Ο Σκοπός της παιδείας κατά τους τρεις Ιεράρχες

Συγγραφή Αμπράζη Ζωή-Πηγές Τσαπανίδης Αβραάμ

Εκείνος που επιχειρεί να μιλήσει για τους Τρεις Ιεράρχες ή να συντάξει μια έκθεση για τη ζωή και το έργο τους βρίσκεται μπροστά σε μεγάλες δυσκολίες. Όχι, για το τι πρέπει να πει, αλλά για το τι επιτρέπεται να παραλείψει από μια ζωή τόσο υποδειγματική, μια ενεργητικότητα τόσο πολύπλευρη και μια συγγραφική δραστηριότητα τόσο πλούσια, όχι ενός, αλλά τριών ανδρών που αναδείχτηκαν πραγματικοί τιτάνες του πνεύματος και της αρετής.

Για τον λόγο αυτό η σημερινή  ομιλία, σαν απλό και ταπεινό άρτυμα λόγου, δεν μπορεί παρά να διακοσμήσει σεμνά τη σεπτή τους μνήμη και να επικεντρωθεί στον ρόλο και τον σκοπό της παιδείας κατά τους Τρεις Ιεράρχες.
Στο απολυτίκιο των Τριών Ιεραρχών εξυμνούνται οι μεγάλες αυτές μορφές, ως οι μέγιστοι φωστήρες, οι μελίρρυτοι ποταμοί της σοφίας, που φώτισαν την οικουμένη.Είναι τα φωτεινά παραδείγματα ανθρώπων που ενσάρκωσαν την τελειότητα της Ορθόδοξης Εκκλησίας.

Σ’ οποιοδήποτε στάδιο της ζωής τους και αν τους παρακολουθήσουμε, θα ξεχωρίσουμε τον υποδειγματικό τύπο του σπουδαστή, του επιστήμονα, του κοινωνικού εργάτη, του κληρικού, του καταξιωμένου χριστιανού. Σπούδασαν όλες σχεδόν τις επιστήμες της εποχής τους και διέπρεψαν σ’ αυτές. Συνδύαζαν αρμονικά και δημιουργικά την παιδεία με την αρετή.
Διακήρυξαν, τόσο με τον προφορικό, όσο και με τον γραπτό τους λόγο, ύψιστες αρχές και αξίες, που ήταν ο καρπός της σύζευξης και εναρμόνισης της αρχαίας ελληνικής σοφίας και της χριστιανικής αλήθειας. Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν, βέβαια, πραγματοποιήσει καταπληκτικές για την εποχή τους προόδους στην επιστήμη, τη φιλοσοφία, την τέχνη. Η διανοητική όμως αυτή πρόοδός δε συμβάδιζε πάντοτε με την ανάλογη ηθική τους καλλιέργεια.  Οι τρεις Ιεράρχες είχαν συνειδητοποιήσει και διακηρύξει την ανάγκη της παράλληλης διανοητικής μόρφωσης και της ηθικής καλλιέργειας. Σπούδασαν την αρχαία ελληνική παιδεία, γιατί τη θεωρούσαν αστείρευτη πηγή πνευματικού θησαυρού, δε δίστασαν όμως να καταδικάσουν τις υπερβολές και ακρότητες του Ιουλιανού του Παραβάτη, τις σχετικές με την αρχαία ελληνική παιδεία και θρησκεία.
Είχαν συνειδητοποιήσει παράλληλα ότι όπου επικρατεί μονομερώς η νόηση, όπου παραβλέπονται και υποβαθμίζονται οι ηθικές αξίες και σαν μοναδική θεότητα λατρεύεται η επιστήμη, η σύγχρονη τεχνολογία και τα υποκατάστατά της, εκεί αργά ή γρήγορα η ψυχή ερημώνεται και ακολουθεί
η κατάπτωση και η παρακμή. Γιατί η μόρφωση και η γνώση χωρίς ηθικούς φραγμούς μπορεί να γίνει όπλο εναντίον των συνανθρώπων μας.
Αντίθετα, άνθρωποι της γνώσης με ηθικές αρχές μπορούν να οδηγήσουν την κοινωνία μας στην πρόοδο και να θέσουν την επιστήμη στην υπηρεσία του ανθρώπου και όχι στην μεθόδευση της καταστροφής του.
Διατύπωσαν σοφές παιδαγωγικές αρχές, που αποτελούν τη βάση της σημερινής παιδαγωγικής επιστήμης. Τα δύο συγγράμματα α) του Μεγάλου Βασιλείου, με τίτλο, «προς τους νέους όπως αν εξ ελληνικών ωφελοίντο λόγων» και β) του ιερού Χρισοστόμου, με τίτλο, «περί κενοδοξίας και όπως δει τους γονέας ανατρέφειν τα τέκνα», αποτελούν για πάντα πολύτιμους οδηγούς αγωγής των παιδιών.

Δεν ήταν όμως μόνο της σοφίας και της επιστήμης θεράποντες. Ήταν και ακούραστοι εργάτες της αγάπης, της κορωνίδας αυτής των χριστιανικών αρετών. Ο καθένας έχει στο ενεργητικό του και ένα τεράστιο κοινωνικό έργο, που αποτελείται είτε από το Μέγα Βασίλειο στη συστάδα των ευαγών ιδρυμάτων, τη γνωστή Βασιλειάδα, έξω από την Καισάρεια της Καππαδοκίας, είτε από το Γρηγόριο το Θεολόγο στη Ναζιανζό, είτε από τον ιερό Χρυσόστομο στην Αντιόχεια της Συρίας αρχικά και αργότερα στη Κωνσταντινούπολη.
O κοινός εορτασμός των τριών αγίων μορφών της Ορθόδοξης Εκκλησίας μας στις 30 Ιανουαρίου, καθιερώθηκε τον ενδέκατο αιώνα, την εποχή του αυτοκράτορα Αλεξίου Κομνηνού, για να τιμηθεί η υπέρτατη προσφορά τους στην παιδεία, η ακλόνητη και ενεργός πίστη προς το Θεό, η απαράμιλλη ποιμαντορική και φιλανθρωπική τους δράση.
Ο Βασίλειος ο Μέγας, ο Γρηγόριος ο Θεολόγος και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος με τη διδασκαλία τους, που ηλέκτριζε τις ψυχές των ανθρώπων, με το τεράστιο συγγραφικό έργο τους και κυρίως, με την αξιοθαύμαστη κοινωνική τους δράση, πέτυχαν απόλυτα, ως δάσκαλοι, ως κληρικοί, και ως άνθρωποι. Γεφύρωσαν τους δυο κόσμους, τον αρχαίο Ελληνικό πολιτισμό  και το Χριστιανικό πνεύμα, ώστε δίκαια θεωρούνται ο χρυσός κρίκος που μας ενώνει, με το ένδοξο παρελθόν της Εκκλησίας μας και η αργυρά γέφυρα που συνδέει το Σχολείο με την Εκκλησία .
Η μεγαλύτερη τιμή την οποία οφείλουμε να αποδώσουμε σήμερα στους θεόπνευστους Αυτούς Πατέρες, είναι να γνωρίσουμε τις πτυχές της ζωής και της ευγενικής ψυχής του καθενός και να αντλήσουμε διδάγματα, που θα μας οδηγήσουν σε προβληματισμό, σε σκέψεις και αποφάσεις για τον σκοπό και τον χαρακτήρα της σύγχρονης εκπαίδευσης και θα καθοδηγήσουν τις απόψεις των γονέων, των μαθητών και των φορέων της αγωγής για το ρόλο  της παιδείας σήμερα.
Ανάμεσα στη δίνη των ιστορικών καταστροφών, ανάμεσα σε κοινωνικές, πολιτικές, οικονομικές και ιδεολογικές ανακατατάξεις, ανάμεσα στη φθορά των πάντων, ζωηρή και παρήγορη εξακολουθεί να ακούγεται σ’ όλο τον κόσμο, η φωνή των Τριών Ιεραρχών.
Υπήρξαν οι Τρεις Ιεράρχες στο βάθος του χρόνου, αλλά και παραμένουν στην τιμή και την μνήμη της Εκκλησίας του Χριστού Άγιοι, Διδάσκαλοι και Πατέρες. Τρεις ιδιότητες με διαχρονική αξία, γιατί δεν αναφέρονται μόνο σε κείνους και την εποχή τους, αλλά και σε κάθε εποχή και ιδιαίτερα στο σύγχρονο κόσμο. Σ’ ένα κόσμο δηλαδή, που είναι περισσότερο από προφανές ότι παραπαίει ανάμεσα στις αξίες που απαρνιέται και στις απαξίες που εγκολπώνεται, ανάμεσα στην αγιότητα που περιγελάει και στην αμαρτία που θάλπει, ανάμεσα στη νουθεσία που απορρίπτει και στην ένοχη σιωπή που προκρίνει, ανάμεσα στις ευλογημένες γονικές ευθύνες, που εξαιτίας του κόπου τους τις παραμελεί, και στην αδιαφορία, την αμέλεια και την αναπαυτική ζωή που προτιμά.

Ήταν λοιπόν Άγιοι. Δηλαδή άνθρωποι της άσκησης, της εγκράτειας, της προσευχής, της νηστείας, της καθαρότητας. Άνθρωποι στους οποίους ο βίος συμπορευόταν με το λόγο και ο λόγος με τη ζωή. Οι θεωρητικές αποτυπώσεις των συγγραμμάτων τους δεν ήταν άλλο, παρά η καταγραφή των βιωμάτων και των εμπειριών της ζωής τους. Αγωνιστές μέχρι το τέλος. Όχι, τρομοκρατημένοι ή ταλαίπωροι κόλακες μπροστά στους ισχυρούς της γης ή στην αμαρτία και στην διαφθορά της εποχής τους. Δηλαδή ήρωες της θεωρίας και της πράξης, των λόγων και της ζωής. Πρότυπα αιώνια και παραδείγματα αξεπέραστα, ιδιαίτερα για τους σημερινούς δασκάλους και για τους σημερινούς γονείς. Όχι τόσο στη θεωρία, όσο στην πράξη. Όχι τόσο για το πώς είναι ανάγκη να σκεφτόμαστε, αλλά για το πώς είναι ανάγκη να ζούμε δίπλα στα παιδιά μας. Τελικά, για το πώς θα μπορέσουμε να σταθούμε στα παιδιά μας, γνήσια πρότυπα και αληθινά υποδείγματα. Συμπορευτές και όχι επιτιμητές, συνοδοιπόροι και όχι αποπροσανατολιστές, συμβοηθοί και όχι μόνο απαιτητές, άνθρωποι ολοκληρωμένοι και συνετοί, που θα κατανοούν τα όποια προβλήματα ανακύπτουν στοχεύοντας στις άριστες λύσεις.
Ήταν και Διδάσκαλοι οι Τρεις Ιεράρχες. Δηλαδή άνθρωποι των γραμμάτων και της παιδείας, όχι τόσο με την ειδική έννοια της εκπαίδευσης, αλλά με τη γενική έννοια της αγωγής και της παιδαγωγίας όλων των ανθρώπων, μα ιδιαίτερα των νέων και των παιδιών. Ήταν εκείνοι, δηλαδή, ό,τι θα ’πρεπε να είμαστε και εμείς σήμερα, είτε ως γονείς, είτε ως παιδαγωγοί.
Πλην όμως η ιδιότητα του Διδασκάλου, είναι άμεσα συνδεδεμένη με την ιδιότητα του Αγίου. Όταν δεν υπάρχει ηθικός βίος, δεν μπορεί να υπάρξει γνήσιος και ανυπόκριτος ηθικός λόγος. Όταν λείπει το παράδειγμα της ζωής, τα λόγια, όσο ωραία και εντυπωσιακά κι αν είναι, καταντούν ενοχλητικά ακόμη και σ’ αυτά τα μικρά μας παιδιά. Γιατί, ενώ εμείς πολλές φορές τα αγνοούμε εξαιτίας της υποτιθέμενης ανωριμότητάς τους, εκείνα κατέχουν από το Θεό ως δώρο το πιο ευαίσθητο πνευματικό αισθητήριο, για να διακρίνουν το αληθινό από το ψεύτικο, το γνήσιο από το νόθο, το αυθεντικό από το κίβδηλο, την τιμιότητα από την υποκρισία.
Τέλος οι μακαριστοί Ιεράρχες ήταν και Πατέρες. Ποιμένες χαρισματικοί και όχι μισθωτοί βοσκοί που εγκαταλείπουν το ποίμνιο τους στο πρώτο φόβητρο του όποιου λύκου. Πατέρες που χαίρονται πνευματικά την πρόοδο και την αγάπη των παιδιών τους, μα την ίδια στιγμή σήκωναν μέχρι θανάτου τις ευθύνες, τους κόπους, τις θυσίες, τις ταλαιπωρίες και τα προβλήματα που συνακολουθούν αυτήν την ιδιότητα.
Αιώνια παραδείγματα του άφθαρτου ήθους και του ταπεινού αρχοντικού τρόπου της Ορθοδοξίας για τους γονείς όλων των εποχών. Τους πατεράδες και τις μανάδες, που συνεχίζουν μέσα στον κόσμο αυτό, το μυστήριο του δημιουργικού έργου του Θεού. Όχι μόνο γεννώντας παιδιά, αλλά και ανασταίνοντάς τα σωματικά, πνευματικά, γνωστικά και ηθικά.
-Αυτή την ιδιότητα του αγίου και ηθικού ανθρώπου.
-Αυτή την ιδιότητα του παιδαγωγού, με την ειδική και γενική έννοια του όρου.
-Αυτή την ιδιότητα του γονιού, του Πατέρα και της Μάνας των παιδιών μας, είναι ανάγκη να αναλογιστούμε σήμερα τίμια και ταπεινά μπροστά στον καθρέφτη της ταπεινής μεγαλοσύνης των τριών Αγίων, Διδασκάλων και Πατέρων μας.

Ο ιερός Χρυσόστομος παραπονιόταν για την τότε ελληνική παιδεία, όπως δικαιολογημένα θα παραπονιόταν και σήμερα για μερικούς γονείς, λέγοντας: Φροντίζετε να μάθουν τα παιδιά σας μόνο τέχνες και λογοτεχνία, ενώ για την άσκηση της ψυχής, κανένας λόγος δε γίνεται.
Ο Μέγας Βασίλειος ερωτά: Τι θα κάνουμε στο θέμα της παιδείας; Και απαντά ο ίδιος « τι άλλο, βεβαίως, από το να επιμεληθούμε για την κάθαρση της ψυχής, για την καλλιέργεια αυτής στην αρετή, για την διαμόρφωση καλών και ενάρετων χαρακτήρων ».  Η παιδεία κατά τη γνώμη των Τριών Ιεραρχών δεν είναι πολυμάθεια, δεν είναι μετάδοση ξηρών γνώσεων, όπως κάνουμε εμείς σήμερα, αλλά αφύπνηση έμπνευσης, ευλάβειας και μετάληψη αγιότητας. Ένα γέμισμα της ψυχής του παιδιού πρώτα απ’ όλα με το Χριστό και με ότι συνιστά η διδασκαλία Του. Μας προτρέπουν:«Να σπουδάσουμε, να γίνουμε γονείς και δάσκαλοι γενναίων παιδιών, δίνοντάς τα θάρρος, διορθώνοντας το κάθε τι, με το να εργαζόμαστε πάντοτε προς ωφέλεια των ψυχών ».
Σκοπός της παιδείας των Τριών Ιεραρχών είναι να δώσουμε φτερά στις ψυχές των παιδιών, να τις αρπάξουμε από τα κοσμικά και την αμαρτία και να τις φέρουμε κοντά στον Θεό και τη χάρη του Αγίου Πνεύματος. Να δώσουμε προτεραιότητα στις ψυχικές αξίες, τα πνευματικά χαρίσματα, τον εσωτερικό πλούτο του ανθρώπου και έπειτα να φροντίσουμε για την ικανοποίηση των βιολογικών αναγκών και για την εξασφάλιση των υλικών αγαθών. Αν δέκα φορές φροντίζουμε την υγεία του σώματος, εκατό φορές πρέπει να φροντίζουμε για την υγεία της ψυχής.
Προτεραιότητα στην παιδεία των Τριών Ιεραρχών έχει η καλλιέργεια της φρόνησης των νέων. Να εξασκηθούν οι νέοι από μικροί να βλέπουν και να εκτιμούν σωστά τα ανθρώπινα πράγματα. Να φιλοσοφούν τη ζωή καθημερινά.
Στον σκοπό της παιδείας κατά τους τρεις Ιεράρχες περιλαμβάνεται και η ορθή ένταξη των νέων στην κοινωνία. Να καταλάβουν οι νέοι ότι όλοι οι άνθρωποι είμαστε ίσοι μεταξύ μας. Ο Μέγας  Βασίλειος συνιστά: «Γνωρίζειν την ισονομίαν της φύσεως και αγαπάν το ισόνομον».
Ο Γρηγόριος ο Θεολόγος επιμένει «ότι όλοι οι άνθρωποι πρέπει να ζουν ο ένας για τον άλλο και όλοι για όλους».
Συνιστούν να αποφεύγουν οι νέοι τις ακρότητες και τις υπερβολές στη ζωή τους, να ακολουθούν τη μέση οδό, για να μην παρεκτρέπονται.
Θέτουν ακόμη ως σκοπό της παιδείας των νέων και την απόκτηση καλών συνηθειών από μικρή ηλικία, γιατί συνήθεια που στερεώνεται για πολύ χρόνο στο παιδί αποκτά τη δύναμη της φύσης. Την άσκηση των νέων στην αρετή πρέπει να επιδιώκουμε καθημερινώς. Αυτήν να έχουμε ως πρώτο στόχο στο σχολείο.
Η αρετή επιτυγχάνεται και με τη μελέτη και την γνώση της Αγίας Γραφής. Η μελέτη και τα διδάγματα της Αγίας Γραφής δεν επιβάλλονται μόνο στους μοναχούς και στους κληρικούς, αλλά πολύ περισσότερο στα παιδιά, που πρόκειται να βγουν στο στίβο αυτής της κοινωνίας, ο οποίος μοιάζει σαν πέλαγος με πολλές τρικυμίες.

Σκοπός της παιδείας κατά τους Τρεις Ιεράρχες είναι να πλάσουμε δυνατούς και αισιόδοξους χαρακτήρες στους νέους,  παιδιά με γενναία φρόνηση και ανδρεία μπροστά στους κινδύνους και τις θλίψεις της ζωής, με σταθερή και διαρκή αγωνιστικότητα, ώστε να μην λυγίζουν μπροστά στις δυσκολίες και τις δυσμενείς συνθήκες της βιοπάλης. Να αποκτήσουν φωτεινή και διαυγή διάνοια, ισχυρή και αγαθή βούληση, φιλάνθρωπα και ευγενή αισθήματα, βαθιά κατανόηση και ειλικρινή ανιδιοτελή συμπαράσταση σε όλους τους συνανθρώπους τους. Η απότιση τιμής, λοιπόν, στα πρόσωπά τους και η συνοπτική, έστω, αναφορά στο πολύπλευρο έργο τους έχει ξεχωριστή σημασία ιδιαίτερα για την εποχή μας και το σύγχρονο άνθρωπο. Το σύγχρονο άνθρωπο, που παραπαίει σε μια τρομερή σύγχυση, αφού παρά τα καταπληκτικά ομολογουμένως επιτεύγματα της επιστήμης και της τεχνολογίας, νιώθει δυστυχώς εγκλωβισμένος σ ένα κόσμο, που τείνει να αποκτηνώσει πλήρως το ανθρώπινο πρόσωπο, χαμένος μέσα σ’ ένα λαβύρινθο θεωριών και ιδεολογικών αντιθέσεων, βομβαρδιζόμενος από μια πρωτοφανή και εμπαθή πολεμική εναντίον της Εκκλησίας, κυριευμένος από την καταναλωτική υστερία και αποχαύνωση, βυθισμένος στον άκρατο ευδαιμονισμό του, πνιγμένος από το αίσθημα της μοναξιάς, της ανασφάλειας και της φυγής από την πραγματικότητα και συναισθανόμενος, για όλα αυτά, το υπαρξιακό του κενό, χρειάζεται σήμερα, περισσότερο ίσως από κάθε άλλη φορά, την πυξίδα, που θα τον προσανατολίζει σωστά στις επιλογές του και στην πορεία της ζωής του. Έχει ανάγκη ένα μήνυμα ελπίδας, που θα του μεταμορφώσει τη ζωή, θα του χαρίσει ασφάλεια, θα τον απαλλάξει από την ένταση και το άγχος, θα του ισχυροποιήσει τη θέληση, θα του καθαρίσει την καρδιά, θα του φωτίσει το νου, θα του δώσει τη δυνατότητα να ζήσει την αληθινή ζωή, που είναι σχέση αγάπης, κοινωνίας με το Θεό και τους ανθρώπους. Θα τον οδηγήσει στην υπαρξιακή του πληρότητα.
Αυτόν τον προσανατολισμό, θα μας τον δώσουν οι Ιεράρχες και Πατέρες της Εκκλησίας, εφόσον καταφύγουμε σ αυτούς με πνεύμα μαθητείας.
Οι Τρεις Ιεράρχες προβάλλουν για άλλη μια φορά και σήμερα ως πρότυπα για μίμηση, τόσο στους εκπαιδευτικούς και σπουδαστές, όσο και στους κληρικούς. Είναι επιπλέον αναγκαίοι και απαραίτητοι στο Έθνος μας, περισσότερο από κάθε άλλη φορά. Είναι αυτοί που θα βοηθήσουν την Πατρίδα   μας να ζήσει και να μεγαλουργήσει στη νέα πραγματικότητα της Ενωμένης Ευρώπης, αφού η Ευρώπη σήμερα έχει ανάγκη και αναζητά με αγωνία πρότυπα σαν τους δικούς μας σοφούς Διδασκάλους και Πατέρες. Είναι επιτακτική ανάγκη, απαίτηση των καιρών μας, να συνεχίσουμε να βιώνουμε τη διδασκαλία των Τριών Ιεραρχών και μεγάλων Παιδαγωγών στην προσωπική μας ζωή, ώστε να αποφύγουμε την αλλοτρίωση ως πρόσωπα και ως Έθνος.
Οι τρεις μεγάλοι ιεράρχες είναι δωρεά του Θεού στον Ελληνισμό, τους Χριστιανούς και σε όλη την ανθρωπότητα. Δωρεά ιδιαίτερη στους νέους, γιατί αυτοί μόνο μπορούν να δροσίσουν την πνευματική ξηρασία της εποχής μας.
Ας γίνει όνειρο του καθενός μας να μαθητεύσουμε κοντά τους, στον βίο τους και τα έργα τους τ’ αθάνατα. Έτσι θα γίνουμε, ανάλογα με την προσπάθεια του ο καθένας, μέτοχοι στο ιερό μεγαλείο τους.