AΦΡΙΚΑΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ: 245-255. Εθνοτικοί Λαοί Μαδαγασκάρης, Μοζαμβίκης, Μαλάουι, Ζάμπιας, Ζιμπάμπουε

του Δρ. Δημητρίου Κουτάντου, εκπαιδευτικού στην Αφρική

«Η ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΚΑΙ ΝΟΤΙΑ ΑΦΡΙΚΗ. Στην Ανατολική Αφρική οι πληθυσμοί Bantu επηρεάστηκαν από τα μουσουλμανικά φύλα Σουαχίλι. Οι Makonde, που εγκαταστάθηκαν μεταξύ Τανζανίας και Μοζαμβίκης, αν και δραστηριοποιήθηκαν στο εμπόριο των Σουαχίλι, διατήρησαν την παραδοσιακή θρησκεία και τον σημαντικό ρόλο των μασκών Mapico, που ενσάρκωναν τα πνεύματα των νεκρών. Στη Νοτιοανατολική Αφρική ζούσαν οι φυλές Nguni, που μιλούσαν Bantu. Οργανωμένοι αρχικά σε πατριαρχικές δυναστείες μεταλλάχθηκαν στις αρχές του 19^ου αιώνα σε μικρές, συγκεντρωτικές, μιλιταριστικές πολιτείες (Zulu, Sothο, Swazi, Xhosa και Ndebele) οι οποίες επεκτάθηκαν στην Τανζανία, υποτάσσοντας και αφομοιώνοντας όσους έρχονταν σε επαφή μαζί τους. Η τέχνη εστίαζε κυρίως στον προσωπικό στολισμό: ενδύματα με χάντρες, διαδήματα και κουτάλια με ανθρωπόμορφα στοιχεία» (African Art, 2010, Scala, σελ. 239).

Μαδαγασκάρη

Η Μαδαγασκάρη είναι ένα μεγάλο νησί 400 χιλιόμετρα από τις ακτές της Μοζαμβίκης. Καλύπτεται από μια ραχοκοκαλιά ενός υψηλού ξηρού οροπεδίου που είναι γνωστή για το τροπικό της κλίμα. Αρχικά κατοικήθηκε τον 7ο αιώνα από ανθρώπους που συνδέονταν με τους Πολυνησιούς που έμεναν κατά μήκος των ακτών Σουαχίλ της Αφρικής, Πολυνήσιοι που εκδιώχτηκαν από τους ισλαμιστές εμπόρους. Περίπου το 1500 άρχισαν να εμφανίζονται τα βασίλεια. Το βασίλειο Sakalava κατέλαβε τη δυτική ακτή του νησιού. H αυτοκρατορία Betsimisaraka που σημαίνει «οι πολλοί αχώριστοι», απλώθηκε στη νοτιοανατολική ακτή, αν και στην πραγματικότητα ήταν μια ένωση απομονωμένων χωριών μέσα σε ένα πυκνό δάσος. Μέχρι το 1830 το βασίλειο Merina κατείχε τα κεντρικά υψίπεδα και τελικά επεκτάθηκε σε όλο το νησί απορροφώντας τα βασίλεια Sakalava και Betsimisaraka. Προς τα τέλη του 19ου αιώνα, το νησί αποικίστηκε από τους Γάλλους, αλλά απέκτησε την ανεξαρτησία του το 1960.

Η τέχνη της Μαδαγασκάρης καταγράφηκε στα γαλλικά κείμενα του 19ου αιώνα, αλλά δεν ήταν μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα που παραδείγματα της έφτασαν στην Ευρώπη και την Αμερική. Από τη δεκαετία του 1970, ωστόσο, η λεηλασία των αρχαιολογικών χώρων και οι παράνομες εξαγωγές οδήγησαν την κυβέρνηση της Μαδαγασκάρης να απαιτήσει τον επαναπατρισμό της πολιτιστικής κληρονομιάς της από τη Δύση. Η καλλιτεχνική παραγωγή της Μαδαγασκάρης φαίνεται να συσχετίζεται κυρίως με την ταφική παράδοση των νησιωτών. Μία επιτύμβια παράδοση, χαρακτηριστική της ανατολικής και κεντρικής Μαδαγασκάρης, όπου βρέθηκαν μόνο μερικά αντικείμενα, είναι η πρακτική της «δευτεροβάθμιας ταφής». Η πρακτική αυτή απαιτεί όταν ένα άτομο πεθαίνει το σώμα του να κρατείται στο χωριό για να στεγνώσει ή να μείνε θαμμένο σε έναν προσωρινό τάφο, όπου συμβολικά «καθαρίζει» το πτώμα εξαλείφοντας όλα τα υγρά του σώματος. Μετά από ένα χρονικό διάστημα, τα οστά ξεθάβονται και εκ νέου θάβονται σε έναν προγονικό κοινοτικό τάφο. Κάθε φορά που ένα νεκρό πτώμα τοποθετείται για να ξεκουραστεί στον κοινόχρηστο τάφο, τα κόκαλα των άλλων νεκρών αφαιρούνται, περιπλέκονται και τυλίγονται σε μεταξωτά καλύμματα τα οποία είναι συνήθως διακοσμημένα με ζώνες χρωμάτων και στη συνέχεια επιστρέφονται στον τάφο, βλ. το βίντεο εθνοτικοί λαοί στη Μαδαγασκάρη.

Εθνοτικοί Λαοί της Μαδαγασκάρης, βίντεο διάρκειας 6’ λεπτών: Οι Άνθρωποι Betsimisaraka, Betsileo, Mahafaly, Sakalava, μουσική και χορός της Μαδαγασκάρης

Αυτή η πρακτική της αποξήρανσης του πτώματος σχετίζεται κυρίως με τους Ανθρώπους Betsimisaraka που ζουν στην ανατολική ακτή του νησιού, ενώ η πρακτική της «δευτεροβάθμιας ταφής» γίνεται κυρίως στη μέση του νησιού μεταξύ των Ανθρώπων Merina και Betsileo. Στις δυτικές και νότιες ακτές, όπου υπάρχουν τάφοι, νεκροταφεία και κενοτάφια, μπορούν να διακριθούν δύο κύριες καλλιτεχνικές παραδόσεις των Ανθρώπων Mahafaly και Sakalava. Οι Mahafaly καταλαμβάνουν μια περιοχή ερήμου στο νότο του νησιού. Είναι νομαδικοί άνθρωποι των οποίων η ζωή διέπεται από τα μεταναστευτικά κοπάδια ζεμπού, ένα είδος βουβάλου. Παρά τη νομαδική τους ζωή οι Mahafaly κατασκευάζουν τάφους για τους φυλετικούς τους αξιωματούχους, τα ορθογώνια, πέτρινα μνημεία «Aloalo» που κοσμούνται με φιγούρες. Τυπικά, αυτές οι μορφές απεικονίζουν γυμνούς άνδρες/γυναίκες που στέκονται σε μετωπική θέση, με κοντά πόδια, και τα δύο χέρια στηρίζεται στα γόνατά τους, με μια διευρυμένη στρογγυλεμένη κεφαλή που φέρει μια τυπική κορώνα με τη σύνθεση μικρών κύκλων και μια σανίδα διακοσμημένη με μοτίβα πλήρους και ημίσειας σελήνης. Η κορυφή της σανίδας είναι διακοσμημένη με τη μορφή είτε ενός πουλιού είτε ενός zebu. Οι Mahafaly δημιούργησε κενοτάφια γνωστά ως «Ajiba». Οι απεικονίσεις τους στον 20ό αιώνα έγιναν πιο περίπλοκες και σήμερα η εικονογραφία τους περιλαμβάνει στοιχεία σχετικά με τη ζωή του νεκρού: αυτοκίνητο, αεροπλάνο, άλογο, κανό, κλπ. Οι Άνθρωποι Sakalava καταλαμβάνουν μια περιοχή κατά μήκος της δυτικής ακτής του νησιού και σε αντίθεση με τους Mahafaly, θάβουν τους νεκρούς τους στο δάσος, μακριά από το χωριό, σε ξύλινους ορθογώνιους τάφους. Σε κάθε γωνία και στη μέση τοποθετούνται μεγάλες φιγούρες πουλιών, αλλά και ξύλινες φιγούρες ανδρών ή γυναικών με ή χωρίς παιδί, ή με τη συνένωση ζευγαριών. Οι τελευταίες ονομάζονται «Sari Porno» από τους ντόπιους καθώς οι τουρίστες ενδιαφέρονται ιδιαίτερα για αυτές. Η βορειοανατολική γωνία κάθε τάφου μια φιγούρα που αντιπροσωπεύει τον αποθανόντα. Ο ήλιος ανεβαίνει στο βορειοανατολικά και έτσι συνδέεται με την αυγή και την αναγέννηση. Στην αντίθετη πλευρά τοποθετείται μια φιγούρα του αντίθετου φύλου η οποία ενισχύει την ιδέα της σεξουαλικότητας, εγγενείς στις πεποιθήσεις Sakalava.

Μοζαμβίκη

Στη Μοζαμβίκη, οι Άνθρωποι Makonde ανήκουν στην ευρύτερη ομάδα των ανθρώπων Bantu. Αρχικά ζούσαν στα νότια της λίμνης Nyassa και αργότερα μετανάστευσαν στην σημερινή τους θέση στο οροπέδιο Mueda προς τα βόρεια της χώρας. Ζουν από τη γεωργία και, περιστασιακά, από την εκτροφή των βοοειδών. Οι γλύπτες Makonde φτιάχνουν μάσκες, αγάλματα και διακοσμητικά αντικείμενα. Οι πιο γνωστές μάσκες Makonde είναι τα κράνη-μάσκες που χρησιμοποιούνται για να σηματοδοτήσουν την έναρξη των αγοριών στην ενηλικίωση. Αυτές οι μάσκες  «Lipico» έχουν ρεαλιστικά χαρακτηριστικά και συχνά φέρουν ένθετα με μαλλιά και διακοσμήσεις από κερί. Οι μάσκες προσώπου και σώματος συνδέονται συνήθως με τους ανθρώπους Makonde που ζουν στην Τανζανία. Τα ειδώλια Makonde κυμαίνονται από 20 έως 80 εκατοστά σε ύψος, είναι σκαλισμένα ως άνδρες ή γυναίκες, που αντιπροσωπεύουν τους προγόνους, και έχουν αποτροπαικές λειτουργίες/apotropaic. Οι καλλιτέχνες Makonde τους αρέσει να κοσμούν και τα καθημερινά αντικείμενα με ανθρώπινα πρόσωπα, όπως κουτιά φαρμάκων ή καπνού με καπάκι σε μιας ανθρώπινης κεφαλής. Οι Makonde φτιάχνουν επίσης πίπες, χτένες και κουτιά φλοιού. Οι σύγχρονοι καλλιτέχνες Makonde έχουν επιτύχει φήμη για τις ανθρωποειδείς μορφές τους από έβενο με επιμήκη ή παραμορφωμένα χαρακτηριστικά. Οι Άνθρωποι-ομιλούντες Tsonga ζουν στο κέντρο της Μοζαμβίκης. Στα τέλη του 20ου αιώνα πολλές αφρικανικές φιγούρες που αρχικά πίστευαν ότι ήταν σκαλισμένες από τους καλλιτέχνες Zulu αποδόθηκαν τελικά στους Tsonga. Περαιτέρω έρευνα μπορεί να αποκαλύψει περισσότερα για την ακριβή προέλευση αυτών των αντικειμένων. Τα ειδώλια Tsonga, τα οποία είναι ένας σημαντικός αριθμός, παρουσιάζουν σημαντική στιλιστική διαφοροποίηση, αν και μοιράζονται κοινά χαρακτηριστικά όπως στρογγυλεμένες κεφαλές, ανοιχτό στόμα και τριγωνικές μύτες. Πιστεύεται ότι επίσης έχουν χρησιμοποιηθεί σε ζευγάρια κατά τη διάρκεια της μύησης των αγοριών στην ενηλικίωση, όπου χρησίμευαν ως κοινωνικά και σεξουαλικά βοηθήματα διδασκαλίας. Οι καλλιτέχνες Tsonga σκάλισαν πολύπλοκα κουτάλια, ξύλινα αλυσίδες και συνθέσεις σε σχήμα που παράγονται από ανοιχτόχρωμο ξύλο με σκοτεινές λεπτομέρειες, βλ. το βίντεο εθνοτικοί λαοί της Μοζαμβίκης, Μαλάουι, Ζάμπιας, Ζιμπάμπουε.

Εθνοτικοί Λαοί Μοζαμβίκης, Μαλάουι, Ζάμπιας, Ζιμπάμπουες: ΜΟΖΑΜΒΙΚΗ: Makonde, Tsonga, ΜΑΛΑΟΥΙ: Yao, ΖΑΜΠΙΑ: Lozi, Mbunda, Bisa, ΖΙΜΠΑΜΠΟΥΕ: Shona, τύμπανα στο Μαλάουι, καταρράκτες Βικτώρια στο Ζαμβέζη στα σύνορα Ζάμπιας – Ζιμπάμπουε

Μαλάουι

Στο Μαλάουι και τους καλλιτέχνες του έχουν αποδοθεί ορισμένες μεγάλες φιγούρες σκαλισμένες σε στήλες, με στρογγυλεμένες κεφαλές και ενισχυμένα πόδια. Υπάρχει μια αξιοσημείωτη στιλιστική ποικιλομορφία μέσα σε αυτό το σώμα και η περαιτέρω έρευνα θα παρέχει αναμφίβολα μια ακριβέστερη προέλευση για τα αναφερόμενα αγάλματα ως «Malawi». Η καλλιτεχνική παραγωγή των Ανθρώπων Yao δεν έχει λάβει μεγάλη προσοχή στη Δύση. Οι Yao είναι ως επί το πλείστον αγρότες και οι γλύπτες τους παρήγαγαν μεγάλες ποσότητες γλυπτών τα οποία θεωρούνται ότι χρησιμοποιούνται κατά την μύηση στις ηλικιακές ομάδες, κοινό χαρακτηριστικό άλλωστε στις περισσότερες φυλές της νοτιοανατολικής Αφρικής. Τα ειδώλια Yao έχουν επίσης μια μορφή σε στήλη με εγχαράξεις σε σχήμα Χ.

Ζάμπια

Πολλές εθνοτικές ομάδες της Ζάμπιας είναι καλλιτεχνικές, οι πιο παραγωγικές είναι: Οι Άνθρωποι Lozi που κυβερνούνται από έναν βασιλιά και ζουν στη δυτική Ζάμπια. Ονομάζονται επίσης «Rotse», που είναι το όνομα του βασιλείου τους, και περιλαμβάνει τρεις υποομάδες, τους Tsonga, τους Mbunda και τους Lunda. Η καλλιτεχνική παραγωγή τους φαίνεται να περιορίζεται σε καλάθια από φυτικές ίνες, ξύλινα κουτιά με καπάκια σκαλισμένα με διακοσμητικά στοιχεία, όπως ανθρώπινες ή ζωομορφικές μορφές, μικρά κέρατα και τερακότες-ζωομορφικά δοχεία. Οι Άνθρωποι Mbunda εγκαταστάθηκαν στη δυτική Ζάμπια μετά από την μετανάστευσή τους από την Αγκόλα. Οι μάσκες τους χαρακτηρίζονται από τα κεκλιμένα μάτια που περιβάλλουν πολλαπλά καπάκια και ένα ορθογώνιο στόμα που εκθέτει τα δόντια. Δύο τύποι μάσκας έχουν σκαλισθεί και μπορούν να διακριθούν λόγω του μεγέθους τους. Το πρώτο και μεγαλύτερο είναι γνωστό με δέκα παραδείγματα, ονομάζεται «Sachango Masaka» και αντιπροσωπεύει τον ιδρυτή του λαού Mbunda. Φοριέται από αγόρια στο τέλος της περιόδου της περιτομής, περίπου τρεις με έξι μήνες πριν από την περιτομή τελετή Mukanda. Ο δεύτερος τύπος μάσκας, που ονομάζεται «Malamprevo», είναι μικρότερη και συμβολίζει ένα φανταστικό όμορφο κορίτσι. Έχει μια λιγότερο εκφοβιστική λειτουργία και φοριέται κατά τις τελετές μύησης και περιτομής, καθώς και για εορτασμούς. Οι Άνθρωποι Bisa ζουν στη βόρεια Ζάμπια και σχετίζονται πολιτιστικά με τους βόρειους γείτονές τους Tabwa. Οι καλλιτέχνες Bisa χαράζουν επιμήκεις μορφές με στρογγυλεμένες κεφαλές και λεπτά επιμήκη άκρα κοινά με την αισθητική Tabwa. Όλα αυτά τα αγάλματα φέρουν χαρακτηριστικά εμφάνισης που σχετίζονται με την τέχνη της μεσημβρινής Αφρικής, όπως είναι η τάση προς την αφαίρεση.

Ζιμπάμπουε

Απόγονοι των ανθρώπων που ζούσαν στην Μεγάλη Ζιμπάμπουε τον 14ο αιώνα, οι Άνθρωποι-ομιλητές Shona είναι γνωστοί για την παραγωγή των προσκέφαλων ξεκούρασης «Mutsago», τα οποία έχουν ορθογώνια πλατφόρμα που καμπυλώνεται προς τα άκρα. Αυτά τα προσκέφαλα ανήκαν σε άνδρες και συχνά θάβονταν μαζί τους. Υπάρχουν ορισμένοι τύποι όπως το ανατολικό στυλ που σχετίζεται με τους ανθρώπους Manyika, με δύο σειρές τριγώνων που έχουν χαραχθεί πάνω στη βάση τους και το βορειο-κεντρικό στυλ που σχετίζεται με τους ανθρώπους Korekore με τριγωνικά και κυκλικά μοτίβα που χωρίζονται από οριζόντιες γραμμές. Ζωομορφικά προσκέφαλα έχουν επίσης βρεθεί αν και είναι σπάνια. Τα μαχαίρια από ελεφαντόδοντο ή ξύλο είναι σπάνια και σχετίζονται με επιφανείς άνδρες. Οι σύγχρονοι γλύπτες Shona έχουν αναπτύξει μια σημαντική παραγωγή ειδώλιων από πέτρα με ομαλά και αφηρημένα χαρακτηριστικά, βλ. το βίντεο εθνοτικοί λαοί της Μοζαμβίκης, Μαλάουι, Ζάμπιας, Ζιμπάμπουε.

Επόμενη δημοσίευση: 256-276. Εθνοτικοί Λαοί Κένυα, Αιθιοπία, Σομαλία, Νότια Αφρική, Ναμίμπια, Μποτσουάνα