ΣΕΙΡΑ ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ: 107-110. Ταξίδι στη Γερμανία, την Πολωνία, την Αυστρία και την Ολλανδία

του Δρ Δημητρίου Κουτάντου – Εκπαιδευτικού, Διδάκτορα Ειδικής Αγωγής

Ο πρώην Ανατολικογερμανός μαθηματικός Hartwig Mette έζησε δυο ζωές, τη λιτή κομμουνιστική ζωή, την κατευθυνόμενη οικονομία και εκπαίδευση. Ο πρώην Δυτικογερμανός εκπαιδευτικός Wolfgang Dahemann αναζητά  στην προτεσταντική ηθική τη γερμανική σκέψη, οργάνωση και πειθαρχία. «Στη Γερμανία λέμε τα πράγματα είναι προσδιορισμένα και θα συμβούν, ενώ στην Ελλάδα ίσως λέτε, πρέπει να προχωρήσω με το δικό μου τρόπο». Μαζί γιόρτασαν την πτώση του Τείχους του Βερολίνου. Η πόρτα που άνοιξε απελευθέρωσε και τους ασκούς του Αιόλου. Είκοσι χρόνια πριν ο Jürgen Ηabermas μας προειδοποιούσε για την σφοδρότητα των αγορών που θα βάλουν τα εθνικά κράτη και την ανθρώπινη αξία. Στην Πολωνία όταν επισκεφτήκαμε το Άουσβιτς κανείς δεν μπορούσε να κρυφτεί. Στην Ολλανδία νιώσαμε τη ένταση των συναισθημάτων του Βίνσεντ βαν Γκογκ και του Πολ Γκογκέν. Στην Αυστρία η ψυχανάλυση του Φρόυντ χρησιμοποιήθηκε από τον ανιψιό του Μπερνέζ για τον έλεγχο της «δημοκρατίας της μάζας» τον αιώνα του ατομικισμού και του καταναλωτισμού.

107. Ταξίδι στη Γερμανία, μετά ανατολική-δυτική πέρα από το κράτος!
«ΕΙΣ ΕΡΡΙΚΟΝ ΧΑΪΝΕ/ Δεν είχες αίμα στην καρδιά σου/ Είχες φωτιά αναλυτή/ Και κάψε, κάψε ολόγυρα σου/ Στο τέλος κάηκε κι αυτή» (Άγγελος Βλάχος).

Συνέντευξη με το Hartwig Mette, μαθηματικό και καλλιτέχνη από την πρώην Ανατολική Γερμανία

Γεννήθηκες;

Γεννήθηκα το 1938 στην (μετέπειτα) Ανατολική Γερμανία. Θυμάμαι τα χρόνια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, πολύ δύσκολα, δεν είχαμε τίποτα να φάμε, τα πάντα ήταν κατεστραμμένα. Με το κομμουνιστικό κόμμα η κατάσταση έγινε πιο δύσκολη. Είχαμε οικονομικά προβλήματα και καταρρεύσαμε. Ο σοσιαλισμός δεν ήταν τόσο κακός, είχαμε τον ίδιο μισθό, καλές τιμές για τα διαμερίσματα και καλό σύστημα υγείας. Είναι δύσκολο να απαντήσουμε στο ερώτημα, «εάν ήταν καλύτερα στην κομμουνιστική ή στην καπιταλιστική Γερμανία;» Στο σοσιαλισμό ήταν αδύνατο να έχεις τη δική σου άποψη. Μπορούσες να πεις ή να σκεφτείς μόνο ότι το κόμμα σου έδινε να σκεφτείς. Η θρησκεία δεν ήταν ελεύθερη, ήταν αδύνατο να έχουμε συναντήσεις, να διαμαρτυρηθούμε ή να συζητήσουμε τις αποφάσεις του κόμματος.

Και όταν έπεσε το Τείχος του αίσχους στο Βερολίνο (!), σε πέντε λεπτά μπορούσα να πάω εκεί που δεν μπορούσα να πάω από τις 13 Αυγούστου του 1961, ημερομηνία ανέγερσης του Τείχους από τους Ανατολικογερμανούς. Το Τείχος και τα σημεία ελέγχου είχαν χαράξει τη ζωή μας. Εγώ έμενα κοντά στο σημείο ελέγχου «Checkpoint Charlie», ήταν μια πόρτα εισόδου ανάμεσα στις δυο Γερμανίες, με τις επιγραφές, «YOU ARE NOW LEAVING THE AMERICAN SECTOR»/ΤΩΡΑ ΑΦΗΝΕΤΕ ΤΟΝ ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΟ ΤΟΜΕΑ και μετά «YOU ARE ENTER»/ΕΙΣΕΡΧΕΣΘΕ. Στο ίδιο σημείο της εισόδου σήμερα βρίσκεται Μουσείο με φωτογραφίες και αντικείμενα από τον πόλεμο, το Τείχος, τα τούνελ και τα προσαρμοσμένα αυτοκίνητα που χρησιμοποιούσαμε για την παράνομη διέλευση των συνόρων από την Ανατολική προς τη Δυτική Γερμανία. Δεν μπορώ να περιγράψω πόσο σημαντικό ήταν για μένα η πτώση του Τείχους (με συγκίνηση), όπως ένα όνειρο, μια αναζήτηση, μια κλειστή πόρτα που άνοιξε!

(Ταξίδι στη Γερμανία, Βίντεο και Φωτογραφίες διάρκειας 12’ λεπτών): Η Αφροδίτη του Χόλε Φελς (35.000 – 40.000 π.Χ.), Το Μουσείο της Περγάμου (2ος αιώνας), Ο Πόλεμος στο Βερολίνο και στο Νταχάου, H Τοπογραφία του Τρόμου, Σημείο διέλευσης από το Τείχος Checkpoint Charlie, Η πόλη Σβερίν, “Κωνσταντία” μια λίμνη του Ρήνου, Τίμπινγκεν, Φράιμπουργκ η πόλη που πέθανε ο Καζαντζάκης, Φωτογραφίες

Πριν από το Τείχος, την περίοδο 1945-1961 πάνω από τρία εκατομμύρια Ανατολικογερμανοί είχαν εγκαταλείψει τη χώρα μας, καθημερινά διέφευγαν πάνω από είκοσι χιλιάδες άνθρωποι. Όμως κανείς δεν μπορεί να απαντήσει στο ερώτημα εάν είναι καλύτερος ο κομμουνισμός ή ο καπιταλισμός. Σήμερα το μεγαλύτερο πρόβλημα στην πρώην Ανατολική Γερμανία είναι η ανεργία. Αυτό σημαίνει φτώχεια και η φτώχεια φέρνει εγκληματικότητα. Πολλοί νέοι άνθρωποι δεν έχουν δουλειά και δεν μπορούν να σπουδάσουν. Βλέπουν τόσο όμορφα πράγματα στις βιτρίνες, αλλά δεν μπορούν να τα αγοράσουν. Πολλοί ηλικιωμένοι, στην ηλικία των 40-50 ετών, δεν έχουν δουλειά, αλλά το χειρότερο είναι ότι δεν θα έχουν καμία ευκαιρία να βρουν εργασία στο μέλλον. Δεν έχουν ιδέα πως να βελτιώσουν τη ζωή τους. Εγώ βγήκα στη σύνταξη, έχω αρκετά χρήματα για το ενοίκιο και το φαγητό μου αλλά όχι για να πάω στο θέατρο που τόσο αγαπώ ή για να κάνω ταξίδια. Μου αρέσει να ταξιδεύω και να μαθαίνω ξένες γλώσσες, έμαθα ρωσικά στο σχολείο, και μόνος μου έμαθα αγγλικά, λατινικά, ισπανικά, ιταλικά, γιαπωνέζικα και τώρα μαθαίνω ελληνικά στο Λαϊκό Πανεπιστήμιο του Βερολίνου.

Ποιο μάθημα δίδασκες στο ανατολικό γερμανικό σχολείο;

Στο ανατολικό εκπαιδευτικό σύστημα ήμουν μαθηματικός σε ένα γυμνάσιο για είκοσι χρόνια. Μου άρεσε η δουλειά μου πάρα πολύ, αλλά κάποιες φορές είχα πολλά προβλήματα γιατί… πίστευα στο θεό. Στο κομουνιστικό σύστημα έπρεπε να δηλώνεις ότι είσαι άθεος, ακόμη και στη δουλειά μου στο σχολείο έπρεπε να δηλώνω το ίδιο. Αλλά δεν το έκανα και είχα σοβαρά προβλήματα με το Κόμμα. Με καλούσαν σε απολογία, ποτέ όμως δεν είπα, «δεν πιστεύω»… Ωστόσο θα πρέπει να αναφέρω ότι το επίπεδο των μαθημάτων της βιολογίας, των μαθηματικών, της χημείας και των άλλων θετικών επιστημών, ήταν πολύ καλύτερο από το αντίστοιχο επίπεδο στην πρώην Δυτική αλλά και στη σημερινή ενωμένη Γερμανία.

Γιατί;

Είναι δύσκολο να απαντήσω. Ίσως γιατί στο ανατολικό εκπαιδευτικό σύστημα όλοι οι μαθητές όταν ήταν στην ηλικία των δέκα ετών έκαναν μια διαγνωστική εξέταση στο σχολείο για να ακολουθήσει ένας προγραμματισμός στην εκπαίδευσή τους. Επίσης είχαν ένα κύκλο με πρακτικά μαθήματα. Η μηχανική μπορούσε να αντικαταστήσει ακόμη και τη γερμανική γλώσσα. Υπήρχαν 30-33 παιδιά στην τάξη. Δυστυχώς όμως σε εκείνο το σχολείο μπορούσαμε να μάθουμε μόνο ρώσικα και να ταξιδέψουμε μόνο στην Πολωνία και στην Τσεχοσλοβακία. Είχαμε πολλά σχολεία για τα παιδιά με ειδικές ανάγκες. Όλοι οι άνθρωποι, με ή χωρίς προβλήματα είχαν δουλειά. Σήμερα αυτοί οι άνθρωποι έχουν αξεπέραστες δυσκολίες.

Όταν έγινε η ένωση μεταφέρατε κάποιες από τις εκπαιδευτικές σας αρχές στην ενωμένη Γερμανία;

Όχι! Όχι! Ποτέ! Η Δύση ήρθε στην Ανατολή! Οι εκπαιδευτικοί, οι ακαδημαϊκοί και όλοι οι επιστήμονες της Ανατολικής Γερμανίας αγνοήθηκαν παντελώς, εξευτελίστηκαν. Η γνώση και η εμπειρία μας δεν είχε υπάρξει ποτέ! Σήμερα έχουμε το δυτικό εκπαιδευτικό σύστημα αλλά η γνώση είναι χαμηλότερου επιπέδου. Το διακρίνω στα μαθηματικά. Στις διεθνής εκπαιδευτικές έρευνες για τις μαθησιακές ικανότητες των μαθητών, η Γερμανία καταλαμβάνει χαμηλές θέσεις, πρώτοι είναι οι Ασιάτες μαθητές και οι Φιλανδοί.

Γιατί η οικονομία σας απέτυχε, ενώ στη Δύση προχώρησε;

Υπήρχαν πολλοί λόγοι. (α) Ένας λόγος ήταν η διαφθορά, οι διευθυντές των εργοστασίων ήταν αναγκαστικά τα μέλη του κόμματος και όχι οι καλύτεροι μηχανικοί, με τα κατάλληλα πτυχία και την καλύτερη εκπαίδευση. (β) Ένας άλλος λόγος ήταν ότι στην Ανατολική Γερμανία δεν είχαμε πλουτοπαραγωγικές πηγές, αγοράζαμε από άλλες χώρες το ατσάλι, το χρυσό και το κάρβουνο. Είχαμε μόνο επιχειρήσεις για υφάσματα και μηχανές. (γ) Δεν υπήρχε υγιής ανταγωνισμός ανάμεσα στα εργοστάσια της χώρα μας. Ήταν μια «σχεδιασμένη οικονομία». Έλεγαν για παράδειγμα, «θα φτιάξουμε ένα εκατομμύριο παπούτσια», ανεξάρτητα αν τα χρειαζόμασταν ή όχι. Η οικονομία μας ήταν «ρυθμιζόμενη» και δεν υπήρχε αληθινός ανταγωνισμός. Και (δ), αν κάποιος ασκούσε κριτική ή ήθελε να κάνει κάποιες καινοτόμες αλλαγές, αυτό δεν επιτρέπονταν. Πολλοί καλοί μηχανικοί, γιατροί και άλλοι επιστήμονες διέφυγαν στη Δύση για να δοκιμάσουν τις ιδέες τους, να ζήσουν μια άλλη ελεύθερη ζωή.

Πώς ήταν οι άνθρωποι στην Ανατολική Γερμανία σε σχέση με τη Δυτική;

Πολύ ενδιαφέρουσα ερώτηση. Στην Ανατολική Γερμανία οι άνθρωποι ενδιαφέρονταν και βοηθούσαν περισσότερο τους συμπολίτες τους. Όταν βγήκα στη σύνταξη από το σχολείο, εργάστηκα ως καλλιτεχνικός διευθυντής στο θέατρο. Τα πρώτα χρόνια όλοι οι καλλιτέχνες βοηθούσαμε ο ένας τον άλλο. Μόλις όμως έπεσε ο κομμουνισμός όλοι ήθελαν να πάρουν τα περισσότερα χρήματα, δεν ενδιαφέρονταν για τίποτα άλλο. Στην πρώην Δυτική Γερμανία, ήθελαν το καλύτερο αυτοκίνητο, το καλύτερο σπίτι, τα περισσότερα χρήματα στην τράπεζα και όλα για τον εαυτό τους. Στις κομμουνιστικές χώρες δεν λέγαμε: «θέλω να πάρω αυτό». Αυτό μπορείς να το διαπιστώσεις αν προσέξεις την καθημερινή ζωή των ανθρώπων, σήμερα οι Αμερικάνοι καταναλώνουν την περισσότερη ενέργεια και φαγητό στον πλανήτη, ενώ κάποιοι ανατολικοί ζούσαν ολόκληρες εβδομάδες μόνο με λίγα μήλα και ένα κομμάτι ψωμί.

Πώς αισθάνεστε σήμερα οι πολίτες της πρώην Ανατολικής Γερμανίας;

Τα δύο πρώτα χρόνια όλοι ήμασταν εξαιρετικά χαρούμενοι, πάρα πολύ χαρούμενοι με την ιδέα της ενοποίησης. Υπήρχε η ελευθερία στον αέρα, θα έλεγα, υπήρχε μια ευφορία. Και μετά ήρθε η πραγματικότητα, «κρίμα» (στα ελληνικά). Πολλοί άνθρωποι έχουν προβλήματα. Οι νεότεροι ίσως τα καταφέρουν αλλά οι ηλικιωμένοι;

Πώς βλέπεις το μέλλον;

Δεν μπορώ να απαντήσω, είναι δύσκολο για μένα. Έχω ζήσει τόσες αλλαγές στη ζωή μου, τι άλλο να περιμένω;

Τι θα έλεγες στους Έλληνες;

Ελπίζω ότι οι άνθρωποι της Ευρωπαϊκής Ένωσης θα έρθουμε πιο κοντά για να μάθουμε και να φτιάξουμε μια καλύτερη αλληλέγγυα οικονομία. Εγώ δεν αισθάνομαι τόσο Γερμανός, όσο αισθάνομαι Ευρωπαίος! Η ξεχωριστή γλώσσα και ο πολιτισμός πρέπει να γίνουν σεβαστά στην κοινή οικονομία, να μην έχουνε πλούσιες και φτωχές χώρες. Το βασικό είναι να μην έχουμε πόλεμο στην Ευρώπη, να ζήσουμε μαζί. Όταν υπάρχουν προβλήματα ας τα λύνουμε με συζήτηση. Εύχομαι στους Έλληνες να είναι καλά και να έχουμε καλές σχέσεις.

Έζησες σε δύο κόσμους, τι θα έλεγες στα εγγόνια σου;

Το πρώτο είναι να κρατήσουμε την ειρήνη, και για να το κάνουμε αυτό χρειάζεται να κατανοήσουμε τους ανθρώπους του πλανήτη μας.

Συνέντευξη με τον Wolfgang Dahemann, εκπαιδευτικό και ιστορικό από την πρώην Δυτική Γερμανία

Ποιες ήταν οι σημαντικότερες κοινωνικές και ιστορικές μεταβολές που χάραξαν την ανάδυση της Γερμανίας;

Θα έλεγα αρχικά η επικράτηση της φεουδαρχίας και στη συνέχεια το ξεπέρασμά της. Οι σημαντικές κοινωνικές μεταβολές αφορούσαν στην ιδιοκτησία της γης, την υποτακτική σχέση ανάμεσα στον ηγεμόνα και τους υπηκόους, τη συμφωνία του φεουδάρχη με το φτωχό αγρότη, τη σταδιακή διαμόρφωση της αστικής τάξης και τη διαμόρφωση του εθνικού κράτους. Η θρησκεία υπήρξε η «μεγάλη παιδαγωγός» και ο Καρλομάγνος εισήγαγε τα ακαδημαϊκά πτυχία. Ιστορικά αυτές οι αλλαγές έγιναν με συγκρούσεις ανάμεσα στα φέουδα, μεταξύ της βασιλικής αυλής με την αστική τάξη, τις συγκρούσεις του Πάπα με το εθνικό κράτος, ενώ η διεκδίκηση κάποιων περιοχών από τη Γαλλία πυροδότησε τους παγκόσμιους πολέμους.

Ιδιαίτερη επίδραση στη γερμανική σκέψη και παιδεία άσκησε η προτεσταντική (διαμαρτυρόμενη) μεταρρύθμιση του Μάρτιν Λούθηρου (1483-1546) ενάντια στους φόρους, στα συγχωροχάρτια και την κοσμική εξουσία του Πάπα και όλες τις παρόμοιες πρακτικές επιβολής της καθολικής εκκλησίας. Επίσης μετέφρασε την Αγία Γραφή στη γερμανική γλώσσα κάτι που ενίσχυσε το κοινό γερμανικό αίσθημα. Όμως χρειάστηκε να συγκρουστεί με την παπική εξουσία μέχρι το τέλος, το 1521 κλήθηκε σε απολογία την οποία τελείωσε με τα λόγια: «Εάν δε με πείσουν, με επιχειρήματα από την Αγία Γραφή ή με αδιάσειστη λογική, δεν μπορώ να αναιρέσω τις θέσεις μου, γιατί δεν πιστεύω στο αλάθητο του πάπα, ούτε στο αλάθητο των συνόδων, γιατί όλοι γνωρίζουν ότι πολλές φορές και οι πάπες και οι σύνοδοι έχουν σφάλει και έχουν πέσει σε αντιφάσεις». Μεταγενέστερα, τις επιδράσεις της προτεσταντικής μεταρρύθμισης μελέτησε ο Μαξ Βέμπερ στο έργο του, «Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού» (1904-1905). Ο Βέμπερ αντιπαρέβαλε στην οικονομική μαρξιστική αντίληψη την άποψη ότι η θρησκεία και η προτεσταντική ηθική οδήγησαν στην καπιταλιστική ανάπτυξη με τις αρχές της μεθοδικής και σκληρής εργασίας, τον ασκητικό βίο, τη συστηματική αποταμίευση και τη χωρίς εκκλησιαστικούς ενδιαμέσους σχέση του πιστού με τον Θεό. Αυτό διευκόλυνε τη συσσώρευση του πλούτου και οδήγησε σε μια έντονη εξατομίκευση τόσο στο θρησκευτικό όσο και στον οικονομικό χώρο.

Η Γερμανική Ομοσπονδία από την αρχή είχε ένα αρκετά έκδηλο μιλιταριστικό χαρακτήρα. Στις αρχές του 20^ου αιώνα η γερμανική βιομηχανία και το Κεφάλαιο, είχαν ήδη αποκτήσει ισχυρή δύναμη και προσπάθησαν να εξασφαλίσουν νέες αγορές και φτηνές πρώτες ύλες. Ο Κάιζερ Ράιχ κυβέρνησε μοναρχικά ως το 1918, ενώ η πόλωση με τα γειτονικά ισχυρά κράτη οδήγησε στον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο. Η ήττα και η υπογραφή της συνθήκης των Βερσαλλιών μας απομόνωσε από την Ευρώπη. Το 1929 η παγκόσμια οικονομική κρίση έπληξε και τη Γερμανία. Οι Γερμανοί εθνικιστές-μιλιταριστές άρχισαν να βρίσκουν έδαφος για την πολιτική τους. Το 1933, ο Αδόλφος Χίτλερ, έγινε καγκελάριος, εγκαθιδρύει τη δικτατορία και εξοπλίζει τη χώρα. Το 1939, καταλαμβάνει την Πολωνία και αρχίζει ο Β΄ Παγκόσμιος πόλεμος των ναζί.

Η λήξη του πολέμου βρίσκει τη Γερμανία διαιρεμένη ανάμεσα στην «Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας» και τη «Λαϊκή Γερμανική Δημοκρατία». Είναι λυπηρό αλλά η χώρα μου που γέννησε τόσους μεγάλους δημιουργούς, όπως ο Μπετόβεν, ο Μπαχ, ο Σίλερ και ο Γκαίτε… γέννησε και το απαίσιο φαινόμενο του φασισμού που βύθισε στο σκοτάδι ολόκληρο τον κόσμο και εξόντωσε εκατομμύρια ανθρώπους, γιατί το μόνο τους σφάλμα ήταν ότι δεν ήταν Γερμανοί. Αυτό είναι ιστορία και ακόμη… αλήθεια! Ακολούθησε ο «ψυχρός πόλεμος». Στις 9 Νοεμβρίου 1989 πέφτει το Τείχος του Βερολίνου. Από τότε έχει επικρατήσει η δυτική σκέψη περί δημοκρατίας ενώ η πρώην Ανατολική Γερμανία εξαναγκάστηκε να αποδεχτεί την ένωση χωρίς όρους.

Ποια είναι η θέση της Γερμανίας στη σημερινή Ευρώπη;

Η οικονομία μας είναι η μεγαλύτερη της Ευρώπης αλλά αρκετά στατική. Δεν είναι σε θέση να ξεπεράσει το βιομηχανικό καπιταλισμό γιατί έχουμε πολύ βαθιές και άκαμπτες δομές, δε διαθέτουμε ένα πιο ευέλικτο σύστημα στις συνεχόμενες τεχνολογικές αλλαγές. Παρόλα αυτά έχουμε σημαντική δύναμη μαζί με τη Γαλλία και τη Βρετανία. Με το Ευρώ ξεπερνάμε ακόμη περισσότερο τον εθνικισμό για να μεταβούμε σε ένα παγκόσμιο υπέρ-εθνικισμό ενάντια στην αγορά των Η.Π.Α. και της Κίνας. Πολιτισμικά, στην Ευρώπη είμαστε απαισιόδοξοι, ενώ στην Αμερική, είναι πάντα περισσότερο αισιόδοξοι.

Τι θα λέγατε για τους Έλληνες;

Ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός μαζί με τον πολιτισμό της Ρώμης είναι οι ρίζες του ευρωπαϊκού πολιτισμού μας. Νομίζω ότι η σύγχρονη Ελλάδα μοιάζει με την Ιταλία, κάθε άτομο σκέφτεται να έχει τα δικά του προνόμια. Έτσι η οργάνωση του κράτους καταρρέει. Αυτό δεν συμβαίνει στη δυτική Ευρώπη, γιατί το δικό μας μυαλό είναι περισσότερο στραμμένο προς το κράτος. Εμείς λέμε «τα πράγματα είναι προσδιορισμένα και θα συμβούν, ενώ στη χώρα σου ίσως να λέτε, θα πρέπει να προχωρήσω με το δικό μου τρόπο». Είστε ένα σύνολο από ξεχωριστά άτομα.

Γιατί;

Είναι ένας τρόπος αντίστασης αλλά και επιβίωσης στην ιστορία, διαφορετικά δεν θα είχατε διασωθεί ούτε από τους Τούρκους. Είστε μια συνοριακή χώρα ανάμεσα σε ανατολή και δύση, δύο πολιτισμοί, μεγάλες συγκρούσεις με συνεχείς μετακινήσεις πληθυσμών. Έχετε επιδράσεις από τους Τούρκους, τους Άραβες κτλ. Ο μόνος τρόπος νομίζω για να υπερνικούσατε όλα αυτά τα ιμπεριαλιστικά καράβια ήταν μέσα από το άτομο. Βέβαια με την παγκοσμιοποίηση και τον καπιταλισμό, αναγκαστικά, συμβαίνουν αλλαγές και στη δική σας χώρα. Κάποιος έχει πει, «να σκέφτεσαι παγκόσμια αλλά να δρας τοπικά». Είμαι αισιόδοξος για το κοινό μας μέλλον.

Έχει ενοποιηθεί η Γερμανία;

Το Τείχος έχει πέσει, αλλά το τείχος ανάμεσα στους ανθρώπους θα χρειαστεί δυο τρεις γενιές για να πέσει…

Σχεδόν δεκαπέντε χρόνια πριν, θυμόμαστε τους περιπάτους μας στο κέντρο του Βερολίνου, ανάμεσα στα εναπομείναντα κομμάτια ή τις χαραγμένες πάνω στην άσφαλτο γραμμές από όπου περνούσε το Τείχος, τους τεράστιους γερανούς να χτίζουν τους μεταλλικούς επενδυμένους από γυαλί ουρανοξύστες των πολυεθνικών που συνέρρεαν. Από τότε τα νέα δίχτυα αναπτύσσονται ραγδαία. Πρόσφατο δημοσίευμα στη βρετανική εφημερίδα Guardian αναφέρει ότι η Κίνα επεξεργάζεται σχέδια για την κατασκευή σιδηροδρομικής γραμμής υψηλής ταχύτητας που θα την συνδέει με τις Ηνωμένες Πολιτείες με υποθαλάσσια σήραγγα κάτω από τον Ειρηνικό ωκεανό! Άλλα διεθνή σιδηροδρομικά σχέδια αφορούν τη γραμμή Λονδίνο-Παρίσι-Βερολίνο-Βαρσοβία-Κίεβο-Μόσχα-Κίνα.

Σε πρόσφατο άρθρο μας με τον τίτλο «Ο Μεταεθνικός Αστερισμός-της Κρίσης» αναφέραμε ότι μετά από την πτώση του Τείχους του Βερολίνου (1989), ο Γερμανός κοινωνιολόγος Jurgen Habermas, μας είχε προειδοποιήσει για τη σημερινή κρίση, για τις αλλαγές που επέρχονταν από τη μετάλλαξη του εθνικού κράτους στα πλαίσια της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας. Ενώ η ιδέα του εθνικού κράτους υπήρξε ο κινητήριος μοχλός της εξέλιξης της κοινωνικής δικαιοσύνης και της δημοκρατίας, η ανάπτυξη του παγκόσμιου δικτύου επικοινωνίας, των οικονομικών και εμπορικών συναλλαγών της παγκόσμιας αρένας με τους παγκόσμιους παίκτες (global players) και ο «ανταγωνισμός των εδρών», βάλουν την εθνική κυριαρχία γιατί αυτή δεν μπορεί πλέον να έχει τον έλεγχο. Εδώ και δυο δεκαετίες ο Habermas, στο βιβλίο του «Ο Μεταεθνικός Αστερισμός» (1998), περιέγραφε τη σημερινή κρίση: «Ο μετασχηματισμός και η αποδόμηση του κοινωνικού κράτους είναι μια άμεση συνέπεια της προσανατολισμένης προς την προσφορά οικονομικής πολιτικής, η οποία αποσκοπεί στην κατάργηση των ρυθμιστικών μέτρων για την αγορά, την άρση των επιδοτήσεων και τη βελτίωση των προϋποθέσεων για επενδύσεις και περικλείει μια αντιπληθωριστική νομισματική πολιτική και πολιτική επιτοκίων καθώς και τη μείωση των άμεσων φόρων, την ιδιωτικοποίηση δημόσιων επιχειρήσεων και άλλα παρόμοια μέτρα» (σελ. 83). «Στο όνομα ενός πολύ αποτελεσματικού «ανταγωνισμού των εδρών» οι κυβερνήσεις μας παρασύρονται σε ένα αγώνα δρόμου για την άρση των ρυθμίσεων ώστε να συμβάλουν στη μείωση του κόστους παραγωγής. Αυτή η πρακτική οδήγησε τη τελευταία δεκαετία σε αισχροκέρδεια και αδρή ανισότητα των εισοδημάτων, στην παραμέληση των πολιτισμικών υποδομών, σε αυξημένη ανεργία και στην περιθωριοποίηση ενός ολοένα μεγαλύτερου ποσοστού φτώχειας… δεν έχουμε την ψευδαίσθηση πως ζούμε σε μια «κοινωνία της αφθονίας» (σελ. 218). Σήμερα, ο Γερμανός δημοσιογράφος Στέφαν Χέμπελ, στο βιβλίο του «Mutter Blamage»/«Η μητέρα ρεζίλι»), ασκεί δριμεία κριτική στην πολιτική της καγκελαρίου Μέρκελ: «Αυτή η Ευρώπη αντιμετώπισε την οικονομική κρίση με την ιδεολογία που κυριαρχεί στη Γερμανία. Απάντησε στην κρίση χρέους πολλών χωρών της ευρωζώνης με ακραία πολιτική λιτότητας. Συνέδεσε τη «βοήθεια», δηλαδή νέα δάνεια προς την Ελλάδα και άλλες χώρες, με όρους που απέβησαν σε βάρος των μισθών, των συντάξεων και της περίθαλψης και όχι σε βάρος των πλουσίων και των διεφθαρμένων ελίτ, που ζουν εκεί».

Αντίθετα ο Habermas υποστηρίζει ότι τα επιμέρους κράτη θα πρέπει να συνεργαστούν στα πλαίσια μιας κοσμοπολίτικης, πολύ-πολιτισμικοκεντρικής πραγματικότητας, η οποία χρειάζεται να αναδυθεί μέσα από τις κοινωνίες των πολιτών. «Το αποφασιστικό ερώτημα είναι κατά συνέπεια αν στις κοινωνίες των πολιτών  και στην κοινή γνώμη ευρύτερων συμφυών καθεστώτων μπορεί να δημιουργηθεί μια συνείδηση υποχρεωτικής κοσμοπολίτικης αλληλεγγύης» (σελ. 89), λαμβάνοντας υπόψη τα αμοιβαία συμφέροντα, την αυτοτέλεια και την ιδιαιτερότητα των κρατών. Σε μεταγενέστερο έργο του με τίτλο «Η Διάσπαση της Ευρώπης» (2004) σημειώνει: «Οι λαοί πρέπει κατά κάποιον τρόπο να επιφορτίσουν τις εθνικές ταυτότητες τους και να τις διευρύνουν με μια Ευρωπαϊκή διάσταση» (σελ. 90). Προτείνει μια ευρωπαϊκή ταυτότητα βασισμένη σε επτά αρχές: «την εκκοσμίκευση, την προτεραιότητα του κράτους έναντι της αγοράς, την προτεραιότητα της αλληλεγγύης έναντι της απόδοσης, το σκεπτικισμό έναντι της τεχνολογίας, την επίγνωση των παραδόξων της προόδου, την απόρριψη του δικαίου του ισχυρότερου, τον ειρηνευτικό προσανατολισμό επί τη βάση της ιστορικής εμπειρίας απωλειών». Και συνεχίζει ασκώντας κριτική στην παράδοση του Λόγου: «Από τον 17ο αιώνα δεν έχει αλλάξει η εργαλειακή στάση απέναντι σε μια επιστημονικά αντικειμενοποιημένη φύση, αμετάβλητος είναι ο τρόπος του τεχνικού ελέγχου αποκωδικοποιημένων φυσικών φαινομένων, ακόμη και αν σήμερα οι παρεμβάσεις μας στην ύλη είναι βαθύτερες και οι προελάσεις μας στο σύμπαν πιο εκτεταμένες από ποτέ» (σελ. 73). «Έτσι ο πολιτισμός του Διαφωτισμού από τη σκοπιά του Χέγκελ μοιάζει απλώς σαν κάτι αντίστοιχο προς τη θρησκεία που κατάντησε κάτι άκαμπτο. Καθώς στη θέση του Λόγου τοποθετεί το στοχασμό και τη σκόπιμη ορθολογικότητα, είναι σαν να λατρεύει το Λόγο ως είδωλο… Ο κατασταλτικός χαρακτήρας του Λόγου έχει τις ρίζες τους τη δομή του αυτοστοχασμού, δηλαδή στην αυτοαναφορά ενός υποκειμένου της γνώσης το οποίο αντικειμενοποιεί τον εαυτό του» (σελ. 185).

108. Ταξίδι στην Πολωνία, επίσκεψη στο Άουσβιτς «κανείς δεν μπορεί να κρυφτεί»!

Την πρώτη φορά που επισκεφτήκαμε την Πολωνία ήταν για ένα εκπαιδευτικό συνέδριο για τους ανθρώπους με προβλήματα όρασης στην Κρακοβία, «Visions and Strategies for the New Century», 5th European Conference of ICEVI. Παράλληλα με τις εισηγήσεις, οι διοργανωτές προγραμμάτισαν μια σειρά επισκέψεων μας σε χώρους ιστορικού και πολιτισμικού ενδιαφέροντος, μεταξύ των οποίων και στο Στρατόπεδο Συγκέντρωσης Άουσβιτς. Σε αυτό το θέμα θα θέλαμε να αναφερθούμε παρακάτω, όχι ως αντιπροσωπευτικό της Πολωνίας, αλλά με αφορμή, ως ένα ζήτημα ανθρωπισμού και παιδείας. Δύο ώρες από την Κρακοβία και φτάσαμε στην είσοδο, η επιγραφή παραμένει, «ARBEIT MACHT FREI»/«Η εργασία απελευθερώνει». Η είσοδος μας ήταν μια οδυνηρή εμπειρία, τόσο γι’ αυτά που είδαμε και νιώσαμε και μπορείτε να παρακολουθήσετε στο παρακάτω βίντεο, αλλά και για ένα άλλο λόγο. Οι διοργανωτές του συνεδρίου μας είχαν ζητήσει όλες τις ημέρες να φοράμε το καρτελάκι με το όνομα και τη χώρα μας. Ήταν οδυνηρό, εκεί μέσα δεν μπορούσαμε να αντικρύσουμε τα μάτια των φίλων συναδέλφων μας με τους οποίους είχαμε γνωριστεί τις προηγούμενες ημέρες, και των οποίων οι χώρες έφτιαξαν αυτά τα στρατόπεδα.

(Ταξίδι στην Πολωνία, Βίντεο και Φωτογραφίες διάρκειας 7’ λεπτών): Το Αρχέγονο Ευρωπαϊκό Δάσος Białowieża, Στο Στρατόπεδο Συγκέντρωσης Άουσβιτς, Η Κρακοβία του “μοναχικού” τρομπετίστα, Το Αλατωρυχείο Βιελίτσκα, από τον 13ο αιώνα έως το 2007, Βαρσοβία, το 85% ξαναχτίζεται μετά το Β’ Παγκόσμιο, Γκντανσκ, 7 σύμφωνα 1 φωνήεν

Μεταπολεμικά πολλοί μελετητές αναζήτησαν τους λόγους και τους τρόπους με τους οποίους οι ναζί έφτασαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, και ίσως αυτοί οι λόγοι κάνουν αυτό το ανθρώπινο γεγονός πιο φρικιαστικό. Μεταξύ άλλων αιτίων αναφέρουν την αποικιοκρατική και ιμπεριαλιστική παράδοση, το σύγχρονο επιστημονικό και βιολογικό ρατσισμό, τη  λατρεία της τεχνολογίας, την καλλιέργεια της δύναμης και της εργατικότητας. Τα στρατόπεδα εξόντωσης ενσωμάτωναν την διοικητική ορθολογικότητα, τάξη και πειθαρχία, την οποία περιγράφει ο Μαξ Βέμπερ στο έργο του «Οικονομία και Κοινωνία»: τον καταμερισμό της εργασίας, την ιεραρχική λήψη αποφάσεων, το διαχωρισμό της διαμόρφωσης ιδεών από την πραγμάτωσή τους, τη γραφειοκρατική διοίκηση και απέκδυση κάθε ευθύνης. Κανείς από τους κατηγορούμενους της Νυρεμβέργης δεν δέχτηκε ότι ήταν ένοχος, «όλοι είχαν απλώς ακολουθήσει εντολές». Η φιλελεύθερη Ευρώπη του 19ου αιώνα –  το επίκεντρο του ρατσισμού, του ιμπεριαλισμού και του αποικιοκρατικού πολέμου – ήταν το πολιτιστικό και ιδεολογικό εργαστήρι μέσα στο οποίο αναπτύχθηκε ο ναζισμός. Ο Marcuse στο έργο του «Ο Μονοδιάστατος Άνθρωπος» (1978) ασκεί κριτική στην επιστημονική και τεχνολογική μηχανοποίηση: «Τα «πρόσωπα» ορίζονται από το «ρόλο» τους δηλαδή την τοποθέτηση τους και τη λειτουργία τους σε σχέση με το σύνολο στο οποίο ανήκουν. Αντίθετα τα άτομα μπορούν να αναπτύξουν λειτουργίες άσχετες προς την  κοινωνική τους διάσταση, όπως το δείχνει η ανάπτυξη της φαντασίας ή το ένστικτο του θανάτου σ’ αυτά. Η πραγματικά ορθολογική λειτουργία του Λόγου θα αποσκοπούσε στην «ανύψωση της τέχνης του να ζούμε»…. Αν το τελικό αυτό αίτιο υλοποιούνταν και γινόταν πραγματικό, ο Λόγος της τεχνικής θα έφτανε σ’ ένα σύνολο όπου οι σχέσεις ανάμεσα στον άνθρωπο και τον άνθρωπο κι ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση, θα ήσαν ποιοτικά διαφορετικές» (σελ. 235). «Τα μυθιστορήματα του Σάμουελ Μπέκετ δείχνουν το αληθινό πρόσωπο του καιρού μας· το θεατρικό έργο του Ρόλφ Χόχουτ «Ο αντιπρόσωπος», παρουσιάζει την πραγματική ιστορία. Εδώ, δε μιλάει πια η φαντασία αλλά η λογική, μέσα σε μια πραγματικότητα που δικαιολογεί τα πάντα, που δίνει άφεση για τα πάντα – εκτός απ’ το έγκλημα ενάντια στο πνεύμα της. Η φαντασία παραιτείται μπροστά σ’ αυτή την πραγματικότητα, τούτη όμως τη φτάνει και την ξεπερνά. Το Άουσβιτς εξακολουθεί να ενοχλεί όχι τη μνήμη αλλά τα επιτεύγματα του ανθρώπου – τα διαστημόπλοια· τις ρουκέττες και τους πυραύλους· το «λαβυρινθώδες υπέδαφος του Σνάκ-μπάρ» (σενάριο πυρηνικού πολέμου)· τα κομψά, καθαρά, υγιεινά και με λουλούδια στα παρτέρια ηλεκτρονικά εργαστήρια· το βλαβερό φωταέριο που δεν είναι πραγματικά επικίνδυνο για τους ανθρώπους· τη συνωμοσία της σιωπής όπου συμμετέχουμε όλοι» (σελ. 246).

109. Ταξίδι στην Αυστρία, από την αντιμεταρρύθμιση στην ψυχανάλυση και στον αιώνα του ατομικισμού και καταναλωτισμού!

Μετά την πτώση της Ρώμης το «ανατολικό βασίλειο» που αργότερα ονομάστηκε Αυστρία, κατακτήθηκε από τους Βαυαρούς και τους Σλάβους. Το 16υ αιώνα το «κίνημα της Αντιμεταρρύθμισης» διαχώρισε τη ρωμαιοκαθολική Αυστρία από την προτεσταντική Γερμανία. Οι Αυστριακοί δημιούργησαν το δικό τους πολιτισμό. Την περίοδο του 18^ου-19^ου αιώνα η Βιέννη γίνεται παγκόσμιο πολιτιστικό κέντρο με έμφαση στη μουσική, τη λογοτεχνία, την αρχιτεκτονική και τη ζωγραφική. Το 1756 γεννιέται ο συνθέτης Βόλφγκανγκ Αμαντέους Μότσαρτ. Εκτός από τη θεϊκή μουσική, ο συγγραφέας  Νόρμπερτ Ελίας στο βιβλίο του «Μότσαρτ, Το πορτραίτο μιας μεγαλοφυΐας», μας αποκαλύπτει τον τρόπο με τον οποίο ο Μότσαρτ προηγήθηκε της εποχής του.  Ο Μότσαρτ διαφώνησε με την πατρική ηγεμονία, αποχώρησε από την πανίσχυρη θρησκευτική αυλή του Σάλτσμπουργκ και δεν αρκέστηκε στη βασιλική ετοιμοπαράδοτη μουσική παραγγελία. Έτσι σηματοδοτεί την εμφάνιση ενός νέου καλλιτεχνικού προτύπου, του καλλιτέχνη που δημιουργεί πρωτίστως σύμφωνα με τα δικά του κριτήρια και συναισθήματα για ένα ευρύτερο, απρόσωπο και ανώνυμο ακροατήριο. Ο Μότσαρτ υπήρξε ο προάγγελος του αναδυόμενου αστισμού και του βασισμένου στη δύναμη της προσωπικής ικανότητας δημοκρατικού πνεύματος. Ο Νόρμπερτ Ελίας στο ενδιαφέρον δίτομο έργο του, «Η εξέλιξη του πολιτισμού» (1939) αναλύει όλες τις μακροπρόθεσμες διαδικασίες και μεταβάσεις από τη μεσαιωνική θρησκευτική Ευρώπη στη διαμόρφωση της αστικής τάξης και του σύγχρονου κράτους. Ήταν θέμα χρόνου το 1882 ο Νίτσε να αναφωνήσει: «Πού είναι ο Θεός; …Θα σας πω. Τον έχουμε σκοτώσει – εσείς κι εγώ! Όλοι είμαστε οι δολοφόνοι του!… Πώς το κάναμε αυτό; …Προς τα πού κινούμαστε; Μακριά από όλους τους ήλιους; …Δεν ακούμε τίποτα εκτός από το θόρυβο των νεκροθαφτών… θάβουν το Θεό; Δεν μυρίζουμε τίποτα… μόνο τη θεία αποσύνθεση; Ο Θεός είναι νεκρός!… παραμένει νεκρός!… τον έχουμε σκοτώσει! Πώς θα παρηγορηθούμε, οι δολοφόνοι όλων των δολοφόνων; Ό,τι ήταν ιερότερο και τρανότερο στον κόσμο πέθανε ματωμένο από τα μαχαίρια μας. Ποιος θα σκουπίσει αυτό το αίμα από πάνω μας; …Δεν είναι το μεγαλείο αυτής της πράξης πολύ μεγάλο για μας; Δεν πρέπει εμείς οι ίδιοι να γίνουμε Θεοί, ώστε να φανούμε αντάξιοι;».

(Ταξίδι στην Αυστρία, Βίντεο και Φωτογραφίες διάρκειας 7’ λεπτών): “Από κίνημα της Αντιμεταρρύθμισης ως την ψυχανάλυση του Φρόυντ”, Κάστρο Ρόζενμπουργκ, Η πόλη Μελκ με το «Όνομα του Ρόδου», Πλεύση στο Δούναβη, Βιέννη – Ανάκτορα Σεμπρούν, Κρατική Όπερα, Κονσέρτο Μότσαρτ, Την πρώτη φορά οδικώς από το Σάλτσμπουργκ στη Βιέννη

Τη σκυτάλη από τον Νίτσε παραλαμβάνει στη Βιέννη ο Σίγκμουντ Φρόιντ (1856-1859). Ανατρέχει στις παιδικές εμπειρίες για τη «θεραπεία του ατόμου» και θεμελιώνει την ψυχανάλυση. Σύμφωνα με τον Φρόιντ, σεξουαλικά και επιθετικά ένστικτα καθορίζουν την ανθρώπινη φύση, ενώ στο μυαλό των ανθρώπων υπάρχουν ανεξέλεγκτες δυνάμεις που μπορούν να οδηγήσουν τα άτομα και τις κοινωνίες στο απόλυτο χάος. Αναπτύσσονται θεωρίες για τον έλεγχο του επικίνδυνου όχλου στο πλαίσιο της «δημοκρατίας της μάζας». Βασικός πρωταγωνιστής στη χειραγώγηση της μάζας και στον έλεγχο του ανθρώπινου νου με τη χρήση των θεωριών του Φρόιντ, υπήρξε ο Έντουαρντ Μπερνέζ, ανιψιός του Φρόιντ. Πρώτος ο Μπερνέζ δίδαξε πώς η σύνδεση των προϊόντων μαζικής παραγωγής με ασυνείδητες επιθυμίες, πείθει τον κόσμο να αγοράζει πράγματα που δεν χρειάζεται. Μάλιστα υποστήριξε ότι όταν ικανοποιούνται οι ασυνείδητες επιθυμίες του κόσμου, τότε αυτός γίνεται «ευτυχισμένος» και πειθήνιος. Αρχίζει η εποχή του καταναλωτισμού η οποία κυριαρχεί στον δυτικό κυρίως κόσμο, επηρεάζοντας σταθερά τους φόβους και τις επιθυμίες μας. Οι τεχνικές του Μπερνέζ δέχτηκαν σφοδρές επικρίσεις. Ο θεατρικός συγγραφέας Άρθουρ Μίλλερ δήλωσε: «πρέπει να αποφύγουμε τη λοβοτομημένη ευτυχία. Οι ψυχαναλυτές προσπαθούν να ελέγξουν τον άνθρωπο παρά να τον απελευθερώσουν, προσπαθούν να τον περιορίσουν», ενώ ο Μαρκούζε εύστοχα παρατηρεί: «με αυτή την παιδαριώδη χρήση της ψυχανάλυσης, παράγονται πανομοιότυπα προϊόντα που δεν κρατούν πολύ κι αυτή η αφθονία οδηγεί αναπόφευκτα σ’ ένα είδος σχιζοφρενικής ύπαρξης που γεμίζει την κοινωνία με επιθετικότητα και καταστροφικές τάσεις ακριβώς λόγω της άδειας ευημερίας που τελικά αποκαλύπτεται».

110. Ταξίδι στην Ολλανδία, ο διάλογος των συναισθημάτων του Βίνσεντ βαν Γκογκ με τον Πολ Γκογκέν!

Στις Κάτω Χώρες ή Ολλανδία είχαμε την τύχη να επισκεφτούμε ίσως την πιο συγκινητική έκθεση ζωγραφικής. Μέσα από τα χρώματα και τις φόρμες νιώσαμε το δραματικό διάλογο των συναισθημάτων του Βίνσεντ βαν Γκογκ με τον Πολ Γκογκέν. Η τέχνη είναι ένας άλλος τρόπος  να επισκεφτείς μια χώρα. Άλλωστε η Ολλανδία έχει μακρά παράδοση στη ζωγραφική από την εποχή των Φλαμανδών ζωγράφων, όπως ήταν ο Γιαν βαν Άικ, ο Πίτερ Μπρίγκελ ο πρεσβύτερος, ο Ρούμπενς, ο Βερμέερ, και αργότερα ο Ρέμπραντ, ο Βίνσεντ βαν Γκογκ, ο Μοντριάν κ.ά. Ο Ρέµπραντ (1606-1669) ήταν ένας από τους πρώτους ζωγράφους που παρά τις προσωπικές τραγωδίες θέλησε να αποκαλύψει στο θεατή τον αληθινό άνθρωπο, την δική του ψυχή με τον πίνακα «Αυτοπροσωπογραφία» (1658).

Για να φτάσουμε στον αληθινό άνθρωπο στην «Αυτοπροσωπογραφία» του Ρέμπραντ, προηγήθηκαν πολλές καλλιτεχνικές δημιουργίες που μας έκαναν να «βλέπουμε» σύμφωνα με αυτά που «μαθαίναμε». Ο Gombrich  στο βιβλίο του  «Το χρονικό της Τέχνης» παρουσιάζει πολλές από αυτές τις μεταβολές, και συμπεραίνει: «Καθώς προχωρούσαµε σ’ αυτό το χρονικό της τέχνης, είδαµε πόσο έχουµε όλοι την τάση να κρίνουµε τη ζωγραφική µε βάση εκείνα που ξέρουµε και όχι εκείνα που βλέπουµε. Θυµόµαστε πως οι Αιγύπτιοι καλλιτέχνες δεν µπορούσαν να φανταστούν ότι είναι δυνατόν να παραστήσουν µια µορφή δίχως να δείξουν το κάθε µέρος του συνόλου από την πιο χαρακτηριστική του πλευρά. Ήξεραν πως ήταν ένα πόδι, ένα µάτι ή ένα χέρι και τα ταίριαζαν όλα αυτά µαζί για να φτιάξουν έναν ολόκληρο άνθρωπο. Θα ‘ταν για τους Αιγύπτιους ακατανόητο να παραστήσουν µια µορφή µ’ ένα χέρι κρυµµένο ή µε ένα πόδι παραµορφωµένο µε προοπτική βράχυνση. Θυµόµαστε ότι οι Έλληνες κατόρθωσαν να ξεπεράσουν αυτή την προκατάληψη και επέτρεπαν την προοπτική βράχυνση στην εικόνα. Θυµόµαστε ότι η σηµασία της γνώσης ξαναεµφανίστηκε στην πρωτοχριστιανική και τη µεσαιωνική τέχνη, και διατηρήθηκε ως την Αναγέννηση. Ακόµη και τότε όµως, η σηµασία της θεωρητικής γνώσης για το πώς ώφειλε να είναι ο κόσµος επιβεβαιώθηκε µάλλον από τις ανακαλύψεις της επιστηµονικής προοπτικής και την έµφαση στην ανατοµία. Οι µεγάλοι καλλιτέχνες στις επόµενους περιόδους έκαναν όλο και νέες ανακαλύψεις που τους επέτρεπαν να παρουσιάζουν µια πειστική εικόνα του ορατού κόσµου, κανένας τους όµως δεν είχε αµφισβητήσει σοβαρά την αντίληψη πώς κάθε αντικείµενο στη φύση έχει την οριστική του, µόνιµη µορφή και το χρώµα του, που πρέπει να αναγνωρίζεται στην εικόνα. Μπορούµε λοιπόν να πούµε πως ο Μανέ και οι οπαδοί του έφεραν µια επανάσταση στην απόδοση των χρωµάτων, που µπορεί σχεδόν να συγκριθεί µε την επανάσταση που έφεραν οι Αρχαίοι Έλληνες στην αναπαράσταση των µορφών» (Gombrich, 1998, σελ. 513-514).

(Ταξίδι στην Ολλανδία, Βίντεο και Φωτογραφίες διάρκειας 7’ λεπτών): Deltaworks – “κάτω από τη στάθμη της θάλασσας”, Άμστερνταμ – Κανάλια & Ποδήλατα, Μουσείο Άννα Φρανκ, Μουσείο Βίνσεντ Βαν Γκοχ, Ντελφτ – “Η Πόλη των Πριγκήπων”

Όπως ο Μανέ και τόσοι άλλοι, στην έκθεση που επισκεφτήκαμε στο Άμστερνταμ με τα έργα-διάλογο του Βίνσεντ βαν Γκογκ με τον Πολ Γκογκέν, φαίνεται ότι ίσως δεν τους ενδιέφερε η απόδοση της «στεροσκοπικής πραγµατικότητας», η «µίµηση της φύσης», περισσότερο χρησιμοποίησαν τα χρώματα και τα σχήµατα για να εκφράσουν τη συγκίνηση και τα αισθήματα, γιατί τα αισθήµατά µας για τα πράγµατα χρωµατίζουν και τον τρόπο µε τον οποίο τα βλέπουµε και τις φόρµες που θυµόµαστε. «Συνειδητοποιήσαµε προοδευτικά, από εκείνο τον καιρό, πως δεν µπορούµε να ξεχωρίσουµε µε τοµή καθαρή εκείνο που βλέπουµε από κείνο που ξέρουµε. Κάποιος που γεννήθηκε τυφλός και που ανακτά αργότερα την όραση του, πρέπει να µάθει να βλέπει. Με λίγη αυτοπειθαρχία και παρατηρητικότητα µπορούµε ν’ ανακαλύψουµε µόνοι µας πως εκείνο που «βλέπουµε», χρωµατίζεται αµετάκλητα και διαµορφώνεται από τη γνώση (ή την ιδέα) εκείνου που βλέπουµε» (Gombrich, 1998, σελ. 562).