ΣΕΙΡΑ ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ: 104-106. Ταξίδι στην Ισπανία, στην Πορτογαλία και στην Ανδόρρα

του Δρ Δημητρίου Κουτάντου – Εκπαιδευτικού, Διδάκτορα Ειδικής Αγωγής

Ένα παιδί που χάνει την «πατρίδα» του αργότερα στο σκοτάδι του κινηματογράφου χλευάζει το δικτάτορα Φράνκο. Ο Δρ Juan Manuel Guzman Hermida αποθησαυρίζει σαράντα χρόνια διδασκαλίας και μετάφρασης της Αρχαίας Ελληνικής γραμματείας στην Ισπανία, στη φράση «ο άνθρωπος είναι στο κέντρο του κόσμου και το μέτρο όλων των πραγμάτων». Όταν αυτό το μέτρο χάνεται μένει με την αγωνία του ανθρώπου του πνεύματος που αγωνίζεται με μια «νεκρή γλώσσα» απέναντι στους όρους της οικονομίας, «γιατί άνθρωπος σημαίνει μόρφωση». Γι’ αυτό συγκινείται με ένα εξόριστο εβραϊκό κλειδί που ψάχνει να βρει την πόρτα του εδώ και 500 χρόνια, και ανυπομονεί φέτος να επισκεφτεί την έκθεση για τα 400 χρόνια από το θάνατο του Ελ Γκρέκο. Τη νοσταλγία του πορτογαλικού «Φάντο» νιώσαμε στα μοτίβα των πεζοδρομίων που ταξίδεψαν από τη Λισαβόνα στη Βραζιλία, τη Μοζαμβίκη, την Ινδία, το Μακάο. Από εκεί ανεβήκαμε να περπατήσουμε στη δροσιά των Πυρηναίων στην Ανδόρρα.

104. Ταξίδι στην Ισπανία, ένα εξόριστο κλειδί ψάχνει την πόρτα του 500 χρόνια!

«Σε κάθε χώρα, ο θάνατος είναι ένα τέλος. Φτάνει, και τα παραθυρόφυλλα κλείνουν. Όχι στην Ισπανία. Στην Ισπανία ανοίγουν. Πολλοί Ισπανοί ζουν ανάμεσα σε τέσσερις τοίχους ως τη μέρα που θα πεθάνουν και τότε τους βγάζουν έξω στον ήλιο. Σε καμιά άλλη χώρα ο πεθαμένος δεν είναι πιο ζωντανός απ’ ότι στην Ισπανία. Το προφίλ του κόβει σαν κόψη ξυραφιού» (Φεντερίκε Γκαρθία Λόρκα, 1933, Αργεντινή).

Συνέντευξη με το Δρ Juan Manuel Guzman Hermida, εκπαιδευτικό, μελετητή και μεταφραστή των αρχαίων ελληνικών στη Σεγκόβια

Τι θυμάστε από τα παιδικά σας χρόνια;

Γεννήθηκα το 1943 στη βόρεια Ισπανία ή «Εσπερία» κατά τους Αρχαίους Έλληνες, δηλαδή «τη γη όπου δύει ο ήλιος». Το όνομα της πόλης ήταν El Ferrol, ένα σημαντικό λιμάνι της Γαλικίας στο νομό που έχει πρωτεύουσα τη Λα Κορούνια. Ήταν μετά το τέλος του εμφυλίου πόλεμου, όταν η μητέρα μου έφυγε από τη Μαδρίτη και πήγε στο Ferrol που ζούσε η μάνα της για να γεννήσει, κατά τη συνήθεια της εποχής. Στο Ferrol το 1892 γεννήθηκε ο δικτάτορας Φράνκο [Francisco Franco, 1892-1975] και γι’ αυτό την περίοδο 1938-1982 το επίσημο όνομα της πόλης ήταν «El Ferrol del Caudillo» δηλαδή η «Πόλη του Hγέτη/Φύρερ». Αλλά εδώ το 1950 γεννήθηκε και ο ιδρυτής του «Ισπανικού Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος» (PSOE), Pablo Iglesias (1850-1925), τα δυο άκρα που χάραξαν την σύγχρονη ιστορία της χώρας μου.

Πολλά χρόνια αργότερα εγώ και ο μεγάλος μου αδελφός, μάθαμε ότι ο παππούς του παππού μας είχε γεννηθεί στην άλλη άκρη της Ισπανίας στη Μάλαγα και ήταν λοχίας στο στρατό. Ένας ξάδελφός μας ήθελε να βρει το γενεαλογικό μας δέντρο και ανακάλυψε αυτόν το λοχία με το ίδιο ονοματεπώνυμο. Το επίθετο μας είναι γερμανικό, σημαίνει «καλός άνδρας», και είναι πολύ κοινό στην περιοχή της Ανδαλουσίας όχι όμως στη δική μας περιοχή. Αυτές οι μεταναστεύσεις είναι χαρακτηριστικό της Ισπανίας.

Ζήσατε την περίοδο του Φράνκο, τι θυμάστε;

Μπορείτε να φαντασθείτε ότι εμείς τα παιδιά δεν ξέραμε τίποτα, απλά μεγαλώναμε. Στις οικογένειές μας δεν μιλούσαν πια ούτε για τον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο (1936-1939) ανάμεσα στους εθνικιστές και τους δημοκρατικούς των κομμουνιστικών και των αναρχικών δυνάμεων, ούτε για την κατάλυση της 2^ης Ισπανικής Δημοκρατίας από το δικτάτορα. Οι συγκρούσεις του εμφύλιου ήταν σφοδρές με την υποστήριξη από τη μια μεριά της ΕΣΣΔ και όχι μόνο, και από την άλλη του ιταλικού φασισμού και ναζισμού που βομβάρδισαν πολλές άμαχες πόλεις μεταξύ των οποίων και την Γκερνίκα (Guernica, 26 Απριλίου 1937), η οποία έγινε πίνακας από τον Πάμπλο Πικάσο και σύμβολο κατά του φασισμού. Ο πόλεμος μόλις είχε τελειώσει αλλά οι γονείς μας δεν μιλούσαν γι’ αυτό, υπήρχε μεγάλος φόβος γι’ αυτό που είχε συμβεί.

Και σήμερα ακόμη υπάρχει μεγάλος φόβος, στην κυβέρνηση της άκρας δεξιάς δε θέλουν να ξέρουν τι έχει συμβεί, γι’ αυτούς που σκοτώθηκαν. Πρέπει να ξέρετε κάτι που είναι δύσκολο για εμάς, υπάρχουν ακόμη παρά πολλοί νεκροί που δεν είναι στα νεκροταφεία, γιατί όταν τους σκότωναν τους έθαβαν σαν τα ζώα στους δρόμους έξω από τα χωριά, αυτοί είναι 120.000, αυτό για εμάς είναι μια μεγάλη ντροπή γιατί τα χρόνια πέρασαν αλλά οι μνήμες παραμένουν. Πολλές φόρες τους σκότωναν γιατί στις μικρές κοινότητες, στα χωριά, οι προσωπικές διαφορές οδηγούσαν στην προδοσία, «αυτός ψήφισε αριστερά», μόνο με αυτή την πληροφορία τους εκτελούσαν, παιδιά και γυναίκες έγκυες. Το χειρότερο σε μια χώρα είναι ο εμφύλιος, ο πόνος δε σβήνει, χάνεται η αξία της ζωής. Τα τελευταία χρόνια υπάρχουν κάποιοι που θέλουν να τιμήσουν τη μνήμη των νεκρών τους αλλά χρειάζονται την άδεια των δημάρχων για να τους εντοπίσουν και αυτοί κάποιες φορές δεν δίνουν την άδεια. Μόλις το 2007 ψηφίστηκε ο «Νόμος της Ιστορικής Μνήμης», ο οποίος για πρώτη φορά αναγνωρίζει επίσημα τα θύματα της δικτατορίας του Φράνκο. Ο νόμος επιτρέπει σε όποιον έχει αποδείξεις να ζητήσει τη βοήθεια του κράτους για την εκταφή από ένα ομαδικό τάφο για την ταυτοποίηση των λειψάνων ενός δικού του ανθρώπου. Όμως αμέσως ο νόμος άρχισε να αμφισβητείται. Ο ίδιος ο Πρωθυπουργός είπε ότι δεν έχει σημασία, δεν πρέπει να γυρίσουμε στο παρελθόν, να ξεχάσουμε, αλλά πως μπορεί ένας άνθρωπος να ξεχάσει το σώμα του παππού του;

Όταν λοιπόν ήμουν 14 ετών βγήκα για πρώτη φορά έξω από τα σύνορα της χώρας μου και πήγα στη Γερμανία σε μια εκπαιδευτική ανταλλαγή. Σπούδαζα γερμανικά και ο καθηγητής μου με έστειλε σε ένα ομοσπονδιακό κρατίδιο που γνώριζε κάποιους. Και είδα μια χώρα πλούσια που είχε από όλα! Εγώ είχα διαβάσει ότι η Γερμανία είχε ισοπεδωθεί από τις βόμβες, όμως είδα μια πλούσια χώρα, όλες οι οικογένειες είχαν αυτοκίνητο, εμείς δεν είχαμε, δεν είχαμε ούτε καν σουπερμάρκετ. Για πρώτη φορά γνώρισα το ψωμί όταν ήμουν στην ηλικία των δώδεκα ετών. Μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο πολλές χώρες είχαν διακόψει τις σχέσεις τους με την Ισπανία, ο Χίτλερ και ο Μουσολίνι είχαν βοηθήσει το Φράνκο να κερδίσει και ήμασταν σε απομόνωση. Όταν γύρισα στην Ισπανία ρώτησα «γιατί οι Γερμανοί που έχασαν τον πόλεμο έχουν μια άνετη ζωή, ενώ εμείς όχι»; Μου απάντησαν «γιατί έχουν το σχέδιο Μάρσαλ». Οι Αμερικάνοι τους έδωσαν τρένα, χρήματα και με τη δουλειά τους έχτισαν ξανά τη χώρα. «Και σε εμάς, γιατί δεν έδωσαν το ίδιο σχέδιο»; «Γιατί μας ζηλεύουν», μου απάντησαν; «Τι ζηλεύουν αφού δεν έχουμε τίποτα»; «Μας ζηλεύουν γιατί είμαστε οι μόνοι που έχουμε πνεύμα!» Μου φάνηκε περίεργο αυτό που μου απάντησαν. Δεν μου έδωσαν μια αληθινή απάντηση. Ότι δεν μας βοηθούν γιατί έχουμε μια δικτατορία και ο δικτάτορας και οι φίλοι του περνούν πολύ καλά αλλά οι άνθρωποι όχι. Σκέφτηκα τότε ότι είχα γεννηθεί στη χειρότερη χώρα, ότι δεν ήμουν τυχερός. Ήθελα να είχα γεννηθεί Γερμανός, αυτό που ήταν αναγκαίο για να ζήσεις ήταν πολυτέλεια στην Ισπανία. Έχασα έτσι την εικόνα που έχει ένας άνθρωπος με την πατρίδα του, να σου δώσει τα μέσα και την ελευθερία για να ζήσεις. Από τότε υπάρχουν πάντα δυο Ισπανίες, μια της εξουσίας και μια των ανθρώπων.

Τα τελευταία χρόνια της δικτατορίας όταν πηγαίναμε στον κινηματογράφο πριν αρχίσει η ταινία έπρεπε να βλέπουμε τις διαφημίσεις για το Φράνκο. Όμως τότε, στο σκοτάδι, ο κόσμος γελούσε μαζί του. Υπήρχε ένας αστυνομικός σε κάθε αίθουσα αλλά στο σκοτάδι ποιον να συλλάβεις; Στον Φράνκο άρεσε το κυνήγι, τον έβλεπες γέρο και μετά από λίγο στο επόμενο πλάνο έβλεπες το ελάφι να πέφτει, ο κόσμος έλεγε «έπεσε το ελάφι» και γελούσε. Όμως ήταν δύσκολα χρόνια γιατί η αστυνομία μπορούσε να σε απαγάγει, να σε χτυπήσει, εσύ δεν είχες καμιά άμυνα, ούτε δικηγόρο, ούτε δικαιώματα, τίποτα, μπορούσαν να πουν ότι σκότωσες ένα βασιλιά που είχε ζήσει τρακόσια χρόνια πριν.

(Ταξίδι στην Ισπανία, Βίντεο διάρκειας 10’ λεπτών): Προϊστορικό Σπήλαιο Αλταμίρα, Ρωμαϊκή Γέφυρα Υδραγωγείο (Σεγκόβια), Μεσαίωνας (Κουένκα), Ισλάμ (Γρανάδα-Σεβίλλη-Κόρντοβα), Τολέδο & Ελ Γκρέκο, Μαδρίτη & Μουσείο ντελ Πράδο, Μπαρτσελόνα από την Πλατεία του Βασιλιά στην Πλατεία του Συντάγματος…, η καινοτομία του Αντόνιο Γκαουντί

Πέθανε ο Φράνκο στις 10 Νοέμβριου 1975 και ήρθε ο βασιλιάς, δεν μας ρώτησαν αν θέλαμε βασιλιά ή όχι. Το 1976 έφτιαξαν το Σύνταγμα που έχουμε και ο τότε δοτός από το βασιλιά πρωθυπουργός Αντόλφο Σουάρεθ, έλαβε την εντολή να «ενώσει τις δυο Ισπανίες». Αυτός κατάλαβε ότι για να μπούμε στην Ευρωπαϊκή ‘Ένωση πρέπει να αλλάξουμε σε δημοκρατία, άνοιξαν τα σύνορα, επέτρεψαν την ελευθερία των κόμματων, έγιναν οι πρώτες εκλογές το 1977 και κέρδισε η κεντρώα παράταξη. Η χώρα επέλεξε μια κεντρώα πολιτική, ο κόσμος είχε μεγάλο φόβο, δεν ήθελε άλλο ένα εμφύλιο. Στο Σύνταγμα μας οι αλλαγές αφορούσαν και την καθολική εκκλησία η οποία έπρεπε να χωριστεί από το κράτος, δεν μπορούσε πλέον να είναι η μόνη επίσημη θρησκεία. Η ισπανική εκκλησία έχει πολλά χρήματα δεν πληρώνει φόρους. Έχει μεγάλη δύναμη, στον εμφύλιο η επίσημη εκκλησία βοήθησε το Φράνκο, το 1937 όλοι οι επίσκοποι υπέγραψαν ότι ήταν στο πλευρό του, όταν αυτός έμπαινε στην εκκλησία περιέβαλαν το κεφάλι του με ένα διάδημα σαν να ήταν θεός.

Όλα αυτά τα χρόνια ήσουν μαθητής και μετά έγινες καθηγητής αρχαίων ελληνικών!

Πήγα στο δημοτικό στην ηλικία των πέντε ετών έως τα δέκα, και μετά φοίτησα επτά χρόνια σε αυτό που ονομάζαμε «λύκειο». Το λύκειο μου ήταν πολύ καλό γιατί κατά την 2^η Ισπανική Δημοκρατία λειτουργούσε ως πειραματικό λύκειο. Εκεί δίπλα ζούσαν ο Λόρκα, ο Μπονιούελ πολλοί προοδευτικοί άνθρωποι και καλλιτέχνες. Όμως ενώ στο λύκειο είχα ένα πολύ καλό καθηγητή στα λατινικά και έφτασα σε υψηλό επίπεδο, στο πανεπιστήμιο είχα καλούς καθηγητές στα αρχαία ελληνικά και όχι τόσο στα λατινικά. Στο τέλος έγινα καθηγητής των αρχαίων ελληνικών! Αυτό είναι κάτι που μπορούμε να το καταλάβουμε μέσα στο περιβάλλον του εμφυλίου πολέμου. Κατά τον εμφύλιο πολλοί μορφωμένοι πέθαναν ή εξορίστηκαν, πολλές θέσεις και στη φιλολογία έμειναν κενές.

Τελείωσα το πανεπιστήμιο στα 21 μου αλλά θεωρώ επίσης πολύ σημαντικό ότι στα 18 μου ολοκλήρωσα  τις σπουδές μου στο πιάνο. Αυτό ήταν εφικτό επειδή ζούσα στη Μαδρίτη, το πανεπιστήμιο και το ωδείο ήταν πολύ κοντά, διαφορετικά δεν θα μπορούσα γιατί η οικογένεια μου είχε ως εισόδημα μόνο το μισθό του πάτερα μου. Διάβαζα στις δημόσιες βιβλιοθήκες γιατί στο πανεπιστήμιο τα βιβλία δεν ήταν δωρεάν, χρησιμοποιούσαμε τα δημόσια βιβλία. Από τότε είχα ως απωθημένο να έχω τα δικά μου βιβλία, και αργότερα είχα περισσότερα από 5.000 βιβλία.

Παντρεύτηκα στα 22 μου. Την προηγουμένη του γάμου μου το λύκειο που εργαζόμουν έκλεισε και έχασα τη δουλειά μου! Πήγαινα σε σπίτια και έδινα μαθήματα αρχαίων ελληνικών και λατινικών, με ελάχιστα χρήματα ή χωρίς καθόλου χρήματα. Στα 26 είχα δυο παιδιά, τότε πήρα μια θέση εργασίας σε ένα λύκειο ως καθηγητής αρχαίων ελληνικών στο οποίο δίδαξα πολλά χρόνια. Ήταν μια απαιτητική εργασία και με τα δυο μου μικρά παιδιά δυσκολότερο. Άρχισα και τη διατριβή μου χωρίς χρόνο και χρήματα, με θέμα «Ο Φιλοκτήτης ως Πρόσωπο στο Παγκόσμιο Θέατρο», διάβασα άρθρα και μονογραφίες σε πολλές ξένες γλώσσες αλλά δεν είχα αρκετό χρόνο. Τελικά 36 χρόνια μετά, στις 15 Δεκεμβρίου 2005 υποστήριξα τη διατριβή μου στο Πανεπιστήμιο της Μαδρίτης και αποφοίτησα με τιμητική διάκριση, «sobresaliente magna cum laude». Τα τελευταία χρόνια της δουλειάς μου εργαζόμουν ως προϊστάμενος της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στη Segovia.

Ποιο στοιχείο θα διακρίνατε στην ισπανική εκπαίδευση;

Οι κυβερνήσεις γνωρίζουν κάτι από πολύ παλιά. Αν έχεις την εκπαίδευση έχεις το μέλλον. Κάθε κυβέρνησή μας άλλαζε την εκπαίδευση και αυτό δεν είναι καλό. Η Ισπανία στη διεθνή εκπαιδευτική αξιολόγηση PISA βρίσκεται στις τελευταίες θέσεις. Δεν είμαστε καλοί στη γλώσσα και στα μαθηματικά, στις βασικές γνώσεις, οι κυβερνήσεις μας αλλάζουν τα σχέδια εκπαίδευσης τόσο γρήγορα. Εμείς είχαμε ένα σύστημα, έως δέκα ετών στο δημοτικό και δεκαεπτά στο λύκειο. Άλλαξαν το σύστημα και έδωσαν στους δασκάλους ακόμη τέσσερα χρόνια διδασκαλίας για μαθητές ως την ηλικία των δεκατεσσάρων ετών. Όμως με τα καλοκαιρινά σεμινάρια δεν λύνεται το πρόβλημα της εκπαίδευσης των εκπαιδευτικών, δεν ήταν έτοιμοι για αυτή την αλλαγή. Έτσι σιγά σιγά έβλεπα τα παιδιά να έρχονται στο λύκειο χωρίς να κατέχουν την ισπανική γλώσσα και τα βασικά μαθηματικά, στα λύκεια δεν μπορούσαμε να κάνουμε κάτι. Όμως για να μάθουν από μένα αρχαία ελληνικά έπρεπε να ξέρουν ισπανικά. Όταν μαθαίνεις μια ξένη γλώσσα αρχίζεις να τη συγκρίνεις με τις δομές της μητρική σου γλώσσας, στη σύνταξη, τη φωνητική, τη γραμματική. Τι κάνεις αν δεν ξέρουν; Πολλές φορές τους έκανα ισπανικά και μετά αρχαία ελληνικά. Βλέπω ότι συνεχώς μειώνεται το βάθος της εκπαίδευσης. Μείωσαν τα αρχαία ελληνικά αλλά και τα ίδια τα λατινικά. Στην ισπανική φιλολογία έκοψαν τα λατινικά, δεν μπορώ να το πιστέψω! Εμείς μιλάμε λατινικά με ορισμένες αλλαγές, δεν μπορώ να το πιστέψω!  Μειώνεται το βάθος της γλώσσας, της κουλτούρας, του πολιτισμού. Όμως ένας άνθρωπος χωρίς πολιτισμό δεν είναι άνθρωπος! Το διαδίκτυο και η τηλεόραση δεν είναι η λύση στη μόρφωση, τα παιδιά κάθονται μπροστά στις οθόνες με τις ώρες. Οι πληροφορίες είναι ομοιόμορφες και πολλές φορές εντοπίζω πολλά λάθη. Νομίζω ότι οι διοικούντες το γνωρίζουν αλλά αυτό ακριβώς θέλουν, θέλουν ομοιόμορφους πολίτες, φοβούνται τις διαφορές. Εμείς όμως είμαστε διαφορετικοί, πρέπει να είμαστε διαφορετικοί και να πλουτίζουμε από τις διαφορετικές ιδέες μας, γιατί όχι;

Μετά από σαράντα έτη μελέτης και διδασκαλίας της αρχαίας ελληνικής γραμματείας ποια νομίζετε ότι είναι η  σημαντικότερη ιδέα;

Η πιο σημαντική, με μια φράση, με χρυσά γράμματα, ότι «ο άνθρωπος είναι στο κέντρο του κόσμου, και το μέτρο όλων των πραγμάτων». Αυτή είναι μια ιδέα των Αρχαίων Ελλήνων και είναι αλήθεια. Αυτό είπαν στην ιατρική, στη φιλοσοφία, στις τέχνες και στις επιστήμες, «εμείς, οι άνθρωποι είμαστε ένας μικρός κόσμος, είμαστε ένα μικρό αντίγραφο του μεγάλου κόσμου». Βλέπουμε ότι ο μεγάλος κόσμος, σύμφωνα με την ιδέα του Σικελιανού Εμπεδοκλή, είναι κτισμένος από τέσσερα στοιχεία: γη, αέρα, νερό, φωτιά. Αυτά τα τέσσερα στοιχεία πρέπει να βρίσκονται σε ισορροπία, αν κάποιο από αυτά υπερισχύσει έρχεται η αρρώστια. Η γη είναι τα κόκκαλα μας, ο αέρας η πνοή, το νερό είναι το αίμα, και η φωτιά είναι αυτό που πολλούς αιώνες έλεγαν οι γιατροί η ζέστη της ζωής, σε αντιδιαστολή με το κρύο, το νεκρό. Αυτή ήταν η πιο σημαντική ιδέα που δημιούργησαν οι Έλληνες. Οι Αιγύπτιοι ήταν αρχαιότερος πολιτισμός, γνώριζαν αστρονομία και ήξεραν τον ουρανό. Ένας Αιγύπτιος όμως έπρεπε να είναι ιερέας για να γνωρίζει κάτι: «ο Σείριος είναι σε αυτό το μέρος και τότε φωτίζουμε», αυτό το ήξεραν. Ένας Έλληνας αντίθετα αναρωτιόταν: «γιατί όταν τρώω το ψωμί αυτό αλλάζει στα κόκκαλα μου, στο σώμα μου; Πώς μπαίνει στο σώμα μου; Πώς όλος ο κόσμος που βλέπω έχει σημασία στη ζωή μου»; Αυτή η γνώση ήταν και μια προσωπική αναζήτηση, τα παιδιά μου τα βάφτισα με ελληνικά ονόματα. Σε κανένα κοσμικό πολιτισμό δεν μπορούμε να συναντήσουμε τις ανακαλύψεις των Αρχαίων Ελλήνων, τόσο γρήγορα και σε ένα τόσο μικρό χώρο. Αυτό ήταν το ελληνικό θαύμα, κάποιοι μίλησαν για εξωγήινους.

Από την άλλη ο Σοφοκλής αναφέρει στον Οιδίποδα Τύραννο ότι ο άνθρωπος δε βρήκε λύση στο θάνατό του, αυτό είναι το μεγάλο πρόβλημα. Οι θρησκείες προσπάθησαν να δώσουν απάντηση σε αυτό, μιλούν για τη μετά θάνατο ζωή, όλα θα διορθώσουν εκεί. Αλλά κανείς δε επέστρεψε, μόνο οι ήρωες της μυθολογίας όπως ο Ηρακλής. Μόνο η μουσική μπορεί να απαλύνει τον πόνο του ανθρώπου για το θάνατο, αυτό αναφέρει ο μύθος του «Ορφέα με την Ευρυδίκη». Και εγώ ευγνωμονώ τους γονείς μου που μου έδωσαν την ευκαιρία να σπουδάσω μουσική, μόνο με τα βιβλία δεν θα ήμουν ο ίδιος άνθρωπος. Με τη μουσική γνώρισα πολλούς αξιόλογους ανθρώπους όπως το συνθέτη Joaquín Rodrigo που έγραψε το «Concierto De Aranjuez». Ένα άλλο πρόβλημα που δεν αντιμετώπισαν ήταν οι δούλοι, ο ίδιος ο Αριστοτέλης αναφέρει τη δουλεία ως κάτι «φυσικό», «περί φύσει δούλων». Και σήμερα όμως δεν έχουμε δούλους, ποιος λέει ότι δεν υπάρχουν δούλοι; Μορφωμένοι άνεργοι, φεύγουν από τις πατρίδες τους και πάνε αλλού να βρουν δουλειά.

Ποια αρχαία ελληνικά έργα μεταφράσατε;

Έκανα την πρώτη πλήρη μετάφραση του Ισοκράτη από τα αρχαία ελληνικά στα ισπανικά. Ένα βιβλίο το 1977, και το άλλο το 1979, μόνος ή μαζί με άλλους μεταφραστές τους «Βίους παράλληλους» του Πλούταρχου και τα «Βιβλία 15, 16, 17» του Διόδωρου της Σικελίας [Mitógrafos griegos (BIBLIOTECA CLÁSICA GREDOS), Vidas paralelas IV: Aristides; Catón; Filepemén; Flaminino; Pirro; Mario (BIBLIOTECA CLÁSICA GREDOS), Diodoro de Sicilia. Biblioteca histórica. Libros XV–XVII, Plutarco. Vidas paralelas]. Ο Ισοκράτης ήταν ένας ρητοδιδάσκαλος που στήριξε την ελληνική ένωση ενώ ο Δημοσθένης υποστήριζε μόνο την αθηναϊκή ένωση. Ο Ισοκράτης κατάλαβε ότι το μίσος κατά των Περσών μπορούσε να ενώσει τους Έλληνες, ότι ένας κοινός εχθρός θα τους ένωνε. Ο Μέγας Αλέξανδρος βρήκε στην Περσέπολη την απόδειξη με τα χρήματα που έδωσαν οι Πέρσες στο Δημοσθένη για να προδώσει τους Έλληνες, προσπάθησε ανεπιτυχώς να τους στρέψει κατά του Φίλιππου και του Αλεξάνδρου. Η ιστορία του Φίλιππου για μένα έχει μεγαλύτερο ενδιαφέρον από αυτή του γιου του Αλέξανδρου, ήταν ο Φίλιππος που απλώθηκε από τη Μακεδονία στον ελληνικό κόσμο.

Θέλω με την ευκαιρία να αναφέρω κάτι άλλο. Οι εκδότες μου για την μετάφραση με πλήρωσαν 2.500 ευρώ, απ’ αυτά κράτησαν αμέσως 500 ευρώ, ενώ στη συνέχεια από τη συνολική φορολογική μου δήλωση είχα κρατήσεις άλλα 1000 ευρώ, εγώ δηλαδή πήρα μόνο 1000 ευρώ και ούτε αυτά. Πήγα στο Υπουργείο Οικονομικών και τους έδειξα όλες τις αποδείξεις με τα έξοδα που είχα κάνει για τις μεταφράσεις, δηλαδή τις εκδόσεις και τα λεξικά που αγόρασα στη γερμανική, την αγγλική και τη γαλλική γλώσσα. Μου απάντησαν «δεν ισχύουν»! Δεν μου τα αφαίρεσαν από τη φορολόγησή μου. Αυτό ισχύει μόνο για τους γιατρούς, «γιατί αυτά είναι παιδιά επισκόπου», τους ρώτησα; Σας είπα ότι οι επίσκοποι δεν έχουν εφορία. Γι’ αυτό δεν θα κάνω άλλο βιβλίο στην Ισπανία.

Υπάρχει μια έντονη συζήτηση ότι οι άνθρωποι της οικονομίας βρίσκονται απέναντι στους ανθρώπους του πνεύματος, πολλές ανθρωπιστικές έδρες στα πανεπιστήμια καταργούνται.

Αυτό θέλει ο κόσμος; Για μένα πρέπει να κλείσουν οι οικονομικές σχολές, αυτές της οικονομίας. Επειδή αυτές δεν πρόβλεψαν την οικονομική κρίση που είναι η δουλειά τους, γιατί αυτές δεν την πρόλαβαν; Πολλές φορές μου είπαν στη ζωή μου, «είστε καθηγητής σε μια νεκρή γλωσσά, τα αρχαία ελληνικά, γιατί;». Και τους απάντησα «για να έχω να φάω εγώ και η οικογένεια μου», ήταν η πιο ανώδυνη απάντηση που μπορούσα να τους δώσω. Όταν μου κάνουν αυτές τις ερωτήσεις σημαίνει ότι δεν έχουν καταλάβει τη σημαίνει πολιτισμός. Δεν έχουν κατανοήσει την αξία της πρωτότυπης έκδοσης και την προσπάθεια της μετάφρασης, δηλαδή να φέρεις τον αρχαίο κόσμο αυθεντικό ως το δικό μας σημερινό κόσμο ο οποίος είναι η συνέχειά του. Από την άλλη η αυθεντική αρχαία γνώση είναι όπως η ποίηση, μπορούμε να μεταφράσουμε την ποίηση σε μια άλλη γλώσσα αλλά δεν θα είναι το ίδιο, χρειάζεται να έχουμε πρόσβαση στην πρωτότυπη γλώσσα.

Στον Ισοκράτη αποδίδεται η φράση, «Η Δημοκρατία μας αυτοκαταστρέφεται, διότι κατεχράσθη το δικαίωμα της ελευθερίας και της ισότητας, διότι έμαθε τους πολίτες να θεωρούν την αυθάδεια ως δικαίωμα, την παρανομία ως ελευθερία, την αναίδεια του λόγου ως ισότητα και την αναρχία ως ευδαιμονία».

Ναι, αυτό μου θυμίζει τη σημερινή κατάσταση στην Ευρώπη. Σήμερα δεν κάνουν πόλεμο, κάνουν οικονομικό πόλεμο που είναι πιο εύκολο. Στην κρίση μας λένε ότι ζήσαμε πέρα από τις δυνατότητες μας. Μα πώς; Εγώ έζησα με αρχαιοελληνικό (!) μέτρο, δεν μπορώ να καταλάβω γιατί θα πρέπει να πληρώσω τους τραπεζίτες από το μισθό μου, η καλύτερη αντίδραση ήταν αυτή της Ισλανδίας.

Μας μιλήσατε για την ιδιαιτερότητα των Αρχαίων Ελλήνων, τι θα μας λέγατε για την ιδιαιτερότητα των Ισπανών;

Θα σας αφηγηθώ μια ιστορία και νομίζω ότι μέσα σε αυτήν περικλείεται ολόκληρη η Ισπανία. Τον 15^ο αιώνα οι «καθολικοί βασιλιάδες» – που τους έχρισε καθολικούς ο πάπας όταν θέλησαν να κάνουν μια χώρα με μια όμοια θρησκεία, όμοιους νόμους, όμοια τα πάντα – αυτοί λοιπόν έδιωξαν από την Ισπανία τους μουσουλμάνους μετά από 750 χρόνια διαμονής (711-1492), αλλά και τους Εβραίους οι περισσότεροι από τους οποίους ήρθαν στην Ελλάδα στη Θεσσαλονίκη. Οι εβραίοι της Ελλάδας ονομάστηκαν «Σεφαραδίτες» ή «Σεφαρδίτες» γιατί στην εβραϊκή γλώσσα «Σεφεράδ» σήμαινε «Ισπανία», αργότερα τον 20^ο αιώνα τους αφάνισαν οι ναζί η ντροπή του ανθρώπινου γένους. Όμως ο διωγμός των μουσουλμάνων και των εβραίων δεν ήταν καθόλου χριστιανικός, ένα μεγάλο πλούτος πολιτισμού καταστράφηκε, έκλεισαν πολλές σχόλες μεταφραστών των αρχαίων γραμματειών, πολλές πρωτοποριακές μουσουλμανικές ανακαλύψεις ανακόπηκαν, με τη βοήθεια των οποίων διέσχισαν οι Ισπανοί τον ατλαντικό. Τον 15^ο αιώνα λοιπόν οι εβραίοι σκόρπισαν στην Ευρώπη και στην Αφρική. Πολλοί από αυτούς πήραν τα κλειδιά των σπιτιών τους ως μνήμες.

Πέντε αιώνες αργότερα, τον 20^ο αιώνα, μια νεαρή εβραία στο σαλόνι του σπιτιού της στη Νέα Υόρκη, είχε ένα από αυτά τα κλειδιά.  Είχε φτάσει στα χέρια της από γενιά σε γενιά. Τα κλειδιά αυτά ήταν σφυρήλατα, χειροποίητα, μοναδικά φτιαγμένα για κάθε πόρτα. Η κοπέλα πήγε στο Τολέδο, την πόλη των προ-προ προγόνων της και έβαλε το κλειδί στην τσάντα της. Στο Τολέδο υπάρχει ένα εβραϊκό εστιατόριο που σερβίρει φαγητό «kosher» που τρώνε οι εβραίοι και η κοπέλα πήγε να φάει εκεί. Έβγαλε από την τσάντα της το κλειδί και το έδειξε στον εστιάτορα, ο οποίος ήξερε καλά την παλιά πόλη του Τολέδο. «Οι προγονοί μου έμεναν εδώ τον 15^ο αιώνα αλλά είναι αδύνατον να βρούμε το σπίτι τους».

Θα πρέπει να σας πω ότι σε πολλά σημεία το Τολέδο παραμένει αναλλοίωτο γιατί ο βασιλιάς Φίλλιπος Β’ το 1562 μετέφερε την πρωτεύουσα από το Τολέδο στη Μαδρίτη. Ήταν ο βασιλιάς της Ισπανίας και της Πορτογαλίας και η Μαδρίτη βρισκόταν στο κέντρο της ιβηρικής χερσονήσου, η οποία επίσης πήρε το όνομα της από τους Αρχαίους Έλληνες γεωγράφους για τη χώρα που οριοθετούνταν από τον ποταμό «Ἶβηρο»/Έβρο. Τότε το Τολέδο άδειασε, το εμπόριο αλλά και η πόλη σταμάτησαν να αναπτύσσονται και πολλές γειτονιές παρέμειναν όπως ήταν. Η αμερικανίδα ζήτησε από τον εστιάτορα ο οποίος γνώριζε τα παλιά εβραϊκά σπίτια, να προσπαθήσουν να βρουν την πόρτα του σπιτιού της. Πήγαν με την κοπέλα πόρτα πόρτα. Και φανταστείτε! Σε ένα σπίτι η πόρτα άνοιξε! Μπορείτε να νιώσετε την έκπληξη της κοπέλας και του εστιάτορα όταν άνοιξε αυτή η πόρτα μετά από 500 χρόνια; Δάκρυσαν! [βουρκώνει, συγκινείται] Όταν λέω αυτή την ιστορία σκέφτομαι όλες τις φασαρίες που είχαμε στη χώρα μου, οι μουσουλμάνοι ήταν ισπανοί, είχαν μείνει αιώνες. Χάσαμε με αυτές τις πολιτικές ένα κομμάτι του πολιτισμού μας! Ποτέ δεν θα μπορέσουμε να καταλάβουμε ποια είναι η Ισπανία αν δεν δούμε τον Ισπανό ως ένα μίγμα από Εβραίους, Μουσουλμάνους και Ισπανούς.

Τα δυο τελευταία χρόνια εγκατασταθήκατε στην Ελλάδα;

Είχα ένα όνειρο. Να μείνω στην Ελλάδα με τους Έλληνες. Για να μάθεις μια γλώσσα πρέπει να μείνεις στη χώρα. Ως άνθρωπος και ως μεταφραστής θέλω να γνωρίσω την ελληνική γλώσσα στο μεγαλύτερο βάθος. Θέλω να είμαι πάντα μαθητής. Θέλω να διατηρώ το πνεύμα μου ανήσυχο. Όπως ήταν ο Ελ Γκρέκο (1541-1614) που φέτος στο Τολέδο γιορτάζουμε τα 400 χρόνια από το θάνατό του, με μια μεγάλη έκθεση των έργων του τα οποία έχουν συγκεντρώσει απ’ όλο τον κόσμο. Σας προσκαλώ.

105. Ταξίδι στην Πορτογαλία, της νοσταλγίας!

Η Πορτογαλία δεν ήταν πάντα μια μικρή σε έκταση χώρα όπως τη γνωρίζουμε σήμερα. Τα χαρακτηριστικά μοτίβα των πεζοδρομίων που συναντήσαμε στους παλιούς δρόμους της Λισαβόνας, στα ίδια μοτίβα περπατήσαμε στις νεόκτιστες πόλεις του καφέ και του ζαχαροκάλαμου της Βραζιλίας, στη Μοζαμβίκη της Αφρικής μέχρι τη Γκόα της Ινδίας και το ασιατικό Μακάου στην Κίνα. Ίσως γι’ αυτό η μουσική «Φάντο» που σημαίνει «μοίρα»/«πεπρωμένο», είναι τόσο μελαγχολική. Πολλοί αναζητούν τις ρίζες αυτής της μουσικής στη μουσική των σκλάβων της Αφρικής, σε αραβικές επιρροές και στην παραδοσιακή μουσική των Πορτογάλων ναυτικών. Οι Πορτογάλοι και Ισπανοί θαλασσοπόροι εξερευνητές, όταν το επέτρεψαν οι τεχνολογικές (και αραβικές) ανακαλύψεις της εποχής τους, αναχώρησαν με μεγάλο ενθουσιασμό και ελπίδα για το άγνωστο. Γνώριζαν για την καταστροφή που θα προκαλούσαν στους πολιτισμούς που θα συναντούσαν; Τους Μάγια, τους Αζτέκους, τους Ίνκας, τις πεδινές φυλές της Νότιας Αμερικής, τους αφρικανούς και τους ασιάτες; Όταν έφτασαν για παράδειγμα στη Βραζιλία, οι γηγενείς αριθμούσαν πέντε εκατομμύρια, σήμερα έχουν περιοριστεί στις διακόσιες χιλιάδες οι περισσότεροι από τους οποίους ζουν σε ‘γκέτο’ με πενιχρά επιδόματα και υπό την εξαθλίωση του αλκοόλ. Σίγουρα οι θαλασσοπόροι δεν γνώριζαν για την καταστροφή που θα προκαλούσαν στους γηγενείς γιατί ακόμη δεν τους είχαν συναντήσει. Πίστευαν όμως πολύ στις τεχνολογικές τους δυνάμεις, τα νέα καράβια, τα όργανα προσανατολισμού κτλ. Μήπως και σήμερα δεν επαναλαμβάνεται πιο έντονα το ίδιο ερώτημα, μπορούμε να εναποθέσουμε όλες τις ελπίδες μας στις ραγδαίες τεχνολογικές ανακαλύψεις;

(Ταξίδι στην Πορτογαλία, Βίντεο διάρκειας 9’ λεπτών): Φάρο, “το πιο απομακρυσμένο σημείο της οικουμένης” (Στράβων) , Λισαβόνα, Sintra, Óbidos, Coimbra, «Μεσαιωνικές καινοτομίες k’ τολμηροί θαλασσοπόροι», Πόρτο “ιστιοφόρα με κρασί”

Τα παιδιά μου θα ήθελαν να μάθουν αρχαία ελληνικά και λατινικά. Έτσι θα μπορούν να κατανοήσουν τον πολιτισμό μας σε βάθος, αλλά και να επικοινωνήσουν στον κόσμο με τις σύγχρονες γλώσσες που αντλούν από τις αρχαίες, όπως είναι η αγγλική και η ισπανική. Στις αρχές της πορτογαλικής ιθαγένειας οι ιερείς ήταν οι κύριοι εκφραστές τις εκπαίδευσης. Τα πρώτα πορτογαλικά μεσαιωνικά πανεπιστήμια, όπως ήταν το Πανεπιστήμιο της Κοΐμπρα, δημιουργήθηκαν τον 13ο αιώνα. Εντός της πορτογαλικής αυτοκρατορίας ιδρύθηκε το 1792 η παλαιότερη σχολή μηχανικών της Λατινικής Αμερικής (Real Academia de Artilharia, Fortificação e Desenho), και η παλαιότερη ιατρική σχολή της Ασίας (Medical College Goa) το 1842. Ωστόσο στα τέλη του 19ου αιώνα το ποσοστό αναλφαβητισμού ήταν πάνω από 80%. Η «Επανάσταση των Γαρυφάλλων» στις 25 Απριλίου 1974 που ανέτρεψε τη δικτατορία «Estado Novo»/Νέο Κράτος (1926-1974), άνοιξε τους δρόμους για τη δημοκρατικοποίηση της εκπαίδευσης, με δημόσια και δωρεάν εκπαίδευση για όλους.

106. Ταξίδι στην Ανδόρρα, των Πυρηναίων και των λιμνών Τριστάνα!

Σύμφωνα με πρόσφατες έρευνες η Ανδόρα κατέχει το ρεκόρ μακροζωίας διεθνώς, με μέσο προσδόκιμο ζωής 84,2 χρόνια. Ίσως ο καθαρός αέρας και το υγιεινό κλίμα των Πυρηναίων φροντίζει την υγεία των ογδόντα πέντε χιλιάδων κατοίκων του, περισσότερο από το εθνικό σύστημα υγείας! Το κράτος με συνολική έκταση 40 χιλιόμετρα και μέσο υψόμετρο 1.996 μέτρα, ονομάζεται και «Πριγκιπάτο των Κοιλάδων της Ανδόρρας». Οι απαρχές του κράτους πάνε πίσω στο 1278 όταν περιήλθε στον Κόμητα του Φουά και τον επίσκοπο του Ουρχέλ και μετά πέρασε στο Γαλλικό Στέμμα. Όσον αφορά την οικονομία αυτή βασίζεται κυρίως στον τουρισμό και αποτελεί οικονομικό κέντρο χάρη στις φορολογικές απαλλαγές. Το 2009 το Πριγκιπάτο επισκέφθηκαν, διερχόμενοι, περισσότεροι από 11,5 εκατομμύρια.

(Ταξίδι στην Ανδόρρα, Βίντεο διάρκειας 5 λεπτών): Στα Πυρηναία, Πεζοπορία στις Λίμνες Τριστάνα, Ανδόρρα λα Βέγια η πρωτεύουσα του πριγκιπάτου

Η επίσημη γλώσσα είναι η καταλανική αλλά οι περισσότεροι κάτοικοι μιλούν ισπανικά, γαλλικά ή και τις δύο γλώσσες. Στην Ανδόρα υπάρχουν τρία σχολικά συστήματα που συνυπάρχουν, το γαλλικό, το ισπανικό και της Ανδόρας. Η γαλλική κυβέρνηση επιχορηγεί μερικώς την εκπαίδευση στα σχολεία της γαλλικής γλώσσας, ενώ στο νότιο τμήμα κοντά στην Ισπανία υποστηρίζονται από την εκκλησία. Περίπου τα μισά παιδιά παρακολουθούν τα γαλλικά σχολεία. Εκτός από τα γαλλικά σχολεία, τα σχολεία της Ανδόρας ακολουθούν το ισπανικό πρόγραμμα σπουδών. Η αναλογία εκπαιδευτικού μαθητών στο δημοτικό σχολείο είναι περίπου 12:1, και στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση 7:1.