ΣΕΙΡΑ ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ: 45-46. Ταξίδι στο Μάλι και στην Γκάνα

του Δρ Δημητρίου Κουτάντου – Εκπαιδευτικού, Διδάκτορα Ειδικής Αγωγής

Η Σειρά το ταξίδι συνεχίζεται σε δυο χώρες της Δυτικής Αφρικής, στο Μάλι και στην Γκάνα. Τον τελευταίο χρόνο το πανέμορφο αρχέγονο Μάλι, όπως μας αποκαλύπτεται στο ενσωματωμένο βίντεο με τις φωτογραφίες, σπαράζεται από τις συγκρούσεις των Ισλαμιστών στασιαστών και των Τουαρέγκ με τις κυβερνητικές δυνάμεις και με Γαλλική παρέμβαση. Στην Γκάνα ο καθηγητής του τμήματος εκπαίδευσης Δρ Mawutor Avoke, αντικαγκελάριος στο Πανεπιστήμιο Winneba, μας αφηγείται την ιστορία της χώρας του και της Αφρικής ως μια πράξη διαίρεσης στην πολυπολιτισμικότητά της. Όμως οι ήχοι του αφρικάνικου μουσικού οργάνου «djembe» μας υπενθυμίζουν το σκοπό του: «όλοι συγκεντρώνονται με ειρήνη».

45. Ταξίδι στο Μάλι, στην καρδιά της χώρας ο Νίγηρας και οι Dongo

Η ονομασία του «Μάλι», πρώην Γαλλικό Σουδάν, πιθανότατα προέρχεται από τους «Malinke» και το βασίλειο τους το 13ο-14ο αιώνα. Οι αρχαίες πόλεις Djenne και Timbuktu ήταν κέντρα εμπορίου και ισλαμικής μάθησης. Αργότερα η πτώση των Songhai σηματοδότησε το τέλος της περιοχής ως ένα σταυροδρόμι εμπορίου με την καθιέρωση των θαλάσσιων οδών από τους ευρωπαίους άποικους. Στα τέλη του 19ου αιώνα η περιοχή περνάει υπό γαλλικό καθεστώς από το οποίο απέκτησε ανεξαρτησία το 1960. Το Μάλι συγκαταλέγεται ανάμεσα στις πτωχότερες χώρες του κόσμου, καθώς το 65% της έκτασης καταλαμβάνεται από την έρημο Σαχάρα. Οι αγροτικές οικονομικές δραστηριότητες εντοπίζονται στις παραποτάμιες περιοχές του ποταμού Νίγηρα. Στις 22 Μαρτίου 2012 εκδηλώθηκε στρατιωτικό πραξικόπημα όταν ισλαμιστές στασιαστές και οι Τουαρέγκ διαμαρτυρήθηκαν για τον τρόπο που χειρίστηκε η κυβέρνηση μια εξέγερση στο βορρά. Οι αντάρτες κατέλαβαν τρεις πόλεις στα βόρεια και διακήρυξαν την ανεξαρτησία του Βόρειου Μάλι. Όμως από τον Ιανουάριο του 2013, μετά από αίτημα της κυβέρνησης του Sanogo, έχουν επέμβει οι στρατιωτικές δυνάμεις της Γαλλίας και ανακαταλαμβάνουν τις βόρειες περιοχές.

«Ταξίδι στο Μάλι», 230 Φωτογραφίες διάρκειας 12’ λεπτών): Ο ποταμός Νίγηρας, Bamako η πρωτεύουσα, Segou η δεύτερη πόλη και σημαντικό λιμάνι, Η χώρα των Dogon: Dourou, Η χώρα των Dogon: Kani Kombole, Η χώρα των Dogon: Teli, Η χώρα των Dogon: Dioundourou, Bandiagara, Στην ιχθυόσκαλα Mopti, Djenne Μνημείο ΟΥΝΕΣΚΟ, Στα χωριά Bambara

Όσον αφορά την εκπαίδευση στο Μάλι αυτή παρέχεται δωρεάν μεταξύ των ηλικιών 7-16. Εντούτοις, οι πραγματικές εγγραφές στο σχολείο παραμένουν χαμηλές, μέσος όρος 61%, 71% αγόρια και 51% κορίτσια. Πολλές οικογένειες δεν είναι σε θέση να καλύψουν το κόστος των σχολικών στολών, των βιβλίων και άλλα έξοδα στα δημόσια σχολεία. Μόλις το 36% ολοκληρώνει την  πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Το εκπαιδευτικό σύστημα μαστίζεται από την έλλειψη σχολείων και εκπαιδευτικών στις αγροτικές περιοχές. Επιπλέον οι εισαγωγικές εξετάσεις για τη δευτεροβάθμια «diplome d’etude fondamentale» (Δίπλωμα Βασικών Σπουδών), αφήνει ακόμη περισσότερους μαθητές, κυρίως κορίτσια έξω, από το εκπαιδευτικό σύστημα. Σύμφωνα με τις πηγές Ηνωμένων Εθνών το ποσοστό αλφαβητισμού ειδικά για τα κορίτσια είναι από τα χειρότερα στην Αφρική. Ένα από τα παλαιότερα πανεπιστήμια στον κόσμο είναι το Sankore στο Timbuktu και χρονολογείται από τον 15ο αιώνα.

45. Ταξίδι στην Γκάνα, στους ήχους του djembe

Συνέντευξη με τον καθηγητή του τμήματος εκπαίδευσης Δρ Mawutor Avoke, Αντικαγκελάριο του Πανεπιστημίου Winneba
«Οι Μαθητές και ο Λέκτορας»/«Οι μαθητές και ο λέκτορας/ Δεν ήταν πλέον ελεύθεροι./ Γιατί οι εξετάσεις πλησίαζαν,/ Εύκολα μπορούσες να δεις/ Η ένταση της δουλειάς ήταν σκληρή και για τους δυο/ Όσο σκληρή μπορούσε να είναι./ «Ελάτε Μαθητές» είπε ο Λέκτορας,/ «Ας μιλήσουμε λιγάκι./ Ας μιλήσουμε για τρόπους και μέσα/ Και για απλά πράγματα σαν αυτά»./ Οι Μαθητές έτρεξαν με εγρήγορση/ Και κάθισαν στα πόδια του./ Ο Λέκτορας έδωσε πολλές σημειώσεις/ Να τις μάθουν απ’ έξω./ Και κάθε μικρή λεπτομέρεια είχε/ Ένα ειδικό σχεδιάγραμμα ή απεικόνιση./ Και η κατανόηση δεν φαινόταν/ Να ενδιαφέρει./ Οι Μαθητές μελέτησαν πολύ σκληρά/ Και απομνημόνευσαν απ’ έξω/ κάθε φόρμουλα./ Δεν διευκόλυναν όμως τη θέση τους./ Γιατί τα έγραψαν όλα παπαγαλίστικα/ Δεν μπορούσαν να γράψουν σωστά./ Ο Λέκτορας είχε φροντίσει/ Τα θέματα είχαν έρθει, όμως ήταν ντροπή/ Οι ερωτήσεις δεν ταίριαζαν./ Ω πόσο προσπάθησαν, σχεδόν έκλαψαν/ Αλλά δεν μπόρεσαν να κάνουν το ελάχιστο./ Και έτσι η εργασία πολλών χρόνων/ Με λύπη πήρε μηδέν./ Οι Μαθητές ανακάλυψαν ότι δεν έμαθαν/ Αν και είχαν διδαχτεί./ Στη θανατερή παγίδα της παιδαγωγικής/ Είχαν αληθινά πιαστεί./ «Ω Μαθητές» είπε ο Λέκτορας,/ «Διασκεδάσαμε πολύ./ Θα έρθετε ξανά τον επόμενο χρόνο;» Αλλά δεν ήρθε καμία απάντηση./ Και αυτό ήταν τρομακτικά περίεργο γιατί/ Τους είχε απορρίψει – όλους» (Joe Latham, Γκάνα).
Γκάνα…

Akwaaba (καλώς ήρθατε) στην Γκάνα. Η λέξη «Γκάνα» που σημαίνει «πολεμιστής Βασιλιάς» υιοθετήθηκε το 1957. Είμαστε μια υποσαχάρια χώρα με είκοσι εκ. κατοίκους, γενέτειρα του πρώην γενικού γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών, Κόφι Ανάν, χώρα του κακάο και της ξυλείας. Όπως σε πολλές αφρικάνικες χώρες ακολουθείται η μονοκαλλιέργεια, παράγουμε βασικά προϊόντα, κάτι που δυσκολεύει την ανάπτυξη μας. Η ιστορία μας είναι σύνθετη. Στη γη μας αναπτύχθηκαν πολλά βασίλεια των Gonja, Dagomba, Ashanti, Fanti… και εμφανίστηκαν φυλές όπως οι Akan, Bono, Asanta, Fante, Sehwi, Denkyira, κάποιες απ’ αυτές μητριαρχικές. Οι σημερινοί Γκανέζοι προέρχονται από εκατό αφρικάνικες εθνικές ομάδες με ξεχωριστό πολιτισμό, έθιμα, τρόπους κυνηγιού, αγροτικές καλλιέργειες και φυσικές ιατρικές θεραπείες. Οι πρόγονοί μας χρησιμοποιούσαν την πέτρα και το σίδερο, πριν πατήσει στη γη μας ο «λευκός άνθρωπος» (buffalo). Η ιστορία άλλαξε δραματικά με τον αποικισμό των Πορτογάλων το 1482 οι οποίοι έχτισαν το πρώτο ευρωπαϊκό οχυρό στην Ελμίνα. Στην Αφρική έφτασαν Ολλανδοί, Άγγλοι Γάλλοι κ.ά. ψάχνοντας χρυσό και κάνοντας σκλαβοπάζαρο. Αναμίχτηκαν και οι θρησκείες ο χριστιανισμός, ο μωαμεθανισμός με την αφρικάνικη παράδοση.

Γιατί οι άποικοι πήραν σκλάβους από την Αφρική και όχι από την Ασία;

Η Αφρική ήταν κοντά στις αποικίες της Αμερικής όπου πήγαν τους περισσότερους σκλάβους, είχαν παρόμοιο κλίμα με την Αφρική κάτι που βοηθούσε στην προσαρμογή. Οι περισσότεροι σκλάβοι πέθαναν κατά τη διάρκεια των υπερατλαντικών ταξιδιών μέσα στα καράβια. Οι άποικοι είχαν τέλειο σχέδιο, τέλεια στρατηγική. Έφτασαν με τη Βίβλο στο ένα χέρι και το μπαρούτι στο άλλο. Το άλλοθι ήταν η αφρικάνικη πολυθεΐα, τα ποτάμια, τα δέντρα και οι πέτρες. Όμως ο «λευκός άνθρωπος» ήρθε και είπε: «Όχι, αυτοί είναι πρωτόγονοι, αυτό είναι φετιχισμός». Ο μόνος τρόπος προσευχής είναι ο χριστιανικός. Ο αποικισμός εξαπλώθηκε με τη θρησκεία και τη βία. Οι άποικοι είχαν συνηθίσει στον πόλεμο. Αντίθετα, οι φυλές είχαν συναλλαγές, ηλικιωμένους αρχηγούς, νομαδική ζωή, μικρές κοινότητες, πολυγλωσσία, ποικιλία εθίμων, υπήρχαν επιμέρους φυλετικές συγκρούσεις αλλά δεν υπήρχαν εθνικά σύνορα. Οι άποικοι έφτιαξαν σχολεία, εκμεταλλεύτηκαν τον πλούτο, ενώ οι αρχηγοί των φυλών «διευκολύνονταν» με αλκοόλ. Ο «λευκός αρχηγός» κυβερνούσε πάνω από διακόσια χρόνια. Όμως στον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο πολλοί αγωνιστές ήταν Αφρικανοί. Συνειδητοποίησαν ότι ο λευκός άνθρωπος δεν ήταν ανίκητος, πέθαινε! Η εικόνα του πανίσχυρου λευκού έπεσε. Στις 6 Μαρτίου 1957 διακηρύξαμε την ανεξαρτησία μας υπό τους ήχους του djembe.

«Ταξίδι στην Γκάνα», Βίντεο διάρκειας 9’ λεπτών): Accra η πρωτεύουσα, Στους δρόμους της πόλης, Η αγορά, Το αργαλειό, Η κατασκευή του Djembe που σημαίνει “όλοι συγκεντρώνονται με ειρήνη”, Μουσική – κρουστά, Το φόρτωμα του κακάου στην Άκκρα το 1947, Ψαρολίμανο στην Winneba

Σύνορα…
Τα αφρικάνικα σύνορα είναι η πράξη της διαίρεσης! Είναι η μοιρασιά των αποίκων. Σήμερα μιλάμε αγγλικά. Οι ιεραποστολές ίδρυσαν σχολεία σύμφωνα με το αγγλικό σύστημα. Όμως η Γκάνα, όπως όλη η Αφρική, ζει μέσα στη φτώχεια με όλες τις συνέπειες της εκμετάλλευσης. Αυτό είναι το αποτέλεσμα του αποικισμού. Άλλωστε λόγω της φτώχειας και της έλλειψης σταθερότητας η δημοκρατία βάλλεται από τις δικτατορίες. Ο πρώτος μας πρόεδρος έπρεπε να κυβερνήσει μαζί με τους στρατιωτικούς για οχτώ χρόνια. Κάποιοι φοβήθηκαν ότι η χώρα θα ακολουθούσε το κομμουνισμό και την Κίνα. Είχαμε ταυτόχρονα ένα ιδεολογικό και ένα πολιτειακό πόλεμο στη Γκάνα.

«Εκδημοκρατισμός της Αφρικής»;

Ο λευκός κατέκτησε την Αφρική με τη Βίβλο και το μπαρούτι. Η εκμετάλλευση συνεχίζεται με τη «δημοκρατία και το χρήμα». Οι αφρικάνικες οικονομίες εξαρτούνται από τα διεθνή ταμεία, τις Η.Π.Α. Υπάρχει φτώχεια αλλά και χαρά, δεν έχουμε άλλη επιλογή.

Εκπαίδευση…

Εργάζομαι στο Τμήμα Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου της Winneba για περισσότερα από είκοσι έτη. Τα χρόνια παραμονής των μαθητών στις διαφορετικές βαθμίδες εκπαίδευσης άλλαξαν το 1999 από 6-4-5-2 σε 6-3-3-4. Το δεύτερο σύστημα είναι προσανατολισμένο στην αγορά. Εγώ έγινα δάσκαλος σε ηλικία δεκαεπτά ετών με δύο χρόνια ανώτατη εκπαίδευση. Ο αριθμός των μαθητών στην τάξη μπορεί να είναι 10-15 αλλά και 80, ο μέσος όρος είναι 40-60 μαθητές. Παρά τις δυσκολίες ο Γκανέζος δουλεύει σκληρά, προσπαθεί. Οι δυσκολίες αναδύουν δημιουργούς, παράδειγμα αποτελεί το νόμπελ λογοτεχνίας που πήρε ο ποιητής μας Kofi Awoonor το 2002.

Τι συμβαίνει με την εκπαίδευση των ατόμων με ειδικές ανάγκες;

Υπάρχει η πρακτική διαμονής των παιδιών με ειδικές ανάγκες σε εκπαιδευτικά ιδρύματα, σε εκπαιδευτικά άσυλα. Όμως πιστεύω ότι είναι μια αποτυχία γιατί τα περισσότερα παιδιά δεν φεύγουν ποτέ απ’ αυτά τα «σχολεία»! Μένουν εκεί ολόκληρη τη ζωή τους. Στο τμήμα λοιπόν εκπαιδεύομαι εκπαιδευτικούς γι’ αυτά τα σχολεία, μακριά από τις νέες εκπαιδευτικές προσεγγίσεις της ενσωμάτωσης. Ειρωνικά το κράτος έχει υπογράψει τη συνθήκη της Σαλαμάνκας στην Ισπανία που προβλέπει την ενσωμάτωση. Δεν υπάρχουν χρήματα. Υπάρχουν αρνητικές στάσεις με υποψίες για πνεύματα που δημιούργησαν τις ειδικές ανάγκες. Κάποιες φυλές δεν αποδέχονται τα άτομα με ειδικές ανάγκες γιατί υπάρχει καχυποψία και τοποθετούν αυτά τα παιδιά σε ιδρύματα για πάντα. Σε ένα από τα σχολεία-ιδρύματα που ερεύνησα υπήρχαν μαθητές οι οποίοι φοιτούσαν για 35 συνεχόμενα χρόνια και ακόμη συνεχίζουν να φοιτούν! Η εκπαίδευση βοηθάει να βελτιώσεις την ποιότητα ζωής αλλά μπορεί να λειτουργήσει και ως μηχανισμός αναπαραγωγής ανισοτήτων.

Παράδοση και αλλαγή…

Αν την αλλαγή δεν την επιθυμείς ο ίδιος, υπάρχει σύγκρουση στη ζωή, όπως για παράδειγμα, ήταν οι ηθικοί κώδικες που άλλαξαν οι αποικιοκράτες. Έτσι αντιτάχθηκαν στην κυρίαρχη αφρικάνικη παράδοση, όταν πίνεις αλκοόλ να ρίχνεις λίγες σταγόνες στη γη.

Όπως στην αρχαία Ελλάδα, έκαναν «σπονδή»!

Βλέπεις τι εννοώ. Υπήρχε μια παράδοση και στη χώρα σου που με τον χριστιανισμό άλλαξε. Έτσι και στη χώρα μου, αυτές οι σταγόνες στη γη είναι για τους νεκρούς παππούδες και πατεράδες μας. Όμως η δυτική χριστιανική δημοκρατία μας το απαγόρευσε, όποιος συνέχιζε να κάνει κάτι τέτοιο θεωρούνταν αντίχριστος, ενάντια στη χριστιανική ηθική. Σήμερα, μετά τον αποικισμό ξαναβρίσκουμε παλιότερες παραδόσεις, βλέπεις «σπονδές» στην Γκάνα. Είναι η καθημερινή ζωή, ό,τι γίνεται στην Αφρική έχει παραδοσιακή γεύση. Ακόμη και οι Αφρικανοί χριστιανοί ακολουθούν πολλές παραδόσεις. Εγώ τα παιδιά μου τα βάφτισα σε προτεσταντική εκκλησία αλλά μαθαίνουν και τις αφρικάνικες παραδόσεις, τα μαθαίνω να διακρίνουν το νερό από το αλκοόλ, το «καλό» από το «διαβολικό».

Ποια είναι η κατεύθυνση της εκπαιδευτικής σου έρευνας;

Ερευνώ την ιδρυματοποίηση και απομόνωση των παιδιών με νοητική ανεπάρκεια σε άσυλα και ιδρύματα διαμονής. Ανακάλυψα ότι σε αυτά τα σχολεία-ιδρύματα υπήρχε όχι μόνο απομόνωση αλλά και εκτεταμένη κακοποίηση των μαθητών. Το προσωπικό των ιδρυμάτων δεν είχε κατάλληλη εκπαίδευση. Δεν υπήρχε αναλυτικό πρόγραμμα, δίδασκαν ότι πίστευαν ότι ήταν κατάλληλο. Η κοινωνικοποίηση των μαθητών ήταν περιορισμένη. Χρειάζονται αλλαγές σε πολιτικό και σε πολιτισμικό επίπεδο. Χρειάζεται η αφύπνιση της ενσυναίσθησης των ανθρώπων και ολόκληρης της κοινωνίας. Η φτώχεια είναι ένα πρόβλημα.

Έζησες σε Γκάνα, Νιγηρία, Αγγλία…

Η δομή των εκπαιδευτικών συστημάτων είναι ίδια, αλλά η Αφρική είναι φτωχή. Ωστόσο η επιθυμία των Αφρικανών μαθητών να μάθουν είναι εντονότερη. Συγνώμη αν προχωρώ σε κάποιες διαπιστώσεις αλλά η ηθική στην Αφρική επιμένει, π.χ. ο τρόπος που βλέπουν το δάσκαλο, όταν μπαίνει στην τάξη σηκώνονται και περιμένουν να τους πει να καθίσουν. Η Γκανέζικη τάξη έχει 70 μαθητές με ένα δάσκαλο που τον ακούν, ενώ στην Αγγλία δεν μπορεί να ελέγξει 7 μαθητές.

Παγκοσμιοποίηση…

Η δύση προχωράει και ο νότος μένει πίσω, δεν είναι παγκοσμιοποίηση αυτή κατά τη γνώμη μου. Είναι ένα παγκόσμιο χωριό σε πόλωση! Ακόμη και η εκπαίδευση στη χώρα μου δεν είναι δωρεάν. Χρειάζεται να αγοράσεις βιβλία, τετράδια, μολύβια και σε κάποια μέρη το θρανίο σου και την καρέκλα σου!

Έλληνες…

Αναπτύξατε αξιόλογο πολιτισμό και ο κόσμος κέρδισε. Έχω συναντήσει κάποιους Έλληνες. Δεν ξέρω πώς είναι σήμερα το πολιτικό σας σύστημα, αλλά ο σύγχρονος ελληνικός πολιτισμός μπορεί να προσφέρει στον κόσμο. Υπάρχουν σύγχρονοι Έλληνες φιλόσοφοι; Δεν έχω ακούσει τίποτα. Ίσως οι καιροί φτιάχνουν τους φιλόσοφους! Πρέπει να είστε παρόντες γιατί δυστυχώς η εχθρότητα είναι παρούσα.

Ανατολή-δύση, χριστιανισμός-ισλαμισμός…Εσείς;

Έχουμε θέση άραγε; Είμαστε μια χούφτα φτωχοί άνθρωποι που παλεύουν να επιβιώσουν. Η Αμερική έχει αναλάβει ένα κυρίαρχο ρόλο στον κόσμο. Αυτό είναι άδικο. Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι να ζήσουμε, μας ενδιαφέρει η εκπαίδευση και η υγεία.