ΣΕΙΡΑ ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ: Εκπαιδευτική προσέγγιση του Ολοκαυτώματος: Προσωπικές ιστορίες, στερεότυπα, προπαγάνδα, κοινωνική διάκριση

Του Δημήτρη Κουτάντου, εκπαιδευτικού σε ΚΔΑΥ, koutantosdimitri@hotmail.com

Εκπαιδευτική προσέγγιση του Ολοκαυτώματος: Προσωπικές ιστορίες, στερεότυπα, προπαγάνδα, κοινωνική διάκριση.

Εισαγωγή

Από 20 έως 23 Ιανουαρίου 2006 στη Μπρατισλάβα της Σλοβακίας και από 7 έως 16 Ιουλίου 2006 στην Ιερουσαλήμ στο Ισραήλ παρακολούθησα δύο εκπαιδευτικά σεμινάρια σχετικά με τη διδακτική προσέγγιση του Ολοκαυτώματος του Β’ Παγκοσμίου πολέμου. Το πρώτο σεμινάριο («Teaching and remembering about the Holocaust») διοργανώθηκε από το Συμβούλιο της Ευρώπης και το Ίδρυμα Yad Vashem και το παρακολουθήσαμε 30 εκπαιδευτικοί από 15 Ευρωπαϊκές χώρες. Το δεύτερο σεμινάριο («Holocaust studies for educators from Greece») διοργανώθηκε από το Yad Vashem και το ICHEIC Humanitarian Fund σε συνεργασία με το ΥΠΕΠΘ και το παρακολουθήσαμε 18 Έλληνες εκπαιδευτικοί.

Το Yad Vashem, the Holocaust Martyrs and heroes Remembrance Authority, ιδρύθηκε το 1953 από την ισραηλινή κυβέρνηση και απασχολεί περισσότερους από 1000 ερευνητές, εκπαιδευτικούς και διοικητικούς υπαλλήλους. Είναι ένα κέντρο έρευνας και εκπαίδευσης που δραστηριοποιείται για τη διάσωση και προβολή των ιστορικών ντοκουμέντων του ολοκαυτώματος, των μαρτυριών των επιζώντων, τη διατήρηση της μνήμης των θυμάτων, την αναγνώριση της δικαιοσύνης των εθνών και την εκπαίδευση. Το 1993 ίδρυσε το International School for Holocaust Studies, το οποίο διοργανώνει εκπαιδευτικά σεμινάρια σε όλο τον κόσμο και στην Ιερουσαλήμ, παράγει εκπαιδευτικό υλικό, βιβλία, χάρτες, CD-ROMs, ταινίες, ηλεκτρονική ενημέρωση (http://www.yadvashem.org/ ).

«Ταξίδι στο Ισραήλ», 104 Φωτογραφίες διάρκειας 9’ λεπτών: “Ένα κράτος γεννιέται στις στάχτες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου” (αρχείο Yad Vashem), 20 Πόστερ από το ICHEIC Humanitarian Fund, Με τους Επιζώντες του Ολοκαυτώματος, Ιερουσαλήμ, Το Ελληνικό Πατριαρχείο, Η Πτώση της Μασάντα, Νεκρά ή Αλμυρά Θάλασσα, Τελ Αβίβ, Στα ελαιόδεντρα του Κήπου της Γεσθημανής

Το International Commission for Holocaust Era Insurance Claims (ICHEIC Humanitarian Fund ιδρύθηκε το 1998 μετά από διαπραγματεύσεις μεταξύ ευρωπαϊκών και αμερικανικών ασφαλιστικών εταιριών, του Ισραήλ, των επιζώντων του ολοκαυτώματος και των εβραίων από όλο τον κόσμο. Αυτός ο οργανισμός χρηματοδοτεί από το 2005 το ICHEIC Program for Holocaust Education in Europe ενάντια στον αντι-σημιτισμό, το ρατσισμό, την ξενοφοβία, τη διατήρηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της ιστορικής μνήμης. Η Ελλάδα συμμετέχει σε αυτόν τον οργανισμό και τα εκπαιδευτικά του προγράμματα από το 2005 (http://www.holocausttaskforce.org/ ).

Η δική μας ομάδα ήταν η πρώτη που πήγε στο Ισραήλ και πιθανότατα θα ακολουθήσουν και άλλες. Ο όρος “Ολοκαύτωμα” του Β’ παγκοσμίου Πολέμου αναφέρεται στον αφανισμό εκατομμυρίων ανθρώπων από τους Ναζί την περίοδο 1933 – 45. Έξι εκατομμύρια ήταν Εβραίοι, δυο εκατομμύρια Ρώσοι αιχμάλωτοι πολέμου, Ουκρανοί, Πολωνοί, Αθίγγανοι, πολιτικοί κρατούμενοι, ομοφυλόφιλοι, άτομα με ειδικές ανάγκες κτλ. Στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες και στην Ελλάδα ημέρα μνήμης είναι η 27η Ιανουαρίου, όταν ο κόκκινος στρατός απελευθέρωσε τα στρατόπεδα συγκέντρωσης Auschwitz και Birkenaou. Σε άλλες χώρες επιλέχτηκε μια άλλη ημερομηνία που σχετίζεται με ένα τοπικό γεγονός σε σχέση πάντα με το ολοκαύτωμα. Από την Ελλάδα απελάθηκαν περίπου εβδομηνταπέντε χιλιάδες εβραίοι (Φωτογραφία 1) που λίγο μετά θυσιάστηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Η διδακτική προσέγγιση ενός τόσου ευαίσθητου κεφάλαιου της ανθρώπινης ιστορίας είναι περισσότερο από ποτέ επίκαιρη Ο 20ος αιώνας χαρακτηρίζεται από τις μαζικότερες σφαγές και εκτεταμένες γενοκτονίες που εξολόθρευσαν με μεθοδικό τρόπο πάνω από πενήντα εκατομμύρια ανθρώπους στην Κίνα, το Σοβιέτ, το Σουδάν, το Ιράκ, την Τουρκία, την Ρουάντα κτλ. (Σίμονς, 2006) Ωστόσο η βασική προσέγγιση των σεμιναρίων αφορούσε την εκπαιδευτική ματιά όχι μέσα από στατιστικές αναφορές και την υπερβολική προβολή βιαιοτήτων που μπορεί να έχουν αρνητικές επιδράσεις, αλλά: (α) την αφήγηση προσωπικών ιστοριών και διλημμάτων κυρίως των θυμάτων που παρέμεναν άνθρωποι με σάρκα, πνεύμα και επιλογές κατά τη διάρκεια των εγκλημάτων και όχι απλά ένας αριθμός προς εξαφάνιση όπως ήθελαν να τους βλέπουν οι ναζί, και (β) τα μηνύματα που λαμβάνομε για τις σύγχρονες κοινωνίες σε θέματα προπαγάνδας, στερεότυπων, κοινωνικής διάκρισης και κλιμακούμενης βίας.

Φωτο1 (αρχείο Yad Vashem): Εβραίοι στρατιώτες στην Ακρόπολη

α. Διδακτική προσέγγιση μέσα από τα πρόσωπα – κατασκευή στερεότυπων

Διδάσκοντας σχετικά με το ολοκαύτωμα με στατιστικές, αριθμούς, μάχες μπορεί να είναι ένας ανώδυνος και “ασφαλής” τρόπος αλλά δεν επιτρέπει στους μαθητές να μάθουν αυτά που πραγματικά χρειάζονται να μάθουν. Η ανθρώπινη πάλη κατά τη διάρκεια των μαζικών εγκλημάτων μπορεί να βοηθήσει τους μαθητές να συναισθανθούν βαθύτερα τα προβλήματα των εχθροπραξιών, αλλά κυρίως να διαμορφώσουν στάσεις αντίστασης απέναντι σε αυτά. Η ανάγκη διαφοροποίησης της εκπαιδευτικής μας προσέγγισης επικουρείτε και από τις σύγχρονες εκπαιδευτικές ερευνητικές προσεγγίσεις: οι ανθρωπιστικές επιστήμες δεν μπορούν να αντιγράφουν ούτε να βασίζονται στις μεθόδους των φυσικών επιστημών. Οι φυσικές επιστήμες υπολογίζουν και μετρούν, οι ανθρωπιστικές επιστήμες περιγράφουν και ερμηνεύουν. Τα φυσικά φαινόμενα διαφέρουν από τα ψυχολογικά και κοινωνικά φαινόμενα.

Ακόμη περισσότερο η περιγραφή και η ερμηνεία των ψυχολογικών και των κοινωνικών φαινομένων προϋποθέτουν την κριτική θεώρηση (critical theory) των εσωτερικών και εξωτερικών αντικατοπτρισμών των εμπλεκομένων που αποτελεί και τη δύναμη της εκπαίδευσης και το ζητούμενο για τους μαθητές μας. «Η εκπαίδευση δεν μπορεί να επιδιορθώσει τη στέγη που στάζει, δεν μπορεί να εξαλείψει ένα διαζύγιο ή την απώλεια ενός γονέα, ή να απαλείψει μια ασθένεια και μια άσχημη κατάσταση υγείας» (Nixon κ.α., 1996, σελ. 118). Η εκπαίδευση δεν μπορεί να αλλάξει την κοινωνία αυτομάτως. Μπορεί όμως να αλλάξει το τρόπο σκέψης, συνείδησης και να διαμορφώσει εκείνες τις στάσεις που θα αναπτύξουν συνθήκες προόδου τόσο για τα άτομα όσο και για τις κοινωνίες.

Διδάσκοντας σχετικά και ενθυμούμενοι το ολοκαύτωμα ακουμπάμε ένα πονεμένο κεφάλαιο της ιστορίας για τη σκοτεινή πλευρά της ανθρωπότητας. Στη διδακτική μας προσέγγιση φυσικά θα γίνει αναφορά στα γεγονότα αλλά το μήνυμα μας αφορά το ανθρώπινο πλησίασμα. Οι γενικεύσεις και οι αριθμοί που παραδοσιακά χρησιμοποιούμε δε μπορούν να μας διδάξουν ότι πραγματικά οφείλουμε να μάθουμε, όπως θα αισθανθούμε αν ακούσουμε τις προσωπικές ιστορίες του Τζάκομπ, του Ιάκωβου, της Ελένης, των θυμάτων του πολέμου, των επιζώντων.

Γιατί αυτό ακριβώς επιχείρησε η άρρωστη τακτική των ναζί. Συγκέντρωσε ανθρώπους από διάφορα σημεία της Ευρώπης, κοπέλες, νέους, παιδιά, οικογενειάρχες καθένας με τη δική του ανθρώπινη ταυτότητα και άρχισε τη σταδιακή τους “απ-ανθρωποίηση”. Με την έναρξη των απελάσεων αυτών των προσώπων και τη μετάβαση τους στα γκέτο ή τα στρατόπεδα, με διαβολική μεθοδικότητα προσπάθησαν να εξευτελίσουν και να σβήσουν την ταυτότητα των θυμάτων, από τα τρένα που τους μετέφεραν, τρένα για τη μεταφορά ζώων, συσκευασμένοι 80-100 άνθρωποι σε κάθε βαγόνι μέσα στα οποία υποχρεώνονταν να κάνουν χωρίς ιδιωτικό χώρο τις φυσικές τους ανάγκες, ή την αδυναμία διατήρησης του δικαιώματος τους για νερό, τροφή, αέρα, έως την άφιξη στα στρατόπεδα, τις μαζικές δολοφονίες ή τον εξευτελισμό εκείνων που επιλέχτηκαν για να εργαστούν, το κούρεμα, την απρόσωπη κοινή για όλους φόρμα εγκλεισμού και τέλος την “επιβεβαίωση”: στο εξευτελισμένο απρόσωπο σώμα ανήκει πλέον μόνο ένας αριθμός για γραφειοκρατικούς λόγους. Όπως χαρακτηριστικά μας αφηγήθηκε ένας επιζών: «στα στρατόπεδα συγκέντρωσης μπήκαμε άνθρωποι και μέσα σε λίγη ώρα βγήκαμε αριθμοί».

Για παράδειγμα οι μαθητές διαφορετικά θα αισθανθούν και θα μάθουν αν ακούσουν ότι οι ναζί μετέφεραν με τρένα τους εβραίους και αλλιώς αν ακούσουν μια μαρτυρία. Ένας επιζών αφηγείται: «Παρέλασα πίσω από τη γυναίκα μου, ο μικρός Mordechay περπατούσε ανάμεσα μας. Η Celia ήταν έγκυος. Ο πατέρας της, η αδελφή της και ο αδελφός της ήταν μαζί μας και ο αδελφός μου Yehuda. Περίπου εκατό άνθρωποι στριμωχνόμασταν σε κάθε βαγόνι. Κάθε οικογένεια πήρε ένα καρβέλι ψωμί και λίγα σύκα. Κάθε βαγόνι είχε ένα βρώμικο βαρέλι με νερό. Το νερό τελείωσε σχεδόν αμέσως. Η δίψα μας βασάνιζε στη διάρκεια του μακρινού ταξιδιού. Ήμασταν στριμωγμένοι και στοιβαγμένοι σαν ρέγκες σε κουτί. Το αγόρι μου έκλαιγε και εκλιπαρούσε: Νερό! Νερό! Αλλά δεν υπήρχε νερό στο βαγόνι» (Jaco Policer).

Η στρατηγική εξευτελισμού και απανθρωποίησης των θυμάτων βοηθούσε τους ίδιους τους θύτες να φέρονται με ωμότητα και να εκτελούν χωρίς δισταγμό. Αυτοί που στέκονταν μπροστά τους δεν ήταν άνθρωποι. Κανείς δεν ενδιαφέρονταν πλέον για τις ανθρώπινες ανάγκες των αδύναμων, τα διλήμματα για επιβίωση, τον εξευτελισμό, το κρύο, την αρρώστια, τον πόνο, την πείνα. Οι θύτες είχαν πάψει να βλέπουν ανθρώπους, έβλεπαν κάτι λιγότερο από αριθμούς από τους οποίους σύντομα έπρεπε να απαλλαχτούν. Όλα είχαν αλλάξει αλλά ακριβώς γι? αυτό το λόγο η ματιά μας πρέπει να αναστρέφεται ξανά προς τον άνθρωπο.

Ένας από τους διασωθέντες και αργότερα μελετητής του ολοκαυτώματος σημειώνει: “Ο κόσμος γύρω μας [Άουσβιτς] έμοιαζε αναποδογυρισμένος, επομένως κάποιος πρέπει να τον είχε αναποδογυρίσει και να είχε αναποδογυρίσει μαζί και τον εαυτό του”έχουν κυκλοφορήσει εκατοντάδες βιβλία γύρω από την ψυχολογία των Χίτλερ, Στάλιν, Χίμλερ, Γκέμπελς, και έχω διαβάσει δεκάδες από αυτά χωρίς να με έχουν ικανοποιήσει- το ιστορικό ντοκουμέντο δεν διαθέτει σχεδόν ποτέ τη δύναμη να μας δείξει το βάθος του ανθρώπινου όντος: γι’  αυτό το σκοπό περισσότερο από τον ιστορικό ή τον ψυχολόγο, είναι πιο κατάλληλοι ο δραματουργός ή ο ποιητής» (Λέβι, 2000, σελ. 29).

Η μελέτη, η διδασκαλία και η εκπαίδευση ενός τόσο ευαίσθητου θέματος στα σχολεία μας (για εκπαιδευτικό υλικό οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να απευθυνθούν και στο ελληνικό εβραϊκό μουσείο στην Αθήνα (http://www.jewishmuseum.gr/ ) αναδύει μια σειρά διλήμματα: “Κατ’ αρχή, σε κάθε τάξη ίσως υπάρχουν μαθητές που σχετίζονται άμεσα με αυτές τις ομάδες που εκτελέστηκαν από τους Ναζί, και αυτό απαιτεί ιδιαίτερη ευαισθησία εκ μέρους των εκπαιδευτικών. Δεύτερο, όπως σημειώνει η Carrie Supple, όταν διδάσκομε για το Ολοκαύτωμα, είναι πολύ εύκολο να παραλύσουμε τον εκπαιδευόμενο με εικόνες και πληροφορίες που είναι αδύνατο να κατανοήσει σε ένα συνηθισμένο περιβάλλον. Τρίτον, κάποιοι μαθητές (συνήθως αγόρια) μπορούν να αισθανθούν μια νοσηρή γοητεία με τη σκληρότητα και το σαδισμό εκείνων που έφτιαξαν τα στρατόπεδα, πραγματοποίησαν ιατρικά πειράματα στα θύματα ή ήταν μέλη των ομάδων θανάτου. Τέλος μερικοί μαθητές είναι ανίκανοι να κατανοήσουν τι συνέβη λόγω της φύσης και της κλίμακας του ολοκαυτώματος, ενώ άλλοι φαίνονται να αναισθητοποιούνται μπροστά στη φρίκη είτε από ένα είδος κλονισμού, είτε λόγω της συνεχόμενης έκθεσης σε σκηνές βίας (αληθινής και δραματοποιημένης) στα μέσα μαζικής επικοινωνίας» (Stradling, 2001, σελ. 107).

Για τους παραπάνω λόγους στα σεμινάρια που παρακολούθησα οι ομιλητές πρότειναν την προσέγγιση μέσα από την αφήγηση προσωπικών ιστοριών, ημερολογίων, γραμμάτων, ποιημάτων ή ακόμη και εικόνων που αναδεικνύουν την προπαγανδιστική πορεία της “κοινωνικής διάκρισης” μεταξύ των πολιτών και την κλιμακούμενη βία, κάτι που σταδιακά οδήγησε στο ολοκαύτωμα. Κατά τη διάρκεια αυτής της μαθησιακής διαδικασίας η έκθεση εικόνων εκτελέσεων δεν αποτελεί αυτοσκοπό. Υπάρχουν σημαντικά στοιχεία στην πορεία προς την εκδήλωση της βίας και αυτή η νέα προσέγγιση μπορεί να αποτελέσει ένα μάθημα για τις κοινωνικές διακρίσεις στις δικές μας κοινωνίες, για το “θύμα”, το “θύτη” ή τον “αυτόπτη παθητικό παρατηρητή”; Πώς είναι να είσαι από τη μεριά αυτού που βιώνει την κοινωνική διάκριση ή αυτού που ταυτίζεται με την κυρίαρχη ιδεολογία;

Πώς ήταν το θύμα-θύτης-αυτόπτης μάρτυρας πριν, κατά και μετά τον πόλεμο. Για τα θύματα του ολοκαυτώματος παρουσιάστηκαν μια σειρά από στοιχεία για τη ζωή πριν τον πόλεμο ενάντια στα στερεότυπα για τους εβραίους ως εκμεταλλευτές, άτεχνοι, με διαβολικές ιδιότητες όπως να σκοτώνουν παιδιά. Σε αντίθεση με τα στερεότυπα οι εβραίοι είχαν αναπτύξει μια πλούσια καλλιτεχνική και πολιτισμική ζωή και ζούσαν σε συνηθισμένες ανθρώπινες κοινότητες, ήταν απλά άνθρωποι. Μόνο στη Βαρσοβία πριν τον πόλεμο κυκλοφορούσαν 17 εφημερίδες εβραίων με παρά πολλές αναφορές σε πλούσιες καλλιτεχνικές εκδηλώσεις θεάτρου, χορού κτλ. Στο σχολείο λοιπόν μπορούν να παρουσιαστούν προπολεμικές εικόνες από παιδιά και κοινότητες εβραίων στην καθημερινή τους ζωή.

Όσον αφορά τη διάρκεια του πολέμου η εκπαιδευτική προσέγγιση επικεντρώνεται σε μια σειρά από διλήμματα που βίωναν καθημερινά ως άνθρωποι. Για παράδειγμα στο γκέτο της Πολωνίας η κλασική ιστορική προσέγγιση επικεντρώνεται στον αριθμό των θυμάτων, ενώ ίσως είναι πιο ενδιαφέρον να δούμε τους επιζώντες. Πώς ήταν να ζουν στα γκέτο με 180 θερμίδες την ημέρα που έδιναν οι ναζί; Με ποιους τρόπους προσπαθούσαν να επιβιώσουν; Υπήρχαν διαφορές μεταξύ των εβραίων και γιατί; Τι επιλογές είχαν να κάνουν οι εβραίοι γιατροί στα δικά τους νοσοκομεία επιλέγοντας να δώσουν τα λιγοστά φάρμακα στους πιο δυνατούς για να έχουν ελπίδες για επιβίωση αντί να τα δώνουν σε όλους και τελικά να πέθαιναν όλοι.

Υπάρχει ιστορικό ντοκουμέντο για παράδειγμα από τη μυστική συνάντηση κάποιων εβραίων στο γκέτο της Βαρσοβίας ενός Ραβίνου, ενός δικαστή και δυο γιατρών για να αποφασίσουν σε ποιους θα χορηγούσαν τα λιγοστά φάρμακα για ζαχαρώδη διαβήτη στα νοσοκομεία. Ο δικαστής κατηγορεί το γιατρό που προτείνει να δώσουν τα λιγοστά φάρμακα στους πιο δυνατούς. Τελικά δε αποφασίζουν και μένει η απόφαση στα χέρια των γιατρών. Όμως τι άλλο δείχνει αυτό το παράδειγμα; Σε εκείνον τον κόσμο του χάους και του θανάτου οι άνθρωποι ακόμα ζούσαν, ακόμα βίωναν καθημερινά μια σειρά από διλήμματα, ακόμα έπαιρναν αποφάσεις και η επιλογή είναι μια μορφή αντίστασης και ελευθερίας. Ακόμη ήταν άνθρωποι και αυτό το μήνυμα χρειάζεται να διδαχτούν οι μαθητές μας.

Σε ένα άλλο παράδειγμα ο διασωθέν και αργότερα νομπελίστας Ελ Βίζελ περιγράφει με ποιο τρόπο βοηθούσε ακόμη ως δεκατετράχρονο παιδί τον ασθενή πατέρα του, αλλά αυτό σήμαινε ότι έβαζε σε ρίσκο τη δική του ζωή. Αργότερα σκεφτόταν την αυτοκτονία και τότε μια ματιά από ένα άλλο συγκρατούμενο του έδωσε κουράγιο, ένιωσε ξανά άνθρωπος. Μια άλλη πολυμελή οικογένεια τριάντα ατόμων που κρύβονταν περιγράφει τα διλήμματα που βίωναν με τα δικά τους μωρά. Να τα έβγαζαν έξω από την κρυψώνα καταδικάζοντας τα σε θάνατο ή να τα άφηναν μέσα στην κρυψώνα και το κλάμα τους να τους πρόδιδε όλους; Και μετά τον πόλεμο γιατί να ζήσουν όταν οι οικογένειες των περισσοτέρων είχαν ξεκληριστεί;

Όλα αυτά τα ανθρώπινα διλήμματα μας δίνουν την ανθρώπινη διάσταση του πολέμου και ίσως μπορεί να οδηγήσουν τους μαθητές μας να αναπτύξουμε τις δικές τους ανθρώπινες και κριτικές στάσεις σήμερα. Τι κάνουμε για παράδειγμα όταν καθημερινά ακούμε, ως παθητικοί μάρτυρες στα μέσα μαζικής ενημέρωσης για τα εγκλήματα σε όλο τον κόσμο, την Παλαιστίνη, το Ιράκ, τη Ρουάντα; Απλά ακούμε για τους αριθμούς των θυμάτων από τις εκρήξεις στο Ιράκ αλλά αδυνατούμε να μπούμε στη θέση τους και τα διλήμματα που βιώνουν οι συνάνθρωποι μας.

Προχωρώντας σε μια άλλη ομάδα αυτών που προσπάθησαν να βοηθήσουν, τους “δίκαιους των εθνών”, οι μαθητές μας να αναρωτηθούν για ποιο λόγο στο Β? Παγκόσμιο πόλεμο κάποιοι αποφάσισαν να δράσουν βοηθώντας ενώ άλλοι όχι; Στην ταινία για παράδειγμα “Η λίστα του Σίντλερ” που αφορά αληθινά γεγονότα ο Σίντλερ αρχικά προσπάθησε με κάποιες επιχειρηματικές δράσεις ως επιχειρηματίας να βγάλει χρήματα. Και η στιγμή που αποφασίζει να βοηθήσει είναι όταν ο ίδιος βλέπει ένα μικρό κοριτσάκι με κόκκινο φόρεμα, σκηνή που τον αγγίζει και αλλάζει στάση.

Στη διδακτική μας προσέγγιση όσον αφορά τους θύτες δίνεται λιγότερος χρόνος και ίσως το πιο ενδιαφέρον τουλάχιστον εκπαιδευτικά είναι τι οδήγησε σε αυτά τα μακάβρια εγκλήματα; Ποια στερεότυπα, προπαγάνδα και κλιμακούμενη βία οδήγησαν στον όλεθρο; Και αν ο άνθρωπος σκέφτεται με στερεότυπα και “αντικειμενικές” αυταπάτες μήπως ανά πάσα στιγμή μπορεί να χαθεί ο έλεγχος και να γίνει επικίνδυνο; Σήμερα δεν μας έρχονται στο μυαλό στερεότυπα για τους Σκωτσέζους, Γάλλους, Αλβανούς, Τούρκους κτλ.; Η διαδικασία αυτή αρχίζει με τη διάκριση δηλαδή τις αρνητικές δράσεις ορισμένων εναντίων κάποιων άλλων ως αποτέλεσμα του εντοπισμού των τελευταίων σε μια ομάδα λόγω φύλου, φυλής ή άλλα χαρακτηριστικά.

Η διάκριση κατευθύνεται από και προς κάποια στερεότυπα (π.χ. οι Ιταλοί είναι συναισθηματικοί, οι Γιαπωνέζοι εργατικοί) ή κάποιες προκαταλήψεις. Η μορφοποίηση των στερεότυπων αρχίζει με την κατηγοριοποίηση αυτών που είναι μέσα στην ομάδα από αυτούς που είναι έξω από την ομάδα. Ενισχύουν την αυτοεκτίμηση και την ατομική και κοινωνική ταυτότητα της κυρίαρχης ομάδας και των μελών της, τη βοηθούν να μορφοποιηθεί, αδιαφορώντας αν αυτό γίνεται σε βάρος άλλων ομάδων. Μήπως αυτό δε γίνεται σήμερα στην αυτοκρατορία των ΗΠΑ χρησιμοποιώντας κυρίως προεκλογικά το φόβο της “τρομοκρατίας” για να ενοποιούν τους ψηφοφόρους και ταυτόχρονα να τους αποπροσανατολίζουν από τα δικά τους εσωτερικά προβλήματα της ανισότητας, της ανεργίας, της εκμετάλλευσης, της μόλυνσης του περιβάλλοντος;

Η μορφοποίηση των στερεότυπων συνήθως κατευθύνεται από μια κυρίαρχη στο χώρο και χρόνο ομάδα π.χ από άντρες εις βάρος των γυναικών, λευκοί εναντίον μαύρων κτλ. Τόσο οι προκαταλήψεις όσο και τα στερεότυπα δεν έχουν αληθινή βάση, γυναίκες και μαύροι μπορούν και διαπρέψουν στις επιστήμες, τον αθλητισμό, τη ζωή. Όμως στην προσπάθεια μας να οργανώσουμε τις πληροφορίες που έρχονται από το περιβάλλον οδηγούμαστε στην αφαίρεση, τη γενίκευση και τις κατηγορίες της σκέψης. Είναι χαρακτηριστικό το παράδειγμα της στερεότυπης κατηγοριοποίησης για τα άτομα με ειδικές ανάγκες. Ο Wright (1973) χαρακτηρίζει την σύνδεση των γνωστικών διαδικασιών αντίληψης του περιβάλλοντος με την γενικευμένη έννοια των ειδικών αναγκών ως το φαινόμενο της “εξάπλωσης”. Σ’ αυτή τη διαδικασία απλά επιμέρους χαρακτηριστικά των ειδικών αναγκών τείνουν να εξαπλώνονται στο σύνολο της προσωπικότητας του ατόμου. Για παράδειγμα, «το άτομο με μειωμένη όραση δεν αντιμετωπίζεται μόνο ως άτομο με οπτικό πρόβλημα, αλλά η ιδέα του ειδικού προβλήματος εξαπλώνεται στην ακοή του, την γενική κατάσταση υγείας του, την συναισθηματική του ωριμότητα κτλ.» (σ. 115) Ως αποτέλεσμα της πρώτης λογικής κατηγορίας της γενικευμένης εξάπλωσης, σε δεύτερη φάση αυτοί οι άνθρωποι δικαιολογημένα και” αντικειμενικά” εμφανίζονται από τους “αντικειμενικά ειδικούς και λογικούς” “φυλακισμένοι μέσα στα σώματά τους” και ως διαφορετικοί, μη παραγωγικοί και αντι-κοινωνικοί πρέπει να απομονωθούν από την κοινωνία που κινδυνεύει σε άσυλα (Finkelstein, 1998, σελ. 32).

Τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις ενάντια στους παλαιούς κάτοικους της περιοχής της Ιουδαίας, η Ιουδαιοφοβία (Judophobia) εμφανίζεται και στον αρχαίο ελληνικό κόσμο που αντέταξε ότι οι εβραίοι δεν ήταν πιστοί επειδή δε είχαν αγάλματα, ήταν κλειστοί μεταξύ τους, δεν ήταν πιστοί στον Ρωμαίο αυτοκράτορα και επαναστατούσαν, δεν είχαν τέχνη και ως εκ τούτου ήταν κατώτεροι, είχαν διαφορετική διατροφή. Στον χριστιανικό κόσμο αρχίζει η διάκριση. Στην αρχή όποιος εβραίος ήθελε να γίνει χριστιανός έπρεπε να αρνηθεί όλα τα παραπάνω που συνιστούσαν το εβραϊκό νόμο. Μετά όμως η διάκριση γίνεται τιμωρία, όποιος είχε ακολουθήσει τον εβραϊκό νόμο δε μπορούσε πλέον να γίνει χριστιανός. Οι πατέρες της χριστιανικής θρησκείας απέκλεισαν τους εβραίους γιατί δεν αποδέχονταν τον Ιησού και από τους εκλεκτούς του θεού έγιναν μιάσματα. Οι πατέρες παρουσίασαν τους εβραίους υποδεέστερους όπως στο παρελθόν οι εβραίοι έβλεπαν τους αρχαίους έλληνες ως παγανιστές. Αναπτύσσεται ένας διπολισμός καλού-κακού, Κάιν – Άβελ, εβραίοι-Χριστός, σάρκα-πνεύμα, Νόμος-πίστη. Στο μεσαίωνα τη διάκριση ακολουθεί ο εξευτελισμός μια και οι εβραίοι που είχαν εξοριστεί από τους ρωμαίους στην ευρωπαϊκή επικράτεια δε μπορούν πλέον να ακολουθούν την παράδοση τους για να φτάσομε στη βία, τις εξορίες π.χ. των εβραίων της Ισπανίας το 15ο αιώνα μ.Χ., πολλοί από τους οποίους με απόφαση του σουλτάνου εγκαθίστανται στη Θεσσαλονίκη. Αυτούς τους χρόνους δημιουργούνται μια σειρά από αρνητικά στερεότυπα π.χ. οι εβραίοι σκοτώνουν παιδιά για να τους πάρουν το αίμα. Παρακάτω μελετούμε τον τρόπο με τον οποίο στο πρόσφατο παρελθόν η Ιουδαιοφοβία μεταλλάσσεται σε αντισημιτισμό και σταδιακά οδηγεί στο ολοκαύτωμα.

β. Προπαγάνδα και κλιμακούμενη βία πριν το ολοκαύτωμα

Η διδακτική επιλογή από τον εκπαιδευτικό του ολοκαυτώματος του Β? παγκοσμίου πολέμου προσφέρει τη δυνατότητα εκτεταμένης βιβλιογραφίας, εκπαιδευτικού και σύγχρονου τεχνολογικού υλικού. Η διδασκαλία μπορεί να ενταχθεί στα πλαίσια των ιστορικών γεγονότων του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Επίσης μπορεί να λειτουργήσει ως υποστηρικτικό υλικό σε άλλες γενοκτονίες, π.χ. των Ελλήνων της Μαύρης θάλασσας ή των Αρμενίων στις αρχές του 20ου αιώνα. Μπορούν να γίνουν παραλληλισμοί σε θέματα που αφορούν το θύμα, το θύτη, τον αυτόπτη παθητικό παρατηρητή σήμερα π.χ. στη γενοκτονία της φυλής Τούτσι στην Ρουάντα.

Παρακάτω χρησιμοποιώ ένα εκπαιδευτικό πακέτο το οποίο προμηθεύτηκα από το Yad Vashem (“To Bear Witness”, 1994) προκειμένου να δώσω ένα ολοκληρωμένο παράδειγμα για τα στερεότυπα, την προπαγάνδα, τη διάκριση και την κλιμακούμενη βία. Αυτή είναι η νέα γνώση που απέκτησα από τα σεμινάρια: η δύναμη της αφήγησης και η έμφαση όχι στην προφανή βία και το αποτέλεσμα αλλά η έμφαση στην πορεία προς τη βία και το ολοκαύτωμα. Η εναλλακτική προσέγγιση μπορεί να ασκήσει παιδαγωγική επίδραση στον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε, αναλύουμε και σκεφτόμαστε για οποιαδήποτε μορφή διαχωρισμού στις σύγχρονες κοινωνίες. Μπορούμε πάντα να μελετήσουμε τα διλήμματα αλλά και τις διαφορετικές εκδοχές, τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις πράξεις των θυμάτων, των θυτών, των παρατηρητών, εκείνων που αντιστέκονται.

Η ιστορία του αντί-σημιτισμού, του ρατσισμού, της ξενοφοβίας την περίοδο πριν από τον Β’ παγκόσμιο πόλεμο αναδεικνύει μια σειρά από συγκρούσεις και διλήμματα με παραδοσιακές αντί-εβραϊκές θρησκευτικές προκαταλήψεις, προπαγανδιστικό εθνικό, οικονομικό και κοινωνικό αντί-σημιτισμό, τη λεηλασία της περιουσίας μιας ομάδας πολιτών κάνοντας κάποιους άλλους πολίτες συνένοχους στο έγκλημα, τη σύγκρουση ανάμεσα στις αρχαϊκές αξίες της γερμανικής παράδοσης και τη μοντερνικότητα, τη διάσταση της παραδοσιακής αριστοκρατίας με το στρατό και την ανώτερη αστική τάξη, τη βιομηχανική επανάσταση που επηρέασε τη ζωή κάποιων κοινωνικών ομάδων, την ήττα στον Α’  παγκόσμιο πόλεμο και την ταπεινωτική συμφωνία της Συνθήκης των Βερσαλλιών (Lecomte, 2001). Το αποκορύφωμα του αντισημιτισμού που ερμήνευε όλα τα προηγούμενα δεινά αλλά ταυτόχρονα αυτοτροφοδοτούνταν ήταν η ναζιστική θεωρία του κοινωνικού Δαρβινισμού περί επικράτησης της ανώτερης άριας φυλής και την εξαφάνιση των μιασμάτων δηλαδή των εβραίων, των ομοφυλόφιλων, των ατόμων με ειδικές ανάγκες. Είναι χαρακτηριστικό ότι την περίοδο του πολέμου εκτελέστηκαν περισσότεροι από τριακόσιες χιλιάδες Γερμανοί πολίτες άτομα με εδικές ανάγκες.

Αλλά αυτό που θα θέλαμε να τονίσομε για να μπορέσουμε να βοηθήσουμε τους μαθητές να μάθουν να κρίνουν και τη σημερινή πραγματικότητα είναι το επικίνδυνο μάθημα της προπαγάνδας, της κοινωνικής διάκρισης και της κλιμακούμενης βίας. Οι Ναζί κατασκεύασαν την ιδέα της “άριας” φυλής, “εμείς” και οι “άλλοι”. Ποια λοιπόν προπαγανδιστική διαδικασία κοινωνικής διάκρισης ακολουθήθηκε για τις κατασκευές π.χ. “ναζί”, “εβραίοι” και τι μαθαίνομε απ’ αυτό; Πότε ακριβώς “χάθηκε” ο έλεγχος;

Τι απεικονίζει η Φωτογραφία 2; Στα αριστερά ένα μικρό παιδί από τη Γερμανία με στρατιωτική στολή, και στα δεξιά ένα μικρό παιδί από τους Εβραίους με υψωμένα χέρια παραδίδει τον εαυτό του. Ποιο όμως είναι το σιωπηρό μήνυμα στο οποίο εκτίθεται ο αναγνώστης; Δυο κατασκευασμένες πραγματικότητες σε αντιδιαστολή: δυνατό-αδύνατο, χαρούμενο-λυπημένο, καθαρό-βρώμικο, αυτοπεποίθηση-χαμένο, σε μια ομάδα-εγκαταλελειμμένο, φως-σκοτάδι, δημιουργικό-παρείσακτο, Άριαν-Εβραίος, εμείς-άλλοι.

Φωτο2 (αρχείο Yad Vashem): Στα αριστερά ένα Γερμανόπουλο με στρατιωτική στολή το 1932, δεξιά ένα Εβραιόπουλο παραδίδει τον εαυτό του στο γκέτο της Βαρσοβίας το 1943

Σε αυτό το σημείο ίσως ο/η αναγνώστης/στριά να αναρωτηθούν τι γνωρίζει και τι διδάχτηκε το Γερμανόπουλο; Τι γνωρίζει και τι διδάχτηκε το Εβραιόπουλο; Τι δίδασκαν οι Ναζί; Τι δίδασκαν οι Εβραίοι; Τι επρόκειτο να ακολουθήσει; Και ακόμη παραπέρα τι διδάσκουμε σήμερα και τι ακολουθεί; Οι Ναζί με συστηματική προπαγάνδα σε νομίσματα, κέρματα, αφίσες, γραμματόσημα, ομιλίες, μέσα μαζικής επικοινωνίας, συγκαλυμμένη βία καλλιέργησαν δυο εικόνες: Του ανίκητου |Ναζί| και του άπληστου, εχθρού |Εβραίου| (Φωτογραφίες 3 και 4).

Παράλληλα με την προπαγάνδα η βία αρχίζει να αιωρείται στον αέρα, τουλάχιστον για αυτούς που αντιδρούν ή σκέφτονται να αντιδράσουν. Η Φωτογραφία 4, στα αριστερά απεικονίζει μια παρέλαση των Ναζί το 1935 και δεξιά την ίδια χρονική στιγμή φυλακισμένους ομοφυλόφιλους, αντιπολιτευόμενους στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Νταχάου λίγο έξω από το Μόναχο. Τι μήνυμα έστελναν οι ναζί στους πολιτικούς τους αντιπάλους; Και ακόμη περισσότερο πράγματι ήταν σκληρό να βρίσκεσαι στο στρατόπεδο αλλά τι μπορούμε να ρωτήσομε για το πλήθος; Είναι εύκολο να ανήκεις στο πλήθος; Έχεις επιλογή να πας αντίθετα; Πόσο δύσκολο είναι;

Φωτο4 (αρχείο Yad Vashem): Αρχές δεκαετίας 1930, στα αριστερά μια ετήσια παρέλαση του Ναζιστικού κόμματος και δεξιά το Στρατόπεδο Νταχάου για τους αντιφρονούντες

Οι Ναζί σταδιακά κλιμακώνουν την προπαγάνδα. Την 1 Απριλίου 1930 μποϋκοτάρουν οικονομικά τους Εβραίους για τρεις μέρες. Μετά ο Χίτλερ διακηρύσσει «η έσχατη και αποφασιστική αιτία της γερμανικής κατάρρευσης είναι η αποτυχία να αναγνωρίσει το φυλετικό πρόβλημα και ιδιαίτερα την εβραϊκή απειλή» (Calan, 2003). Έτσι αρχίζει να ενοποιεί μια μάζα στο εσωτερικό της χώρας και να τη χειραγωγεί όπως θέλει. Τους χαρίζει ραδιόφωνα για να ακούν αυτά που εκείνος ήθελε να τους πει. Το ολοκαύτωμα αναπτύσσεται ως κοινωνικό και όχι ως ατομικό φαινόμενο. Διδάσκουν στα σχολεία τα παιδιά πώς να αναγνωρίζουν τα “φυλετικά σύμβολα” των Εβραίων, διαβάζουν τις εφημερίδες του κόμματος με εβραϊκές και άλλες καρικατούρες ως άσχημοι, αντιαισθητικοί, φαλακροί, με μεγάλη μύτη και διαβολικές τάσεις (φωτογραφία 5).

Φωτο5 (αρχείο Yad Vashem): Στο σχολείο μαθαίνουν να αναγνωρίζουν τα “εβραϊκά σύμβολα” και διαβάζουν την εφημερίδα του Ναζιστικού κόμματος. Μαθαίνουν και σφυρηλατούν το “εμείς” σε αντιδιαστολή με τους “άλλους”

Μέχρι που στις 10 Νοεμβρίου 1938 η βία ξεσπά απροκάλυπτα. Καίγεται η εβραϊκή Συναγωγή στο Baden Baden το “βράδυ των κρυστάλλων” (Kristallnacht) και αρχίζουν οι ομαδικές φυλακίσεις (Φωτογραφία 6). Η προπαγάνδα ενισχύεται και ο αυτόπτης μάρτυρας αφηγείται: «Σε ένα ακαλλιέργητο χωράφι, δίπλα στο Στρατόπεδο μας, είχε στηθεί μια κατασκήνωση τα Χιτλερικής νεολαίας. Θα ήταν γύρω στους διακόσους έφηβους, σχεδόν ακόμα παιδιά? Τους έφερναν ανάμεσα μας σε μια «οργανωμένη επίσκεψη” και τους έκαναν μάθημα, με δυνατή φωνή, λες και εμείς δεν είχαμε αυτιά για να ακούσομε ούτε μυαλό για να καταλάβομε. «Αυτοί, βλέπετε, είναι εχθροί του Ράιχ, οι εχθροί σας. Κοίταξε τους καλά, μπορείτε να τους ονομάσετε ανθρώπους; Είναι Untermenschen, υπάνθρωποι! Βρωμάνε, επειδή δεν πλένονται, είναι κουρελήδες, γιατί δεν φροντίζουν τον εαυτό τους, πολλοί μάλιστα ούτε που καταλαβαίνουν γερμανικά. Είναι ανατρεπτικά στοιχεία, ληστές, λωποδύτες από τις τέσσερις γωνίες της Ευρώπης… οι στρατιώτες-παιδιά αδυνατισμένοι και φοβισμένοι, μας κοίταζαν με ατέλειωτο μίσος» (Λέβι, 2000, σελ. 13-14).

Φωτο 6 (αρχείο Yad Vashem) Κλιμάκωση της βίας με την καταστροφή της Συναγωγής στο Baden Baden, οι πρώτες ομαδικές συλλήψεις εβραίων

Δραματικά με την εισβολή των Ναζί στην Πολωνία στις 22 Ιουνίου 1941, αρχίζει η γκετοποίηση των εβραίων και οι μαζικές δολοφονίες. Μισό εκατομμύριο άνθρωποι ζούσαν σε αυτό το γκέτο και το ένα πέμπτο απ’ αυτούς πέθαναν από πείνα. Μένει η |τελική λύση|, ακολουθούν τα τρένα του θανάτου, η |διαλογή| των αδύνατων (κυρίως παιδιών, γυναικών, ηλικιωμένων) που οδηγούνταν αμέσως στο θάνατο (Φωτογραφίες 7, 8). Οι περισσότεροι από αυτούς που επέζησαν από τη διαλογή πέθαναν από την καταναγκαστική εργασία, την πείνα και την κακοποίηση.

Φωτο7 (αρχείο Yad Vashem): Αμέσως μετά την άφιξη και τη διαλογή μια ομάδα παιδιών και γυναικών οδηγούνται στους θαλάμους αερίων του Auschwitz	Φωτο8 (Μουσείο Άουσβιτς – Πολωνία): Προς το τέλος οι ναζί προσπάθησαν ανεπιτυχώς να καταστρέψουν όλα τα τεκμήρια της φρίκης, παπούτσια, εξαρτήματα για τα άτομα με ειδικές ανάγκες, βαλίτσες, χτένια, ανθρώπινα μαλλιά

Η λήξη του πολέμου στις 8 Μάιου 2005 ήταν η νέα μεγάλη πρόκληση. Οι ελάχιστοι επιζώντες βρέθηκαν μόνοι στον κόσμο (φωτογραφία 9).

Φωτο9 (αρχείο Yad Vashem): Η απελευθέρωση έφερε τους επιζώντες αντιμέτωπους με τη μοναξιά

Επίλογος

Ήταν μια τραγική στιγμή στην ανθρώπινη ιστορία. Τιμώντας και μαθαίνοντας από το ολοκαύτωμα προσπαθήσαμε να αναδείξουμε το φριχτό πρόσωπο της κοινωνικής διάκρισης, της προπαγάνδας και της καθοδήγησης που συχνά χαρακτηρίζει και τις σύγχρονες κοινωνίες. Ολοκαύτωμα δεν είναι μόνο το Άουσβιτς αλλά μια σειρά από γεγονότα που οδηγούν σε αυτό. Οι εκπαιδευτικοί που διδάσκουν αυτά τα κεφάλαια χρειάζονται γνώση αλλά και συναισθηματική κατανόηση της πραγματικότητας. Μέσα στη διδασκαλία για το ολοκαύτωμα είμαστε και εμείς ως εκπαιδευτικοί και πρόσωπα. Δεν υπάρχουν αντικειμενικοί εκπαιδευτικοί (όπως δεν υπάρχουν αντικειμενικοί ερευνητές), παράλληλα με τη γνώση διατηρούμε τις θέσεις, τις στάσεις, τις πεποιθήσεις, τις ιδεολογίες μας.

Οι αυτο-αντικατοπτρισμοί των εκπαιδευτικών λοιπόν είναι εξίσου σημαντικοί. «κάθε εκπαιδευτικός που επιθυμεί να διδάξει αυτό το κεφάλαιο της ανθρώπινης ιστορίας πρώτος πρέπει να είναι σπουδαστής και να χτίσει μια συγκεκριμένη βάση γνώσης. Μετά αφότου αποκτήσει τις πληροφορίες, να αισθανθεί συναισθηματικά εξοπλισμένος να εξετάσει το θέμα, κατόπιν είναι η εργασία για να παρουσιάσει με τις διάφορες διεπιστημονικές προσεγγίσεις πως να διδάξει το ολοκαύτωμα στην τάξη. Οι παιδαγωγικές μέθοδοι και τα εκπαιδευτικά υλικά θα παράσχουν ενδεχομένως στους δασκάλους τις πολύτιμες δεξιότητες που θα τους προετοιμάσουν καλύτερα για να διδάξουν τα ολοκαυτώματα στα νέα μυαλά στον 21ο αιώνα» (Calan, 2003, σελ. 37-38).

Φωτο10 (State Tretyakov Gallery – Μόσχα): “Πάνω από την πόλη”, Mark Chagall, 1914-1918

Προβλήματα υπάρχουν γύρω μας στην Παλαιστίνη, στο Λίβανο, στο Ιράκ, στην Αφρική, στις δικές μας κοινωνίες. Βοηθούν όμως οι συμψηφισμοί να μάθουμε κάτι και να ενεργοποιήσουμε τους μαθητές μας ή συγκαλύπτουν μια στείρα και αμαθή στάση;

Άραγε τι θα μπορούσαμε να μάθουμε για τη δική μας συνεχώς μεταβαλλόμενη δυναμική πολιτισμικά κοινωνία; «την προώθηση των ιδεών της ανοχής, αμοιβαία κατανόηση, ελευθερία, φιλία ανάμεσα στα διαφορετικά έθνη, θρησκείες, φυλές και ανθρώπινες ομάδες, πολεμώντας το ρατσισμό και σεβόμενοι τη διαφορά (Manea, 2003, σελ. 7). Παρά την απαισιόδοξη πραγματικότητα, ο βραβευμένος με Νόμπελ Ειρήνης Έλι Βίζελ, ο ίδιος διασωθέντας από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης των Ναζί σημειώνει: «Μόνο οι άνθρωποι μπορούν να με οδηγήσουν στην απελπισία. Αλλά και μόνο οι άνθρωποι μπορούν να με βγάλουν απ’ αυτή» (Σίμονς, 2006, σελ. 59).

Όποιος θα ήθελε να έρθει κοντά σε ένα θετικό παράδειγμα μπορεί να παρακολουθήσει το Ντοκιμαντέρ “Nicholas Winton – The power of good”, ο οποίος με δική του πρωτοβουλία έσωσε 669 παιδιά από την Τσεχοσλοβακία και το κράτησε μυστικό για περισσότερα από πενήντα χρόνια όπου αποκαλύφθηκε συγκυριακά. Επίσης είναι συγκινητική η παρακολούθηση της ταινίας “Because of the War”, που αφηγείται τις συνέπειες και τις επιρροές του ολοκαυτώματος στα παιδιά των επιζώντων και ιδιαίτερα στα παιδιά Ελλήνων εβραίων επιζώντων.