηιο sapiens μπορεί έκτοτε να έκανε την πρώτη του εμφάνιση εκεί. Οι μακροχρόνιες αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στους πολλούς λαούς της Αφρικής γέννησαν τη συναρπαστική της προϊστορία, συμπεριλαμβανομένων και των δύο δραματικότερων πληθυσμιακών μετακινήσεων των τελευταίων 5.000 ετών – την εξάπλωση των Μπαντού και τον αποικισμό της Μαδαγασκάρης από τους Ινδονησίους. Όλες αυτές οι αλληλεπιδράσεις του παρελθόντος εξακολουθούν να έχουν σοβαρές επιπτώσεις, διότι οι λεπτομέρειες για το ποιος έφτασε πού πριν από ποιον διαμορφώνουν σήμερα την Αφρική.

Ας στραφούμε τώρα στο τελευταίο ερώτημα του αινίγματος της αφρικανικής προϊστορίας: γιατί οι Ευρωπαίοι ήταν εκείνοι που αποίκισαν την Υποσαχάρια Αφρική. Το γεγονός ότι δεν συνέβη το αντίστροφο είναι ιδιαίτερα εκπληκτικό, διότι η Αφρική ήταν το μοναδικό λίκνο της ανθρώπινης εξέλιξης για εκατομμύρια χρόνια, και πιθανότατα η κοιτίδα του ανατομικά σύγχρονου Homo sapiens. Σε τούτα τα πλεονεκτήματα από το τεράστιο χρονικό προβάδισμα της Αφρικής προστέθηκαν και τα πλεονεκτήματα από την εξαιρετική ποικιλία κλιμάτων και ενδιαιτημάτων και από την υψηλότερη ανθρώπινη ποικιλομορφία στον κόσμο. Αν επισκεπτόταν τη Γη κάποιος εξωγήινος πριν από 10.000 χρόνια, δεν θα τον κατηγορούσε κανείς αν προέβλεπε ότι Ευρώπη θα κατέληγε ως ένα σύνολο υποτελών κρατών μιας υποσαχάριας αφρικανικής αυτοκρατορίας.

Οι άμεσες αιτίες πίσω από το αποτέλεσμα της σύγκρουσης Αφρικής και Ευρώπης είναι σαφείς. Όπως ακριβώς και κατά τη συνάντησή τους με τους ιθαγενείς Αμερικανούς, οι Ευρωπαίοι που έρχονταν στην Αφρική απολάμβαναν το τριπλό πλεονέκτημα των πυροβόλων όπλων και άλλης τεχνολογίας, της εκτεταμένης εγγραμματοσύνης και της πολιτικής οργάνωσης, η οποία ήταν απαραίτητη για την υποστήριξη δαπανηρών προγραμμάτων εξερευνήσεων και κατακτήσεων. Τα πλεονεκτήματα αυτά εκδηλώθηκαν σχεδόν μόλις ξεκίνησαν οι συγκρούσεις: ούτε 4 χρόνια αφότου έφτασε για πρώτη φορά ο Βάσκο ντα Γκάμα στην ακτή της Ανατολικής Αφρικής, το 1498, επέστρεψε με ένα στόλο γεμάτο κανόνια για να επιβάλει την παράδοση του σημαντικότερου λιμανιού της Ανατολικής Αφρικής, του Κίλβα, που ήλεγχε το εμπόριο του χρυσού στη Ζιμπάμπουε. Γιατί όμως οι Ευρωπαίοι ανέπτυξαν τα τρία αυτά πλεονεκτήματα πριν από τους κατοίκους της Υποσαχάριας Αφρικής;

Όπως έχουμε αναφέρει, και τα τρία προέκυψαν ιστορικά από την ανάπτυξη της παραγωγής τροφής. Η παραγωγή τροφής όμως στην Υποσαχάρια Αφρική καθυστέρησε (σε σύγκριση με την Ευρασία) λόγω ένδειας της Αφρικής σε κατάλληλα για εξημέρωση ιθαγενή είδη ζώων και φυτών, της πολύ μικρότερης κατάλληλης έκτασης για ντόπια παραγωγή τροφής και του άξονα βορρά-νότου, ο οποίος επιβράδυνε τη διάδοση της παραγωγής τροφής και των εφευρέσεων. Ας εξετάσουμε πώς λειτούργησαν αυτοί οι παράγοντες.

Πρώτον, όσον αφορά τα εξημερωμένα ζώα, έχουμε ήδη δει ότι εκείνα της Υποσαχάριας Αφρικής ήλθαν από την Ευρασία, με την πιθανή εξαίρεση λίγων από τη βόρεια Αφρική. Κατά συνέπεια, τα εξημερωμένα ζώα δεν έφτασαν στην Υποσαχάρια Αφρική παρά χιλιάδες χρόνια αφότου άρχισαν να χρησιμοποιούνται από τους αναδυόμενους πολιτισμούς της Ευρασίας. Αυτό αρχικά προκαλεί έκπληξη, διότι θεωρούμε την Αφρική ως την ήπειρο των μεγάλων άγριων θηλαστικών. Είδαμε όμως στο Κεφάλαιο 9 ότι ένα άγριο ζώο, για να εξημερωθεί, πρέπει να είναι αρκετά πειθήνιο, υποτακτικό στον άνθρωπο, οικονομικό στις διατροφικές του συνήθειες και ανθεκτικό στις ασθένειες, ενώ πρέπει να μεγαλώνει γρήγορα και να αναπαράγεται εύκολα σε συνθήκες αιχμαλωσίας. Οι αγελάδες, τα πρόβατα, οι αίγες, τα άλογα και οι χοίροι, που ήταν ιθαγενή στην Ευρασία, συγκαταλέγονταν στα λίγα είδη μεγάλων άγριων ζώων τα οποία πέρασαν όλες αυτές τις δοκιμασίες. Τα αφρικανικά τους ισοδύναμα —όπως ο αφρικανικός βούβαλος, η ζέβρα, o αφρικανικός αγριόχοιρος, ο ρινόκερος και o ιπποπόταμος— ουδέποτε εξημερώθηκαν, ούτε ακόμη και κατά τη σύγχρονη εποχή.

Είναι αλήθεια βέβαια ότι ορισμένα μεγάλα ζώα της Αφρικής έχουν κατά τιθασευτεί. O Αννίβας επιστράτευσε τιθασευμένους ελέφαντες στον αποτυχημένο πόλεμό του εναντίον της Ρώμης, και οι αρχαίοι Αιγύπτιοι ίσως είχαν τιθασεύσει καμηλοπαρδάλεις και άλλα είδη. Κανένα όμως από αυτά τα τιθασευμένα ζώα δεν εξημερώθηκε στην πραγματικότητα δεν έγινε επιλεκτική αναπαραγωγή του σε κατάσταση και τροποποιήθηκε γενετικά, ώστε να γίνει πιο χρήσιμο στον άνθρωπο. Αν είχαν εξημερωθεί οι ρινόκεροι και οι ιπποπόταμοι της Αφρικής και αν τους είχαν ιππεύσει, δεν θα έτρεφαν μόνο στρατιές, αλλά θα εξασφάλιζαν ακαταμάχητο ιππικό, που θα διέλυε τις γραμμές των ευρωπαίων ιππέων. Έφιππες μονάδες κρούσης Μπαντού πάνω σε ρινόκερους θα είχαν καταλύσει τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Τούτο δεν συνέβη ποτέ.

Ένας δεύτερος παράγοντας είναι μια αντίστοιχη, αλλά λιγότερο ακραία, ανισότητα ανάμεσα στην Υποσαχάρια Αφρική και την Ευρασία, ως προς φυτά κατάλληλα για εξημέρωση. Το Σάχελ, η Αιθιοπία και η δυτική Αφρική παρήγαγαν ιθαγενή καλλιεργούμενα είδη, αλλά πολύ λιγότερες ποικιλίες από όσες φύτρωναν στην Ευρασία. Εξαιτίας του περιορισμένου αριθμού σε ποικιλίες άγριων αρχικών υλικών κατάλληλων για εξημέρωση φυτών, ακόμη και η αρχαιότερη γεωργία της Αφρικής μπορεί να είχε ξεκινήσει μερικές χιλιάδες χρόνια ύστερα από εκείνη στη Γόνιμη Ημισέληνο [βορειοανατολικά εδάφη της Τουρκίας και της βόρειας Συρίας].

Όσον αφορά λοιπόν την εξημέρωση φυτών και ζώων, το χρονικό προβάδισμα και η μεγάλη ποικιλομορφία ευνοούσαν την Ευρασία και όχι την Αφρική. Ένας τρίτος παράγοντας είναι ότι η έκταση της Αφρικής αποτελεί περίπου μόνο το μισό της Ευρασίας. Επιπλέον, περίπου μόνο το 1/3 της έκτασης αυτής εμπίπτει στην υποσαχάρια ζώνη βόρεια του Ισημερινού, η οποία κατοικούνταν από γεωργούς και βοσκούς πριν από το 1000 π.Χ. Σήμερα, o συνολικός πληθυσμός της Αφρικής είναι μικρότερος από 700 εκατομμύρια, σε σύγκριση με τα 4 δισεκατομμύρια της Ευρασίας. Ακόμη και αν δεν υπήρχε άλλη υστέρηση όμως, περισσότερη γη και περισσότεροι άνθρωποι σημαίνουν περισσότερες κοινωνίες και εφευρέσεις, σε συναγωνισμό μεταξύ τους- επομένως, ταχύτερο ρυθμό ανάπτυξης.

Ο τελευταίος παράγοντας πίσω από τον βραδύτερο ρυθμό ανάπτυξηςτης Αφρικής σε σύγκριση με την Ευρασία μετά το Πλειστόκαινο είναι o προσανατολισμός των κύριων αξόνων των ηπείρων αυτών. Όπως στην περίπτωση των αμερικανικών ηπείρων, o κύριος άξονας της Αφρικής είναι από βορρά προς νότο, ενώ της Ευρασίας είναι από τα ανατολικά στα δυτικά (Σχήμα 10.1). Καθώς προχωρά κανείς κατά μήκος ενός άξονα βορρά-νότου, διασχίζει ζώνες οι οποίες διαφέρουν πολύ ως προς το κλίμα, τα ενδιαιτήματα, τη βροχόπτωση, τη διάρκεια της ημέρας και τις ασθένειες των καλλιεργούμενων ειδών και των εκτρεφόμενων ζώων. Επομένως, οι καλλιέργειες και τα ζώα που εξημερώθηκαν ή αποκτήθηκαν σε ένα μέρος της Αφρικής είχαν μεγάλη δυσκολία να μεταφερθούν σε άλλα μέρη. Αντίθετα, τα καλλιεργούμενα είδη και τα ζώα μεταφέρονταν εύκολα ανάμεσα σε κοινωνίες της Ευρασίας χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά αλλά στο ίδιο γεωγραφικό πλάτος και με παρόμοιο κλίμα και διάρκεια ημέρας.

Η αργή πορεία ή η πλήρης διακοπή της όσον αφορά τα είδη και την κτηνοτροφία κατά μήκος του άξονα βορρά-νότου στην Αφρική είχαν σημαντικές συνέπειες. Για παράδειγμα, οι μεσογειακές που έγιναν τα κυριότερα προϊόντα της Αιγύπτου, χρειάζονται για να βλαστήσουν χειμερινή βροχόπτωση και εποχικές διακυμάνσεις στη διάρκεια της ημέρας. Οι καλλιέργειες αυτές δεν μπόρεσαν να διαδοθούν νότια του Σουδάν, πέρα από το οποίο συνάντησαν θερινές βροχοπτώσεις και μικρή ή ανύπαρκτη διακύμανση της διάρκειας της ημέρας. Το σιτάρι και το κριθάρι της Αιγύπτου ουδέποτε έφτασαν ώς το μεσογειακό κλίμα στο Ακρωτήριο της Καλής Ελπίδας έως ότου τα μετέφεραν εκεί το 1652 οι ευρωπαίοι άποικοι, και οι Χόισαν ουδέποτε ανέπτυξαν γεωργία. Παρομοίως, τα καλλιεργούμενα είδη τού Σάχελ, που ήταν προσαρμοσμένα στις θερινές βροχοπτώσεις και στη μικρή ή μηδαμινή εποχική διακύμανση της διάρκειας της ημέρας, μεταφέρθηκαν από τους γεωργούς Μπαντού στη νότια Αφρική, αλλά δεν μπορούσαν να αναπτυχθούν στο ίδιο το Ακρωτήριο, και έτσι σταμάτησε η προέλαση της γεωργίας των Μπαντού. Οι μπανάνες και τα άλλα καλλιεργούμενα είδη της τροπικής Ασίας, για τα οποία το κλίμα της Αφρικής ήταν εξαιρετικά κατάλληλο και τα οποία σήμερα συγκαταλέγονται στα κυριότερα και πιο αποδοτικά προϊόντα της τροπικής αφρικανικής γεωργίας, δεν μπορούσαν να φτάσουν στην Αφρική από την ξηρά. Κατά τα φαινόμενα δεν έφτασαν παρά την πρώτη μ.Χ. χιλιετία, πολύ μετά την εξημέρωσή τους στην Ασία, διότι έπρεπε να περιμένουν έως ότου η μεγάλης κλίμακας ναυσιπλοΐα καταλήξει στο διάπλου του Ινδικού Ωκεανού.

Ο άξονας βορρά-νότου της Αφρικής αποτέλεσε επίσης σοβαρή τροχοπέδη στη διάδοση της κτηνοτροφίας. Οι μύγες τσετσέ στην ισημερινή Αφρική που είναι φορείς της τρυπανοσωμίασης, στην οποία τα ιθαγενή άγρια θηλαστικά της Αφρικής είναι ανθεκτικά, αποδείχθηκαν καταστρεπτικές για τα εισηγμένα εκτρεφόμενα είδη της Ευρασίας και της βόρειας Αφρικής. Οι αγελάδες, τις οποίες πήραν οι Μπαντού από την ελεύθερη από μύγες τσετσέ ζώνη Σάχελ, δεν μπόρεσαν να επιζήσουν ώστε να ακολουθήσουν την εξάπλωση των Μπαντού μέσα από το ισημερινό δάσος. Παρόλο που τα άλογα είχαν φτάσει στην Αίγυπτο γύρω στο 1800 π.Χ. και λίγο αργότερα μεταμόρφωσαν την τέχνη του πολέμου στη βόρεια Αφρική, δεν διέσχισαν τη Σαχάρα την πρώτη χιλιετία μ.Χ. —για να δώσουν ώθηση στα βασίλεια της Αφρικής, τα οποία στηρίχθηκαν στο ιππικό τους— και ουδέποτε καν προς νότο μέσα από τη ζώνη της μύγας τσετσέ. Ενώ τα βοοειδή, τα πρόβατα και οι αίγες είχαν ήδη φτάσει στη βόρεια πλευρά της Πεδιάδας Σερενγκέτι κατά την τρίτη χιλιετία π.Χ., χρειάστηκε περισσότερο από 2.000 επιπλέον ώστε τα εκτρεφόμενα ζώα να διασχίσουν την Πεδιάδα Σερενγκέτι και να φτάσουν στη νότια Αφρική.

Εξίσου αργή ήταν και η εξάπλωση της ανθρώπινης τεχνολογίας κατά μήκος του άξονα βορρά-νότου της Αφρικής. Η κεραμική που μαρτυρείται στο Σουδάν και τη Σαχάρα γύρω στο 8000 π.Χ., δεν έφτασε στο Ακρωτήριο παρά γύρω στα πρώτα μεταχριστιανικά χρόνια. Παρόλο που είχε αναπτυχθεί η γραφή στην Αίγυπτο ήδη το 3000 π.Χ. και διαδόθηκε σε μορφή αλφαβήτου βασίλειο της Μερόης στη Νουβία, και παρότι η αλφαβητική γραφή έφτασε στην Αιθιοπία (πιθανότατα από την Αραβία), η γραφή δεν εμφανίστηκε ανεξάρτητα στο υπόλοιπο της Αφρικής, όπου αντίθετα εισήχθη από έξω, από τους Άραβες και τους Ευρωπαίους.

Εν ολίγοις, ο αποικισμός της Αφρικής από την Ευρώπη δεν έχει καμία σχέση με διαφορές ανάμεσα στους ίδιους τους λαούς της Ευρώπης και της Αφρικής, όπως υποθέτουν οι λευκοί ρατσιστές. Αντίθετα, οφειλόταν σε συμπτώσεις της γεωγραφίας και της βιογεωγραφίας —ειδικότερα στη διαφορετική έκταση, τους διαφορετικούς άξονες και τα διαφορετικά σύνολα ειδών φυτών και ζώων μεταξύ των ηπείρων. Τουτέστιν, οι διαφορετικές ιστορικές τροχιές της Αφρικής και της Ευρώπης πηγάζουν από διαφορές ως προς την ακίνητη περιουσία» (Diamond, J., 2006, Όπλα, Μικρόβια και Ατσάλι, Κάτοπτρο, σσ. 459-463).

Επόμενη ανάρτηση: 58-68. Οι Άνθρωποι Luba&Hemba (Λαϊκή Δημοκρατία Κονγκό)